Morgunblaðið - 19.12.1996, Blaðsíða 46

46 FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
eftir Indriða G. Þorsteinsson
ÖLD er liðin frá fæðingu eins
ágætasta sonar þessa lands frá síð-
ari tímum, Hermanns Jónassonar,
forsætisráðherra í tug ára og for-
manns Framsóknarflokksins á
miklum umbrotatímum og vandlif-
uðum (f. 25. des. 1896). í þágu
þjóðar sinnar leysti Hermann öll
störf af hendi af öryggi og festu.
Einkalíf hans var farsælt. Hann
kvæntist Vigdísi Oddnýju Stein-
grímsdóttur vorið 1925. Hún var
þremur mánuðum eldri en Her-
mann, fædd 4. október 1896. Sagt
var um Vigdísi að hún hafi verið
ljúf kona í viðmóti og mikil og góð
húsmóðir. Hún var dóttir Stein-
gríms Guðmundssonar, bygginga-
meistara, í Reykjavík, sem átti ætt-
ir að rekja til Skagaíjarðar; var af
svonefndri Steingrímsætt. Stein-
grímur var kvæntur Margréti Þor-
láksdóttur frá Þórukoti á Álftanesi
af Húsatóftaætt.
Hermann Jónasson var frá Syðri-
Brekkum í Blönduhlíð. Bærinn
stendur sæmilega hátt í úthlíðinni
og þar er gott undir bú, stararengj-
ar nær Héraðsvötnum en góð útsýn
til búfénaðar í högum fyrir ofan
bæinn. Á þessu stað ólst Hermann
upp og sparði sig hvergi til vinnu.
Hann fékk snemma óvenju mikla
burði. Hermann eignaðist fimm
systkini. Auk hans voru það Pétur,
sem flutti uppvaxinn til Sauðár-
króks, Björn sem tók við búinu af
föður sínum, Sigurður sem bjó út
af fyrir sig á heimilinu á Syðri-
Brekkum, Sigríður sem var bústýra
hjá Birni bróður sínum og Margrét,
sem giftist Guðvarði Guðmunds-
syni. Þau bjuggu einnig á Syðri-
Brekkum og blómgaðist þríbýlið vel.
Móðir Hermanns hét Pálína
Guðný Björnsdóttir og var ljósmóð-
ir byggðarinnar. Maður hennar var
Jónas Jónsson, lærður smiður.
Höfðu þau bæði hjónin leitað sér
menntunar í starfi. Hún hafði farið
til Akureyrar og numið ljósmóður-
fræði hjá lækninum þar, Þorgrími
Johnsen, en Jónas hafði siglt til
Kaupmannahafnar til að fullnuma
sig í húsasmíði. Jónas var mikið að
heiman við smíðar, en Pálína stjórn-
aði búinu af dugnaði þangað til
Björn sonur hennar óx það úr grasi
að hann gat farið að létta undir
með henni. Sjálf var hún oft að
heiman við ljósmóðurstörf. Það var
í frásögur fært, að Björn, Sigurður
og Hermann urðu fljótt vei að
manni. Gerðist það síðar á ævi
Hermanns að stundum var vitnað
til hans sem kraftamanns, enda við
fáa að keppa um slíkt í pólitíkinni,
þar sem hún ræðst af öðru en kröft-
um.
Hermann Jónasson hélt úr föður-
garði í Gagnfræðaskólann á Akur-
eyri, sem síðar varð menntaskóli.
Þar kynntist hann piltum á líku
reki og sumir þeirra urðu ævilangt
vinir hans. Hermann innritaðist í
skólann haustið 1914, en hélt síðan
suður þremur vetrum síðar og sett-
ist í Menntaskólann í Reykjavík.
Árið 1924 lauk hann lögfræðiprófi
við Háskóla Islands með hárri 1.
einkunn. Eftir það stundaði hann
lögfræðistörf og var stöðugt falinn
meiri trúnaður, enda gegndi hann
að lokum æðsta embætti þjóðarinn-
ar, sem hún átti þá völ á. Á meðan
á skólanámi stóð vann hann beykis-
störf á Siglufirði og önnur aðkall-
andi verk við síldina á öðrum og
þriðja tug aldarinnar. Að sjálfsögðu
vandist hann allri búskapariðju og
vann eitthvað við vegagerð, sem
var frumstæð á unglingsárum hans.
Fyrir utan þann mikla styrk sem
Hermanni var gefinn til sálar og
líkama, var hann barn síns tíma
VIGDÍS Oddný
Steingrímsdóttir.
um aflraunir og íþróttir. Hann varð
glímukóngur íslands árið 1920 og
vann konungslímu skömmu síðar
þótt ekki þægi hann verðlaun úr
hendi Kristjáns tíunda. Sögðu menn
að Hermanni hefði sárnað þetta.
Og ekki keppti hann framar í glímu.
Strax að loknu háskólaprófi varð
Hermann fulltrúi hjá Jóhannesi Jó-
hannessyni, borgarfógeta í Reykja-
vík. Þar vann hann til ársins 1928.
Systir Jóhannesar var gift Valtý
Guðmundssyni og höfðu þeir verið
samhetjar í stjórnmálum. Þeir
stofnuðu í fyrstu Framsóknarflokk
en breyttu fljótt um nafn. Þegar
Hermann var fulltrúi fógeta sat
Jóhannes á þingi fyrir íhaldsflokk-
inn. Einhver kvittur kom upp um
það að Jóhannes hefði viljað fá
Hermann í íhaldsflokkinn, en Her-
mann var á þeim árum áhugalítill
um stjórnmál og afskiptalítill um
helstu mál þeirra tíma. Hitt er svo
annað að á þessum árum voru tíð-
indi að gerast í þjóðfélaginu, sem
höfðu áhrif á ævi Hermanns. En
hinn ungi hreystimaður úr Skaga-
fírði virðist í fyrstu ekki hafa rennt
hýru auga til þeirra tækifæra sem
buðust ungum og menntuðum
mönnum á íslandi strax upp úr
1920.
í byijun júlí árið 1927 voru háð-
ar þingkosningar. Þá sat ríkisstjórn
Jóns Þorlákssonar við völd og sagði
stjórnin strax af sér eftir að úrslit
voru kunn. Framsóknarflokkur
hafði fengið nítján menn kjörna og
myndaði stjórn að konungsboði.
Þingmenn Alþýðuflokksins hétu
stjórninni hlutleysi og hið sama
gerði Gunnar á Selalæk en hann
hafði verið kjörinn utanflokka. Þá
voru komnir til sögu þeir Tryggvi
Þórhallsson og Jónas Jónsson frá
Hriflu, Tryggvi forsætisráðherra og
Jónas dómsmálaráðherra. Þetta var
þriggja manna ríkisstjórn. Sá þriðji
í stjórninni var Magnús Kristjáns-
son. Jónas frá Hriflu breytti bæjar-
fógetaembættinu og embætti lög-
reglustjóra og átti lögreglustjóri að
verða héraðsdómari í sakamálum
og almennum lögreglumálum. Full-
trúi bæjarfógeta sótti einn um lög-
reglustjóraembættið og var skipað-
ur í það 1. janúar 1929. Segja má
að með þessari veitingu hafi tening-
um verið kastað hvað Hermann
varðar. Eftir þetta fylgdust Her-
mann og Framsóknarflokkurinn að.
Og flokknum vann hann það sem
hann mátti eftir að hann var kosinn
í bæjarstjórn í Reykjavík. Fyrir þær
kosningar mun Sjálfstæðisflokkur-
inn, en svo hét þá íhaldsflokkurinn,
hafa snúið sér til Hermanns og
boðið honum fyrsta sæti á lista
flokksins í bæjarstjórnakosningun-
um.
Hermann fékk 1357 atkvæði til
bæjarstjórnar í efsta sæti á lista
Framsóknarflokksins. Hann kynnt-
ist því í kosningabaráttunni að hart
getur verið sótt að frambjóðendum.
Það voru einkum tveir Framsóknar-
menn sem fengu gusur hjá Alþýðu-
blaðinu og Morgunblaðinu. Héðinn
HERMANN Jónasson, forsætisráðherra.
GLÍMUKAPPINN.
Valdimarsson réðst harkalega að
Hermanni, vegna þess að hann taldi
að framboð Hermanns væri liður í
svikum Framsóknar, sem átti að
hafa heitið því að bjóða ekki alvöru-
menn gegn Alþýðuflokknum í bæj-
um landsins. Framsóknarmenn
svöruðu Héðni á viðeigandi hátt,
en Héðinn vissi sem var að Jónas
frá Hriflu hafði verið hugmynda-
smiður beggja flokkanna. Þótt Her-
mann ætti í önnum sem lögreglu-
stjóri og bæjarstjórnarmaður, en á
þessum tíma var mikill órói í bæn-
HUNDRAÐ AR FRA FÆÐINGU
HERMANNS JÓNASSONAR
FORSÆTISRÁÐHERRA OG
VIGDÍSAR STEIN GRÍMSDÓTTUR
um, sinnti hann starfi í flokknum
í auknum mæli. Hægt er að nefna
Gúttóslag og ráðherra í gijótinu
samkvæmt dómsúrskurði lögreglu-
stjóra.
Hann var jafnan þar fyrir sem
erfiðast var, en þeirri tegund af
flokksbaráttu lauk eiginlega þegar
hann fór í framboð gegn Tryggva
Þórhallssyni í Strandasýslu.
Tryggvi hafði verið óvenju vinsæll
maður og gerðist nú bankasjóri
Búnaðarbankans. Hann hafði staðið
upp og sagt: Jæja, verið þið blessað-
ir, og gengið út af þingflokksfundi
Framsóknarflokksins á eftir Jóni í
Stóradal og Hannesi Jónssyni. Þeir
fóru allir þrír í framboð fyrir
Bændaflokkinn. Þessi mál réðust
öll áður en Hermann kom í þing-
flokkinn. Pólitískir andstæðingar
Hermanns fundu upp á ýmsu sem
átti að verða honum til hnekkis.
En Hermann var þannig skapi far-
inn, að það var eins og hinar póli-
tísku glímur skemmtu honum.
Þannig var það með „kollumálið“
fræga. Hann var sýknaður í því
máli.
Skömmu eftir að Hermann varð
forsætisráðherra árið 1934 keypti
hann strokuhest og geymdi um hríð
í girðingu bak við gamla stjórnar-
ráðshúsið. Hesturinn var erfiður
mjög og vildi fijáls vera. Hann
komst úr girðingunni og náðist við
Kolviðarhól. Þá orti Hermann:
Einn ég barði ísafald
oft var kviður hálfur
yfír mér hafði enginn vald
átti ég frelsið sjálfur.
Betra er að vera klakaklár
og krafsa snjó til heiða
en lifa mýldur öll sín ár
undir hnakk og reiða.
Seinna voru Hermann og Bjarni
Ásgeirsson að gantast á þingi vegna
þess að tvær Svanhildar unnu á
skrifstofunni, sem kölluð var Álfta-
ver af því tilefni. Bjarni orti um
Álftaverið en Hermann orti:
Ævi mín var eintóm leit
eftir villisvani.
En ég er eins og alþjóð veit
aðeins kollubani.
Hermann var prýðilega hagorður
og hafði gaman af skáldskap og vís-
um. Hann gerði sjálfur vísur við
ýmis tækifæri eins og þessa til álft-
anna og var þá ófeiminn að grínast
út af kollumálinu í leiðinni, en Svan-
hildamar brugðu á það ráð að láta
taka mynd af sér á skrifstofunni til
að senda forsætisráðhen-a neð áletr-
uninni: Skáldalaun úr Álftaveri.
Ótrauður hélt Hermann Jónasson
á Strandir til að heyja kosningabar-
áttu við Tryggva Þórhallsson, fyrr-
um ástsælan foringja Framsóknar-
flokksins. í raun virðast flestir í
þeim samtíma hafa álitið að erfitt
mundi reynast að sigra Tryggva í
kosningunum. En það kom á daginn
að Hermann vann kosninguna og
var ætíð sigurvegarinn á Ströndum
þangað til kjördæmaskipaninni var
breytt í núverandi horf. Þá varð
hann þingmaður Vestfirðinga og
sat á þingi fyrir þá á meðan heilsan
leyfði. Trúnaðurinn, sem var á milli
Hermanns og Strandamanna
breyttist ekkert þótt kjördæmið yrði
mikið víðfeðmara. Þeir héldu áfram
að koma á heimili hans og Vigdísar
og kvöddu hann sumir skömmu
áður en hann andaðist. Mun sjald-
gæft að slík tengsl skapist á milli
kjósenda og þingmanns, en þá er
að gæta þess að Hermann var um
margt einstakur maður.
Eftir nokkrar pólitískar svipting-
ar á afmælistíma Alþingis í kring-
um 1930 og fram að þingkosning-
um, höfðu Tryggvi og Jónas frá
Hriflu verið samherjar, en brátt
skildu leiðir, þó án þeirra sárinda
sem oft vilja verða við slíkar uppá-
komur. Tryggvi Þórhallsson hafði
frá upphafi stjórnmálaferils verið
það sem kallað hefur verið bænda-
sinni, þ. e. hann hafði bæði róman-
tísk viðhorf og þau praktísku til
landbúnaðarins. Jónas frá Hriflu
safnaði aftur á móti í kringum sig
ungum mönnum, sem í annarra
munni nefndust „bæjarradíkalar",
þ. e. félagslega sinnuðum mönnum
en andsósíalistum í flestum grein-
um, svo Alþýðuflokknum blöskraði
frekjan. Þeirra kenning var að