Morgunblaðið - 05.12.1992, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1992
23
Þorsteinn Gylfason
Meiníngin með háskólum
i
Hver er meiningin með háskól-
um í siðuðu samfélagi? Ég hef
einhvern tíma komizt svo að orði
að háskóli þjónaði tveimur guðum.
Annar heitir ungt fólk, og hinn
heitir vísindi. Góður háskóli þjónar
engum guðum nema þessum
tveimur. Honum er sama um alla
aðra guði en æskuna og vísindin.
Hvað gera háskólar siðaðra
þjóða fyrir ungt fólk? Öllu öðru
fremur hjálpa þeir því til að aga
hugsun sína. Vísindin eru strang-
asta tæki sem við ráðum yfir til
að aga hugsunina. Þegar hugsun
manns hefur síðan verið vandlega
tamin á þröngu sviði einhverrar
vísindagreinar, þá er að minnsta
kosti von til þess að tamningarinn-
ar gæti víðar í hugsun hans og
lífi. Nú spyr hver einasti Islending-
ur náttúrlega hvaða gagn sé að
taminni hugsun. Hvaða gagn
skyldi vera að hugsandi fólki yfir-
leitt, alveg án tillits til skóla-
göngu? Hvaða gagn er að fólki sem
skrifar góða íslenzku? Svarið er
að sjálfsögðu að það þarf ekki að
vera neitt sem fólk kallar gagn
að því að hugsa. Þótt það sé vita
gagnslaust er ævinlega prýði að
því.
Svona eru háskólar siðaðra
þjóða. Frá þeirra sjónarmiði eru
Islendingar haldnir hjákátlegum
hleypidómi um þetta efni. Hinn
íslenzki hleypidómur er sá að há-
skólar séu fyrst og fremst til að
þjálfa fólk til starfa, eins konar
útungunarstöðvar fyrir atvinnulíf-
ið. Þennan hleypidóm má kannski
skýra í ljósi þess að það er ekki
nema tæj)ur aldarfjórðungur síðan
Háskóli Islands hætti að vera aum-
ur og einskis virtur embættis-
mannaskóli handa kotríki. Nú vilja
yfirvöld ólm færa hann aftur í það
horf. Meira en tuttugu ára starf
að því að búa til alvöruháskóla á
íslandi, við alls konar erfiðleika,
er að verða að engu.
Hleypidóminn má líka reyna að .
skýra í ljósi þess að íslendingar
virðast trúa því staðfastlega að
öll menntun sé fyrst og fremst
starfsþjálfun. Það breytír engu
þótt þeir fari oftar en ekki með
skóla sína eins og fjárréttir þar
sem ungt fólk er rekið saman, og
látið híma jarmandi, þangað til
þjóðfélaginu þykir tímabært að
draga það í dilka. íslendingar vilja
helzt, að því er virðist, að allt sem
á þarf að halda á vinnustað sé
kennt í skólum, og ef ekki í skólum
þá á námskeiðum. Skólagangan á
svo að veita starfsréttindi. Starfs-
réttindin eru til þess að fólk sem
ekki gekk í gegnum ítroðsluna í
skólunum og á námskeiðunum fái
ekki að vinna verkin. Samt er það
oft miklu betur fallið til þeirra en
fórnarlömb ítroðslunnar.
íslendingar skilja ekki að
menntun geti þjónað neinum öðr-
um tilgangi en þessum. Þess vegna
er það ósvífni af mér að segja
þeim að menntun sé til að aga eða
temja hugsunina. Við stærðfræði
og hagfræði, málfræði og stjórn-
málafræði, erfðafræði og eðlis-
fræði. Öll íslenzka þjóðin rís upp
og spyr einum rómi: „Og hvað
færðu svo að gera þegar þú ert
búinn?“ Hún segir ævinlega „bú-
inn“, því að hún heldur að þegar
skólagöngu er lokið þurfi ekki að
læra neitt meira.
II
Hinn guðinn sem háskólar sið-
aðra þjóða þjóna heitir vísindi. Um
vísindin þarf ég ekki að hafa mörg
orð því að þau eru án efa eitt-
hvert göfugasta uppátæki mann-
eskjunnar í samanlagðri sögu
hennar. Þau eru hvorki meira né
minna en leitin að sannleikanum,
á okkar dögum í voldugri alþjóð-
legri samvinnu sem á sér engan
líka. Vísindin eru eina sameign
mannkynsins. Það hefur aldrei átt
neitt annað sameiginlega. Samt
hvarflar ekki að vísindunum að
þau hafi höndlað sannleikann í
krafti hinnar alþjóðlegu samvinnu.
Þau eru þrotlaus leit að honum. í
þeirri viðleitni vinnast margir sigr-
ar, stórir og smáir, á hverjum ein-
asta degi um víða veröld. Það er
í nafni þjónustunnar við sannleik-
ann sem háskólar gera kröfu tii
frelsis og sjálfstæðis, jafnt frá
stjómvöldum sem atvinnulífi.
Nú er það einhver undarlegasti
hlutur í heimi að þessi fijálsa þjón-
usta við sannleikann, borin uppi
af ástríðufullri forvitni um annar-
legar gátur tilverunnar, hefur bor-
ið ríkulegan ávöxt fyrir hvert
mannsbarn, að minnsta kosti í
okkar heimshluta. Gervöll framfa-
rasaga Evrópu og Ameríku, frá
því í iðnbyltingunni ensku á 18du
öld, er öllu öðru fremur saga
ávaxtanna af hinum frjálsu vísind-
um. Sigramir á sjúkdómunum og
sigrarnir á fátæktinni. Þetta vita
siðaðar þjóðir að sjálfsögðu. Meðal
annars þess vegna hafa þær há-
skóla, voldugar stofnanir, til að
sinna hreinum vísindum við fyllsta
frelsi.
Þær hafa ekki háskóla til að
sinna rannsóknum í þágu atvinnu-
lífsins. Það væri auðvitað alveg
sama ófrelsið og tilskipanir úr
menntamálaráðuneytinu. Þar við
bætist að rannsóknir í þágu at-
vinnulífsins hér á íslandi yrðu
áreiðanlega ekkert betri en hver
önnur fjárfesting íslendinga í
landbúnaði og sjávarútvegi sem
heita hinir þjóðlegu atvinnuvegir
hér í landinu. Þær yrðu sama
taumlausa og arðvana sukkið sem
afkomendur okkar fá að standa
straum af með erfiðismunum.
Sannleikurinn er sá að það er ekki
til neins að panta vísindalegar nið-
urstöður sem eiga að vera hagnýt-
ar. Þær verða bara að fá að koma.
En öll saga Evrópu og Ameríku
í tvö hundruð ár segir skýrum
rómi: ef þær bará fá að koma þá
koma þær, þótt enginn viti fyrir-
fram hveijar þær verða, og þegar
þær em komnar reynast þær oftar
en ekki vera til mestu blessunar,
ekki sízt fyrir atvinnulífið. Þó ekki
sé nema þess vegna vill siðað fólk
hafa háskóla. Og þegar niðurstöð-
urnar koma veit enginn fyrir hveij-
ir fá þær. íslenzkri fiskifræði hef-
ur fleygt fram á síðustu ámm, og
meðal þeirra sem stuðlað hafa að
framförum hennar era ekki bara
fiskifræðingarnir, heldur líka
stærðfræðingar og eðlisfræðingar
hér við háskólann. Hver hefði séð
það fyrir? Hefði sjávarútvegurinn
verið tilbúinn til að leggja fé í
stærðfræði og eðlisfræði fyrir
fimmtán árum? Hann er ekki einu
sinni tilbúinn til þess núna. Hann
er að kaupa því meiri skip sem
minna er af fiski í sjónum.
m
Stúdentar spurðu lsta desem-
ber hvort Háskóli Islands svari
þeim kröfum sem gerðar eru til
háskóla meðal vestrænna menn-
ingarþjóða. Svarið er að sjálfsögðu
himinhrópandi nei. Hann fær ekki
að gera það, og ef hann sýnir lit
í aldarfjórðung, og skilar meira
að segja margvíslegum árangri
líka, þá skal það allt af honum
tekið. Hann á í stríði við starfs-
menntunargrillur þjóðarinnar, og
hann býr við fullkominn vanskiln-
ing hennar á vísindum og vísinda-
rannsóknum. Þess vegna stendur
hann í stríði fyrir hönd framtíðar
þjóðarinnar í landinu.
Það vill svo til að nú em fylking-
ar af ungum íslendingum, bæði
hér á landi og úti um öll lönd, sem
gætu sem bezt axlað þá byrði að
halda starfinu áfram og reynt að
búa til góðan íslenzkan háskóla.
Ég efast um að það hafi nokkurn
tíma í sögu þjóðarinnar verið ann-
að eins lag og einmitt núna. Þetta
unga fólk þyrfti að laða til lands-
ins, ef það er erlendis, og veita
því færi á að gera það sem því
sjálfu sýnist í erfðafræði og eðlis-
fræði, félagsfræði og stærðfræði.
En þetta er ekki gert. Heldur eru
hús Tilraunastöðvarinnar á Keld-
um að hrynja utan af henni. Samt
er hún eina heimsfræga vísinda-
stofnunin sem Háskóli íslands
hefur getað státað af til þessa.
BÆKUR
Þorgeir Ibsen
Hreint
og beint
HREINT OG 0EINT
LJOÐ OG LJOÐLIKI
Hér ýtir nýr ljóðahöfundur úr vör með
ljóðabók, sem hann kallar Hreint og
beint. Þar eru farnar troðnar slóðir í
hefðbundnum stíl, en nýstárlegum þó
um sumt. Höfundur á það til að víkja af
alfaraleið í ljóðum sínum, einkum í þeim
Ijóðum sem hann nefnir ljóðlíki en ekki
ljóð. En ljóðlíki hans eru þó allrar athygli
verð og standa vel fyrir sínu. Þar ber
kvæðið Minning greinilega hæst -
ljóðlíki eins og höfundur nefnir það - um
Stein Steinarr, um atvik úr lífi hans sem
er á fárra vitorði, atvik sem aldrei hefur
verið jlýst áður eða frásögn um það á
þrykk komist.
LITLAR SÖCUR
áziieSlSlÍSL PáU
Litlarsögur eru safn sextán sagna um
fólk og fyrirbæri og óvenjulegar hliðar
hversdagsleikans. Meðal annarra koma
við sögu Þórunn Sveinsdóttir fyrir-
myndarhúsmóðir, Herjólfur skósmiður,
Jóhanna af Örk, unglingurinn Gunnar og
ég. Farið er á tónleika á gulum Renault,
í leikhús, fylgst með kosningadegi, hlýtt
á söng fiskanna og horft á húsið málað
svart.
Höfundurinn Sverrir Páll hefur áður
gefið út ljóðabókina Þú og heima og þýtt
bækurnar Kæri herra Guð, þeffa er hún
Anna og Önnubók. Litlarsögur eru fyrstu
frumsamdar sögur hans sem dregnar eru
upp úr skúffu og koma fyrir augu
manna.
VIKINGS
iækjamti vi
NIÐJATAL GUÐRÍÐAR EÝjOlFSODrTUR
Oö 3JARNA HALLDORSSONAR
HREPPSTJÓRA A VlKINGSI-ÆK,
VI
í þessu sjötta bindi Víkingslœkjarœttar er
2. hluti h-liðar ættarinnar, niðjar Stefáns
Bjarnasonar. Þar sem ákveðið var að
rekja niðja hans fram á þetta ár, en miða
ekki eins og í fjórum fyrstu bindunum
við þau mörk, er æviskeið Péturs
Zophoníassonar setti verkinu, verður að
skipta niðjum Stefáns Bjarnasonar í
nokkur bindi, slíkur sem vöxtur ættar-
innar hefur verið. Rúmur helmingur
þessa bindis eru myndir.
Allsherjarnafnaskrá bíður lokabindis
útgáfunnar.
VIKINGSLÆKJARÆTT
Péiust fiojiÁo+UadAa+t

SKUGGSJA
SKUGGSJÁ
BÓKABÚD OLIVERS STEINS SF.