Morgunblaðið - 19.12.1996, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER 1996 49 -
MYNDIN fræga þar sem Hermann og Vigdís ganga frá bryggju eftir rauða dreglinum
en Friðrik Danakóngur og Ingiríður drottning hans utan dregilsins.
Þannig varð til orðatiltækið „haltu þig á mottunni".
HERMANN og Vigdís á lögreglustjóraárum Hermanns.
voru á ferðalaginu kom mikið flóð
í allar ár á Norðurlandi og varð að
flytja konungshjónin með skipi frá
9 Sauðárkróki til Akureyrar, líka
| vegna þess að þá gátu konungs-
hjónin komið við í síldarbænum
Siglufirði. Búist var við erfiðleikum
við að koma tómri bílalestinni áfram
vegna vatnavaxtanna, en það gekk
vonum betur. Vigdís fylgdi kon-
ungshjónunum til Siglufjarðar en
Hermann fór með bílalestinni henni
til hjálpar ef eitthvað henti hana
við þessar aðstæður. Vatnagangur
var á Öxnadalsheiði þessa júnídaga
1936, en bílalestinni gekk bærilega
| yfir. Hermann og bílstjórarnir héldu
að þeir væri sloppnir yfír það versta,
en þegar þeir komu niður fyrir
Bakkasel að brúnni yfir Öxnadalsá
var vesturendi brúarinnar siginn
niður og brotinn. Talið var að hægt
væri að krönglast yfir með tóma
vagna og eftir nokkrar lagfæringar
var haldið af stað. Ferðin gekk síð-
| an vel til Akureyrar, þar sem beðið
Bvar eftir konungshjónunum og gest-
um. Ákveðið hafði verið að halda
til Húsavíkur og Mývatnssveitar,
en minnstu munaði að vegurinn
yfir Eyjafjarðarósa væri allur undir
vatni. Það dró heldur úr vatnavöxt-
um meðan stansað var á Akureyri.
Síðan hélt hin langa lest á tæpa
vegi og gekk vel.
Friðrik krónprins og Ingiríður
prinsessa komu svo hingað 24. júlí
1937. Vegna atburða í Evrópu og
síðan heimsstríðsins var hér um að
ræða síðustu heimsókn úr konungs-
* fjölskyldu Danmerkur til íslands
áður landið varð lýðveldi. Hermann
og Vigdís voru því síðustu íslend-
ingarnir, sem kvöddu þetta ágæta
kóngafóík á meðan það stóð enn
til erfða yfir íslandi. Þau ferðuðust
eins og konungur og drotting höfðu
gert með Dronning Alexandrine
hingað og komu um kvöld til
Reykjavíkur. Forsætisráðherra-
hjónin tóku að sjálfsögðu á móti
þeim og fylgdu þeim upp bryggjuna
við húrrahróp viðstaddra. Rauður
viðhafnardregill hafði verið lagður
á bryggjuna í virðingarskyni við
prinsinn. Nú tóku viðstaddir eftir
því að Hermann gekk eftir dreglin-
um upp bryggjuna, vísast í ógáti.
Af þessu atviki spratt málsháttur-
inn: Haltu þig á mottunni. Að öðru
Ileyti var þetta táknræn tilviljun,
eins og nokkurs konar punktur yfir
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar, sem
nú var brátt á enda með fullum
sigri. Prinsinn og prinsessan voru
aufúsugestir. Forsætisráðherra
hjónin fylgdu þeim til ísafjarðar og
fóru með þeim norður að Mývatni.
Vegir voru í fínu standi svona um
mitt sumar, en á hverju ári var
unnið ötullega að viðhaldi þeirra
og lagningu. Til marks um hvað
vegir og vegamál voru ofarlega í
huga þingmanna og almennings
má geta þess að á myndum sést
að Geir Zoega vegamálastjóri var
I föruneyti ráðherra í fylgd kónga-
fólksins.
Árið 1938 stýrði Hermann minni-
hlutastjórn Framsóknarflokksins,
sem sat að völdum það ár, en Al-
þýðuflokkurinn varði hana falli.
Fjárhagur ríkisins var naumur sem
löngum fyrr, en fólk hafði vanist
þröngum kjörum í kreppunni, sem
stóð enn. Eins og margar efnahags-
legar holskeflur í heiminum, virtist
' kreppan ekki hafa djúpstæð áhrif
á Islandi. Við vorum fátæk fyrir
og höfðum ekki úr háum söðli að
detta þegar kreppan kom. Þetta
strjálbýla land hafði haft aðeins
fábrotna vegi um 1930. Hermann
hafði látið það verða sitt fyrsta
verk 1934 að hækka kaup vega-
vinnumanna. Vegavinna varð síðan
mikilsverður þáttur í atvinnulífinu
og á hveiju sumri þangað til Breta-
vinnan kom. Margir voru þeir ungu
menn sem kostuðu nám sitt með
vegavinnu á kreppuárunum, einnig
síldarvinnu sem gat verið mikil.
Þannig stikaði þjóðin áfram inn í
nýja öld þótt hún ætti varla fyrir
grautnum ofan í sig. En hún átti
eftir að rumska svo um munaði.
Hermann og ráðherrar hans gerðu
sér einna fyrstir grein fyrir því, að
stórvægilegar breytingar væru í
vændum. Og þegar leið á árið 1938
fannst Hermanni Jónassyni full
ástæða til þess að byija að tala
fyrir þjóðstjórn, þ.e. stjórn Fram-
sóknarflokks, Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks. Að vísu var þriggja
manna þingflokkur kommúnista á
þingi, en þeim var ekki boðið upp
á þjóðstjórnarmunstrið. Þeir gerð-
ust sífellt athafnameiri í verkalýðs-
hreyfíngunni, þar sem þeir reyndu
að einangra Alþýðuflokkinn sem
mest þeir máttu. Þegar Vetrarstríð-
ið hófst milli Rússa og Finna fylgdu
kommúnistar Rússum. Þá varð
heiftin á þingi til þess að þingmenn
borgarflokkanna neituðu samneyti
við þá. Það gerðist hvorki fyrr né
síðar þrátt fyrir að kommúnistar
flyttu jafnan skoðanir Sovétstjórn-
ar.
Hermann var í aðstöðu til þess
að stýra myndun þjóðstjórnar og
hann neytti þess. Hann varð því
forsætisráðherra áfram. Skúli fór
úr stjórninni, en hann var vel hag-
mæltur og batt í rímuð ljóð tillögur
og greinargerðir með frumvörpum
síðar á farsælum þingferli sínum.
Hann sagði að loknum ráðherra-
ferli:
Ég sat eitt ár, en sumir voru skemur,
því sæti það er regni og vindum háð,
þó er ég fús að þoka fyrir þremur,
sem þrá að komast upp í Stjómarráð.
Þeir þrír, sem komust upp í
Stjórnarráð, voru Ólafur Thors, sem
fór með atvinnu- og samgöngumál,
Jakob Möller, sem varð fjármála-
ráðherra og Stefán Jóhann Stefáns-
son, sem fór með félagsmál og utan-
ríkismál. Það er þó ljóst af Luft-
hansa-málinu, að í því fór Hermann
fyrir stjórninni. Skammur tími var
eftir þegar þjóðstjórnin var mynduð
þangað til dró til stórtíðinda. Þjóð-
veijar voru mikil viðskiptaþjóð og
vildu fá lendingarleyfí á íslandi út
af póstflugi. Vegna stríðshættunnar
var slíkt lendingarleyfí óhugsandi
eins og allt var í pottinn búið. Her-
mann sýndi mikinn kjark og festu
í þessu máli og hlaut lof alþjóðar
fyrir síðar meir. Hingað kom beiti-
skipið Emden í kurteisisheimsókn,
en álitið var að það hefði átt að
ægja í augum. Einnig höfðu þýskir
kafbátar komið. Þar sem um kurt-
eisisheimóknir var að ræða fór for-
sætisráðherra um borð í þessi skip
enda þess vænst og hann eða ríkis-
stjórnin boðin sérstaklega. Luft-
hansa-málinu lauk 23. mars 1939.
Hermann sagði síðar, að þá hefði
hann unnið þjóð sinni best, þegar
hann neitaði Þjóðveijum um lend-
ingaleyfi. Ella hefðu Bandamenn
orðið að hrekja Þjóðverja á brott
með miklum og blóðugum átökum.
Agnar Kofoed-Hansen, flug-
málafulltrúi, þá tuttugu og fjögurra
ára, kom mikið við sögu undirbún-
ings málsins. Hermann gerði hann
skömmu síðar að lögreglustjóra í
Reykjavík. Þetta virðist mörgum
hafa þótt undarlegt dálæti á jafn
ungum manni og kom upp sá kvitt-
ur að Agnar væri sonur Hermanns.
Það er hins vegar íjarri lagi, því
Hermann kom fyrst til Reykjavíkur
til að setjast í Menntaskólann
haustið 1917. Þá var Agnar tveggja
ára. Foreldrar Agnars voru gift og
bjuggu í Reykjavík.
Brátt kom að því sem lengi hafði
verið álitið óhjákvæmilegt, að nas-
istar hófu tilefnislausa innrás í Pól-
land og Bretar lýstu vegna þess
stríði á hendur Þýskalandi. Fyrsta
verk íslensku ríkisstjómarinnar var
að lýsa yfír ævarandi hlutleysi og
vísa um leið í yfirlýsingu um hlut-
leysi sem gefín var út samtímis af
ríkisstjórnum Norðurlanda. Þessar
yfírlýsingar voru sjálfsögð pólitísk
aðgerð en dugðu skammt. Vorið
eftir sat Hermann Jónasson í
Stjómarráðinu og tók á móti sendi-
manni Breta, sem höfðu þá einn
morgun komið til landsins og her-
tekið það. Á þeirri stundu hófst nýr
kafli í sögu okkar, en áhrif her-
námsins urðu mikil og varanleg.
Hermann flutti ávarp og bað þjóð-
ina að gæta hlutleysis og halda ró
sinni meðan þetta ástand (þ.e. her-
námið) varaði. Af þessu orðum
Hermanns var síðan dregið orðið
„ástand“ í merkingunni djarflegur
lifnaður eða jafnvel ólifnaður. Ríkis-
stjórnin, undir verkstjórn Her-
manns, bjó þjóðina undir komandi
stríðsár. Sjálfkrafa var skorið á við-
skiptin við Þjóðveija og sat íslensk
sendinefnd lengi í London fýrsta
vetur stríðsins við að leita eftir og
ganga frá sölusamningum við
Breta. Framsóknarflokkurinn hélt
flokksþing í mars 1941. Þar var
því lýst yfir sem markmiði flokks-
ins, að Island yrði fullvalda ríki.
Landið var hernumið þau ár sem
þjóðin hélt ótrauð í átt til frelsis.
Þegar tekist hafði að sameinast um
lýðræðið og lýðveldi var stofnað á
Þingvöllum 1944, hafði þjóðstjórn
Hermanns Jónassonar kvatt fyrir
tveimur árum og við tekið utan-
þingsstjórn. Hermann varð forsæt-
isráðherra skamma hríð í vinstri
stjórn 1956-1958. Erfítt reyndist
að koma henni saman og hún varð
Hermanni til lítillar ánægju.
Þótt Hermann Jónasson hafí
helst kosið að halda landi sínu utan
hernaðarumsvifa og eflaust verið á
móti skapi að Bretar hertóku landið
á öðru ári heimsstríðsins, var hann
og Iangflestir Islendingar þeirri ráð-
stöfun ekki andvígir eftir að hildar-
leikurinn var hafínn. Til marks um
þann kvíða sem setti að mönnum
við margvíslegan stríðsrekstur var
sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar að
fresta þingkosningum, sem áttu að
verða árið 1942 að öllu óbreyttu.
Þýska orrustuskipið Bismarck hafði
brotist út á Atlantshaf og haldið
norður fyrir ísland, þar sem það
hafði í maí um vorið sökkt breska
herskipinu Hood. Fréttimar af Bis-
marck norðvestur af Islandi höfðu
meðal annars þau áhrif hér að þing-
heimur var fúsari til að fresta kosn-
ingum en ella. Á þessum tíma voru
siglingar fiskiskipa okkar til Eng-
lands hafnar og á þeim slóðum átt-
um við um sárt að binda. Eftir því
sem dró úr kvíða fólks út af tíman-
legri velferð samfara minnkandi
hættu á aðgerðum nasista gegn
íslandi varð þjóðstjórnin lausari í
sessi. Hún hafði verið sjálfsögð
varnaraðgerð á miklum óvissutím-
um. Við urðum að halda áfram að
þola mannfall á hafínu, en á fasta-
landinu var allt með kyrrum kjör-
um.
Eftir stjórnarslitin sneri Her-
mann sér að innri málum flokksins,
en vaxandi klofnings hafði gætt í
forustunni vegna þess að Jónas frá
Hriflu gerði lítið með málagerninga
Hermanns og Eysteins og skrifaði
jafnvel á móti þeim á meðan hann
var enn formaður flokksins. Þeir
félagamir sögðu gjaman í léttum
tón, þegar þessa misklíð bar á
góma, að þeir hefðu Jónas í bandi.
Er augljóst mál að það voru engir
aukvisar sem stjórnuðu ráðuneytum
og ríkisstjórn og höfðu Jónas frá
Hriflu í bandi að auki í lengri eða
skemmri tíma. Eftir mikil átök og
töluverð sárindi gekk flokksþing frá
þessum málum á þann veg, að það
kaus Hermann Jónasson fýrir for-
mann flokksins. Eflaust hefði Jónas
getað sætt sig við hvern sem var í
formannsstöðuna, annan en Her-
mann, sem hann sagði að hefði
svikið sig með því að gefa kost á---
sér. Svona eru þið, þessir helvískir
Skagfírðingar, sagði Jónas við und-
irritaðan, þegar formannskjör Her-
manns bar á góma.
Sem forsætisráðherra hafði Her-
mann sinnt störfum sínum af alúð
og fyrirhyggju. Fjölskyldan hafði
búið á Þingvöllum á sumrin, en
Hermann kom um helgar, eða þeg-
ar hann hafði tíma fyrir önnum.
Var það börnunum mikið tilhlökk-
unarefni þegar von var á honum
niður Almannagjá, þar sem vegur-
inn lá til Þingvalla í þá tíð. Sátu
þau gjarnan fyrir honum í Al-
mannagjá. í æsku hafði Hermann
verið kjarkmikill strákur, sem sögur
fóru af fyrir áræði og líkamlega
færni. Hann lét þá engan eiga hjá
sér á síldarplönunum á Siglufirði
og fór eins og brimbijótur fyrir
skólafélögum sínum, þegar því var
að skipta. Allt mildaðist þetta með
árunum þótt hann ætti til að taka
vini sína glímutökum, ef hann vissi
að þeir voru glímnir, eins og Karl
Kristjánsson, alþingismann á Húsa-
vík. Gekk þá eitt og annað úr skorð-
um í heimaskrifstofu flokksfor-
mannsins. Hermann Jónasson var
mikill útilífsmaður, stundaði bæðl*'
skíðagöngu og skotveiði. Hann
hafði mikið yndi af laxveiði og átti
trygga veiðifélaga. Má þar nefna
Skúla Guðjónsson, prófessor og
Valtý Blöndal, bankastjóra. Eitt-
hvað var skrifað um Hermann og
laxveiðina og reyndu sjálfstæðis-
menn að varpa vafa á veiðisamn-
inga. Einkum kom þetta upp um
kosningar. Ef þetta átti að fara að
verða eitthvað langt og þreytandi,
þá tók Hermann kannski blað upp
úr vasa sínum, þar sem þrír eða
fjórir kunnir Sjálfstæðismenn und-
irrituðu yfírlýsingu um að þeir væru
meðleigjendur Hermanns að um-
getnu veiðivatni. Bað Hermann rit-
stjóra Tímans að birta skjalið eí'
þetta hætti ekki og hló svo við og
strauk hægri hendi yfír hárið, eins
og hann gerði stundum þegar vel
lá á honum.
Hermann var mjög gamansamur
eins og margir alvörumenn geta
verið. Eitt sinn sem oftar sat sá er
þetta skrifar á fundi með Hermanni
og voru mál Tímans til umræðu. í
blaðstjórn voru margir af úrvals-
mönnum flokksins en nú átti Her-
mann að hafa framsögu í ákveðnu
máli. Hann hafði verið í þönkum
út við glugga að reykja sígarettu,
eflaust að hugsa ræðuna, þegar
einn viðstaddra gerðist óþolinmóður
og byijaði að ræða mál blaðsins,
það sama og búið var að boða að
Hermann reifaði. Hermann sneri
nú til sætis með brosi í breiðara
lagi. Þá stoppaði ræðumaður og
sagði: Æ, fyrirgefðu, Hermann. ÞiV
áttir að tala. Hermann ►