Morgunblaðið - 23.11.1995, Blaðsíða 48

48 FIMMTUDAGUR 23. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Biosphere 2
Sjálfstætt vist-
kerfi í eyði-
mörk Arizona
TIL LANGS tíma var borgin
Tucson í Arizona ríki aðallega þekkt
fyrir þrennt. Fyrst ber að nefna
mexíkósku áhrifín í borginni, enda
er aðeins rúmlega klukkutíma
keyrsla þaðan að landamærum
Mexíkóríkis. Auk þess er Tucson
þekkt fyrir gífurlega hita. í mörgum
hlutum borgarinnar í sumar komst
hitinn t.d. iðulega upp í fimmtíu
stig þegar hann var sem mestur.
Vesturhluti borgarinnar er þekktur
fyrir gnægð af kaktusum, þar sem
Old Tucson kvikmyndaverið er stað-
sett. Þar hafa m.a. kvikmyndimar
Three Amigos, Young Guns, og nú
nýlega The Quick And The Dead
með Sharon Stone og Gene Hack-
man í aðalhlutverkum, verið gerðar.
Enn ein skrautfjöðurin hefur
nýlega bæst í hatt borgarinnar.
Reyndar er hún staðsett aðeins fyr-
ir utan borgarmörkin við Santa
Katalínafjöllin, en íbúar Tucson líta
engu að síður á staðinn sem hluta
af borginni. Um er að ræða innsigl-
að og sjálfstætt vistkerfí á rúmlega
þriggja ekra svæði. Þetta vistkerfí
var hannað sem smækkuð eftir-
mynd af jörðinni. Inniheldur líkanið
sjö „tífbelti"; sjó, eyðimörk, trjá-
lausa sléttu, votlendi, bújörð, regn-
skóg, og bústað fyrir fólk. Allt þetta
er að mestu umlukt stáli og gleri,
hundraðfalt þéttara en geimfeija
NASA, með vatnskerfí sem er end-
urunnið með hjálp tölvukerfís.
Kostnaður við byggingu staðarins,
var í kringum 150 milljónir Banda-
ríkjadala, eða u.þ.b. 10 milljarða
króna. Þangað koma u.þ.b. tvö-
hundruð þúsund ferðamenn árlega.
Staðurinn heitir Biosphere 2 (Líf-
hvolf 2), og er hugsunin á bak við
nafngiftina sú að jörðin sé lífhvolf
okkar númer eitt.
Upphaflega stóð til að staðurinn
yrði að þróunarstöð til þess að rann-
saka hvaða áhrif það hefði á fólk
að vera í lokuðu vist-
kerfí. Til marks um það
hét móðurfyrirtæki
staðarins upphaflega
Space Biospheres Vent-
ures (Lífhvolfa geimæv-
intýri), en í dag heitir
það einfaldlega SBV.
Fyrsta tilraun staðarins
var að loka átta mann-
eskjur þar inni í tvö ár
samfleytt, og gekk hún
síður en svo sem skyldi.
Gagnrýnisraddir hóf-
ust þó jafnvel áður en
tilraunin hófst. Þær
beindust aðallega að því
að fólkið sem stóð að
vérkinu reyndist al-
mennt ekki vera vísindamenn, held-
ur kommúnumeðlimir sem safnast
höfðu saman í úthverfum Santa Fe
í Nýju Mexíkó í lok sjötta áratugar-
ins. Leiðtogi hópsins, John P. Allen,
er sagður hafa misþyrmt meðlimum
hópsins reglulega, bæði andlega og
líkamlega. Hann, fyrrum leiklistar-
stjóri, varð yfirmaður vísindalegrar
þróunar á verkinu. Margret Aug-
ustine, fyrrum búningahönnuður,
varð framkvæmdastjóri staðarins.
Flestum öðrum mikilvægum stöðum
var gegnt af öðrum meðlimum kom-
múnunnar. Þar af voru fímm af
þeim átta manneskjum sem voru
lokaðar inni, hluti af hópnum, og
aðeins ein af þeim með bitastæðan
vísindalegan bakgrunn. Enda kom
snemma í ljós að þetta fólk hafði
meiri áhuga á því að setja upp flotta
sýningu í nýaldarstíl en að nota
staðinn í þágu vísindarannsókna.
Hugmyndin að Biosphere 2 kom
vegna ótta hópsins um að kjam-
orkusprengja myndi tortíma mann-
lífí hér á jörðu. Biosphere 2 átti því
að vera lykillinn að byggingu
mannabyggða á öðrum „hættu-
minni“ plánetum. Þessi hugmynd
væri í dag hlægilegar leifar af hug-
myndasmíði óþekktrar kommúnu,
ef hún hefði ekki haft Ed Bass,
meðlim af einni ríkustu fjölskyldu
Bandaríkjanna, innan sinna vé-
banda með fjármagn til að koma
hugmyndinni í fram-
kvæmd. Í tuttugu ár
dældi hann pening í
uppbyggingu verk-
efnisins, sem var til-
búið árið 1991.
Það leið ekki á
löngu þangað til til-
raunin lenti í vand-
ræðum. Miklu meiri
koltvísýringur mynd-
aðist en áætlað hafði
verið. Auk þess voru
báðir vetrar óvenju
skýjaþungir, þannig
að gróður í vistkerf-
inu nægði engan veg-
inn þörfum fólksins,
sem var lokað þar
inni. Því þurfti að „ijúfa“ innsiglið
og dæla inn aukasúrefni og flytja
inn þann mat sem á vantaði. Til
að kóróna vandræðin, fóru kakkal-
Hugmyndin að Bio-
sphere 2 kom vegna
ótta um, segir Már
Wolfgang Mixa, að
kj arnorkusprengj a
myndi tortíma mann-
lífí hér á jörðu.
akkar og önnur skordýr smám sam-
an að ná yfírráðum í vistkerfinu.
Þetta eitt hefði þó getað verið
yfírstíganlegt hefði almennileg
stjórnun átt sér stað. Fréttir um
óánægða vísindamenn, sem höfðu
sagt upp störfum sökum þess að
sérfræðileg álit þeirra voru að
mestu virt að vettugi, fóru að birt-
ast í fjölmiðlum. Til að bæta gráu
ofan á svart, reyndu stjórnendur
þar að leyna þvi smygli af súrefni
og matvælum sem hafði átt sér
stað. Þetta spurðist til fjölmiðla,
sem hófu með ákafa nákvæmar
lýsingar á þessum vandræðum.
Már Wolfgang
Mixa
BIOSPHERE 2 í Arizona.
Þetta umsátursástand leiddi til
stöðvunar að mestu á smyglinu.
Afleiðingin var sú að þegar mann-
eskjurnar átta komu út aftur eftir
tveggja ára inniveru, litu þær út
eins og fólk nýsloppið úr fangabúð-
um.
Þessi slæma byijun varð til þess
að Ed Bass rak John Allen, Margar-
et Augustine og níu aðra fram-
kvæmdastjóra staðarins. Astæðan
var sögð vera slæm stjórnun, bæði
frá almennu. stjórnarsviði og frjár-
málasviði. í september á sj. ári
stöðvaði hann síðan næstu tilraun
að hafa fólk lokað inni, sem hafði
verið þar síðan í marsbyijun, vel
nært, næstum hálfu ári á undan
áætlun. Áherslubreytingar höfðu
átt sér stað. í stað þess að athuga
hvernig áhrif það hefði á fólk að
aðlagast lokuðu vistkerfí, þá á að
nota staðinn sem stærðarinnar
rannsóknarstöð á þróun lífkerfis
jarðarinnar með tiliti til mismun-
andi breytinga.
Vísindamenn frá Kólombíu- og
Harvard-háskólunum vinna að því
í dag að hefja þessar tilraunir. Þetta
árið fer h.u.b. einungis í að end-
urnýja loftið og sumt af gróðrinum
í byggingunni. Mælingar og marg-
víslegar uppgötvanir eiga sér þó
stöðugt stað. Undanfarið hafa upp-
götvast þar a.m.k. 40 áður óþekkt-
ar örverulíftegundir í sjó staðarins.
Talið er að þetta sé vegna þess að
lífverur sem í vistkerfi jarðar drepi
þessar örverur þrífist ekki innan
veggja Biosphere 2. Áætlunin í dag
er þó að rannsaka fyrst og fremst
í náinni framtíð hvaða áhrif aukinn
koltvísýringur, sem hefur tilhneig-
ingu til að aukast þar hraðar en í
vistkerfi jarðar, hefur á lífkerfi
staðarins. Vonast er til að slíkar
athuganir geti veitt nánari hug-
myndir um hvernig gróðurhúsa-
áhrifín eigi eftir að breyta lífí okkar
hér á jörðu, áður en þau verða að
veruleika.
Ekki er lengur talað um að nota
tæknina sem þróuð er hjá Bio-
sphere 2 til að koma sjálfstæðum
vistkerfum upp á öðrum plánetum.
Slíkt tal í þessu formi er auk þess
óraunhæft. Kostnaðurinn við að
flytja einn lítra af vatni til tunglsins
er í kringum milljón bandaríkjadala.
Því væri kostnaðurinn við að flytja
heilt vistkerfi til tunglsins mældur
í milljörðum dala, og raunar enn
sem komið er ógerlegt. Stefnan í
dag hjá Biosphere 2 er sem sagt
að veita vísindamönnum aðgang að
staðnum til þess að rannsaka líf á
jörðu innan einangraðs vistkerfis.
Með því að halda sig á jörðinni,
hefur Biosphere 2 því veitt vísindum
tækifæri til að heija flug sitt þar.
Höfundur er fjármálafræðingur.
Hann starfaði í fjármáladeild Bio-
sphere 2 sumarið 1995.
Skoðun og skoðunarreglur
stórra ökutækja á Islandi
Á UNDANFÖRNUM vikum og
mánuðum hafa ítrekað borist fréttir
af slysum þar sem stór ökutæki
hafa komið við sögu. Hefur verið
um að ræða allt frá minniháttar
óhöppum til hörmulegra slysa.
Ástæða er því til að staldra aðeins
við og athuga hvemig skoðunar-
málum stórra ökutækja er háttað á
íslandi.
Stór þáttur í
umferðaröryggi
Gífurleg breyting hefur átt sér
stað í skoðun ökutækja á íslandi á
seinustu árum. Bylting hefur orðið
á þeirri aðstöðu og tækni sem nú
er víðast notuð við skoðun öku-
tækja og hefur breytingin orðið til
þess að nú, þegar skoðun fer víða
fram í skoðunarstöðvum, eru stór
ökutæki skoðuð á betri hátt en áð-
ur. Enginn vafí leikur á mikilvægi
þess fyrir umferðaröryggið í land-
inu að öryggisbúnaður hópbifreiða
sem flytja tugi farþega í einu og
stórra vagnlesta, sem geta verið
allt að 44 tonn að heildarþyngd án
sérstakra undanþágá, sé í full-
komnu lagi. Á það sérstaklega við
um hemla, stýris- og hjólabúnað
sem og tengibúnað og ljós. Til að
framkvæma fullnægjandi skoðun á
þessum atriðum þarf skoðunarstöð
búna sérhæfðum tækjum, ítarlegar
verklagsreglur og fagmenn með
bíltæknilega þekkingu og reynslu
ásamt þjálfun í skoðunum stórra
ökutækja.
Tæknileg
framkvæmd
Skoðunarreglur fyr-
ir skoðun stórra öku-
tækja með lofthemla
kveða á um að hemlar
ökutækjanna séu
framreiknaðir til að
áætla hvort ökutækin
geti hemlað nægilega
þegar þau eru fullhlað-
in. Með nýjustu gerð-
um hemláprófara eru
radíósendar tengdir
við hemlakútana. Þeir
mæla þann loftþrýst-
ing., sem myndast í
hemlakútunum um
leið og hemlað er samfara því að
hemlakraftar hjólanna eru mældir.
Út frá þessum mælingum, ásamt
upplýsingum framleiðanda ökutæk-
isins um viðmiðunarloftþrýsting og
leyfða heildarþyngd ökutækis,
reiknar hemlaprófarinn út hemiun-
argetuna fyrir ökutækið fullhlaðið.
Sú niðurstaða getur verið allt önnur
heldur en virkni hemlanna á
óhlöðnu ökutæki þar sem munurinn
á þyngd þess hlöðnu og óhlöðnu er
mjög mikill.
Með því að mæla loftþrýstinginn
á stýriloftinu á milli bíls og vagns
er einnig unnt að athuga hvort
hleðslustýrðir hemlajöfnunarlokar
séu rétt stilltir og segja. þannig til
um hvort hemlun bíls og vagns sé
innan þeirra marka sem tilgreind
eru í reglugerðum og
eru í samræmi við þær
reglur sem gilda í Evr-
ópu. Meginhlutverk
hleðslustýrðra hemla-
jöfnunarloka er að
-samstilla ökutækin við
mismunandi hleðslu
þannig að bíll og vagn
hemli ekki mismikið,
þ.e, annað ökutækið
hemli í raun fyrir hitt.
Virkni neyðarhemla
eftirvagna er einnig
skoðuð en þeir gegna
því hlutverki að stöðva
eftirvagninn losni hann
frá dráttarbifreiðinni.
í skoðunarstöðvum
fer skoðun á stýris- og hjólabúnaði
fram á gryfju með tjakki með það
að leiðarljósi að finna slit og slag.
Skoðunarstöð Aðaiskoðunar'hf. er
þar að auki búin skakara (hreyfi-
plötum) sem hreyfir hjól ökutækis
fram eða aftur og til hliðar. Slíks
skakara er þó ekki krafist við skoð-
un stórra ökutækja. Þegar stigið
er á hemla samfara notkun skakar-
ans kemur allt slit frá hjólum og
upp í grind í ljós. Reynsla Aðal-
skoðunar hf. hefur sýnt að með
notkun hans er hægt að greina
slit, brot og aðrar skemmdir, sér-
staklega í fjaðrabúnaði og festing-
um hans, sem illmögulegt hefði
verið að finna á annan hátt. Ekki
þarf að fjölyrða um mikilvægi þess
að slíkar skemmdir finnist áður en
Bergur Helgason
ófyrirsjáanlegur skaði hlýst af.
I skoðunarreglum er tilgreint
hámarks slit eða slag tiltekinna
gerða tengibúnaðar og er slit tengi-
búnaðar ávallt mælt við skoðun
ökutækja. Þannig eru t.d. festi-
vagnar (trailerar) losaðir frá drátt-
arbílum til að mæla slit á tengi-
pinna og dráttarstól.
Landsbyggðin og
áframhaldandi þróun
Skoðunarstöðvar hafa verið reist-
ar víða um land en í samningi dóms-
málaráðherra og Bifreiðaskoðunar
íslands hf. frá 1988 er kveðið á um
að félagið skuli reisa fullkomnar
Öryggisbúnaður hópbif-
reiða skiptir stóru máli,
segir Bergnr Helga-
son, fyrir umferðarör-
yggið í landinu.
skoðunarstöðvar í öllum kjördæm-
um landsins.
I reglugerð nr. 558/1993 um
starfshætti þeirra er annast al-
menna skoðun ökutækja er jafn-
framt kveðið á um að fullkomnar
skoðunarstöðvar til skoðunar á
stórum og litlum ökutækjum skuli
vera á eftirtöldum stöðum eða ná-
grenni þeirra: Reykjavík, Borgar-
nesi, ísafirði, Sauðárk'róki, Akur-
eyri, Húsavík, Egilsstöðum, Selfossi
ogKeflavík.
í reglugerðinni er þó bráða-
birgðaákvæði sem segir: „Til 31.
desember 1995 er heimilt að skoð-
unarstofur á skoðunarsvæði ísa-
fjarðar, Sauðárkróks og Egilsstaða
séu í flokki II“, þ.e. án fullkominn-
ar aðstöðu til skoðunar stórra öku-
tækja. Gera má því ráð fyrir að á
næsta ári verði skoðun á stórum
ökutækjum færð til betri vegar í
stærri byggðarkjörnum sem orðið
hafa útundan í þeirri uppbyggingu
sem hefur átt sér stað á landinu.
Hér má þó ekki láta staðar num-
ið því mikið verkefni er framundan
gagnvart frekari þróun á tæknileg-
um verklagsreglum við skoðun
stórra ökutækja og búnað áfastan
þeim. Það er von Aðalskoðunar hf.
að dómsmálaráðuneytið beiti sér
fýrir því að koma á fót tæknilegum
samráðsvettvangi þar sem þessu
málefni verði sinnt af krafti. I því
sambandi þarf að huga að því að
hafa samráð við þá sem að málun-
um koma og kynna breytingar og
koma upplýsingum til hlutaðeigandi
aðila með nægjanlegum fyrirvara.
Réttur bíleigandans
Það er reynsla starfsfólks Aðal-
skoðunar hf. að viðskiptavinir okkar
vilji hafa ökutæki sín í lögmætu
ástandi. Atvinnubílstjórar gera sér
flestir grein fyrir mikilvægi þess
að öryggisbúnaður þessara stóru
ökutækja sem mikið eru á ferðinni
í umferðinni þarf að vera í góðu
lagi. Gildir það jafnt um þau öku-
tæki sem eru á ferðinni á höfuð-
borgarsvæðinu sem og á lands-
byggðinni.
Eigendur þessara ökutækja hafa
sjálfir oft á tíðum ekki aðstöðu ti)
að skoða öryggisbúnað þessara
ökutækja, t.d. hemla, á fullnægj-
andi hátt. Þeir þurfa því á því að
halda, og eiga rétt á því, að ökutæk-
in séu við árlega skoðun þeirra
skoðuð á fullnægjandi hátt í skoð-
unarstöðvum á öllu landinu.
Höfundur er verkfræðingur og
frnmkvæmdastjóri.