Morgunblaðið - 01.05.1997, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 1. MAÍ 1997
IMAÍ, baráttudagur verkalýðsins,
hefir jafnan skipað sérstakan sess
í huga mínum. Allt frá æskuárum
® hefir mér fundist að hann væri
einstakur og krefðist athafna og virðingar.
Þegar ég varð þess vís að Sjónvarpið ætl-
aði ekki að minnast 1. maí hátíðisdags verka-
lýðsins og Útvarpið sýndi engan áhuga á því
að láta keflið ganga hönd í hendi og flytja
þátt, sem fjallaði um einn merkasta atburð í
sögu reykvískrar verkalýðsbaráttu, Kola-
garðsbardagann eða Blöndalsslaginn sumarið
1923, kom í hugann að nú væru liðin 60 ár
frá því að Maístjaman, ljóð Halldórs Laxness
birtist á prenti. Morgunblaðið væri kjörinn
vettvangur til þess að minnast þeirra tíma-
móta. Þar væri á vísan að róa. Mér hefði jafn-
an reynst happadijúgt að leita til ritstjóra
þess. Gilti einu hvort um væri að ræða Matthí-
as skáld Johannessen eða Styrmi hinn fróða
Gunnarsson. Þeir höfðu jafnan tekið vel beiðni
minni um rúm í blaði sínu þótt viðfangsefnin
væru með ýmsum hætti andstæð stefnu þeirra.
Þeir félagar eiga heiður skilinn fyrir frjáls-
lyndi sitt og víðsýni í ritstjórnarstefnu. Þess
vegna dafnar Morgunblaðið. Þjóðviljinn lét líf-
ið vegna ofstækis og „Æðsta ráðið“ hafði allt-
af rétt fyrir sér. Einstefnu-ritstjóri hans neit-
aði um birtingu greina, sem honum féllu ekki,
en bauð mönnum uppá stefnumót í kirkjugarð-
inum við Suðurgötu.
Matthías Johannessen fullvissaði mig um
að Morgunblaðið tæki grein til birtingar á
degi Maístjörnunnar.
Þegar til átti að taka og sækja í bókasafn
frumprentun ljóðsins vandaðist málið. Ekkert
blað frá því herrans ári 1937 hafði birt kvæð-
ið. Var þó gerð ítarleg leit með góðfúsri að-
stoð flölda bókavarða. Svo kom í ljós að ljóð-
ið birtist hinn 1. maí 1936, ári fyrr en sagt var
í athugasemdum Kvæðakversins. Það var
prentað á aftari kápusíðu Rauða fánans, mál-
gagns Félags ungra kommúnista undir fyrir-
sögninni Seinasti apríl. Höfundar er ekki get-
ið en blaðið birtir viðtal við Halldór Kiljan
Laxness og mynd af skáldinu með alpahúfu
á höfði og reykjarpípu í munni. í viðtalinu
ræðir Halldór um kjör æskulýðsins og stétta-
skiptingu. Honum verður tíðrætt um stétta-
þjóðfélagið og ranglæti sem það leiði af sér.
Hann vill að „gæði jarðarinnar séu hagnýtt í
þágu fólksins". „í ríki sósíalismans verður
ekki spurt að því, hvort að verkamenn vinni
að framleiðslunni einn tíma á dag eða átta,
heldur hvort allir hafi gnægðir þarfa og þæg-
inda, andlegra og líkamlegra."
Ekki 60 ár heldur 61
í Kvæðakveri Halldórs Laxness eru prentað-
ar upplýsingar um tilefni og birtingartíma ljóð-
anna í bókinni. Þar segir: „Maístjarnan, ort
að mig minnir rétt fyrir 1. maí 1937 og prent-
að nafnlaust á kápu æskulýðsblaðs þann dag.“
Samkvæmt þessum upplýsingum voru 50
ár liðin frá birtingu Maístjörnunnar 1. maí
1987. Til þess að minnast þess að hálf öld
var liðin síðan ljóðið var kveðið. Það líða þijú
ár og gott betur. Nærfellt misseri að auki þar
til Halldór fellir ljóð sitt, sem hann hafði nefnt
Seinasti apríl, inn í Hús skáldsins. Þá er það
ímynd Frelsisins.
„Um kvöldið sat skáldið einn uppi í húsi
sínu endurreistu, nýr maður, en heitkonan
sofnuð, og renndi huganum yfir viðburði dags-
ins. Eftir tvo daga átti að grafa dóttur hans,
og um leið og rekunum væri kastað - hvað
mundi þá binda hann framar þessu auma
húsi sem í nótt eð leið hafði verið svift ofan
af höfði hans? Það gekk á með koméljum og
rofaði til og sá í græna heiðríkju; og hann sá
eina stjörnu skína. Hann lokar augunum, en
án þess að tíma að sofna, og fmst þessi stjarna
stíga ofan af himnum niður til sín, og milli
svefns og vöku heyrir hann dansandi fótatak
hennar fyrir utan, blandið endurminningunni
um sögulegan þys hins umliða dags og við
tónlist sem líður fram í ángurværum yndis-
þokka heyrir hann djúpt í barmi sínum kvæði
súngið um hana sem hann nefnir ímynd Frels-
isins.“
Alþjóðareign
Maístjaman, ljóð Halldórs Laxness, sem
hann birtir í Húsi skáldsins, þriðja bindi hins
mikla ritverks um Ólaf Kárason Ljósvíking,
er eitt kunnasta ljóð Halldórs og hefir í rás
tímans orðið þjóðinni hjartfólgið. Kvæðið er
alþjóðareign, hafið yfír kynslóðabil. Efíst ein-
hver um þá staðhæfíngu fæst sönnun þeirrar
fullyrðingar með því að heimsækja dagheimili
eða leikskóla og biðja börnin, sem þar dvelj-
ast, sum hver allt frá 5 ára aldri, að syngja
Maístjörnuna. Það bregst ekki að þeim tilmæl-
um er vel tekið og fyrr en varir óma skærar
barnaraddir, sem syngja um vorhret á glugga.
Að vísu kunna þau að ruglast dálítið í rímorð-
unum „hvín“ og „skín“, en það spillir engu.
Stjaman og maísólin bijóta sér leið og sigrast
á erfíðum tímum og atvinnuþrefi. Innlifun
ungu söngvaranna og einlægnin, sem ljómar
af ásjónum þeirra minnir helst á helgimyndir.
Um alllangt skeið ómaði söngur barnanna
MORGUNBLAÐIÐ
1. MAí
SÖGUFRÆG kröfuganga sem í má þekkja marga þjóðkunna borgara frá fyrri tíð.
Þetta hefur mað-
ur nú ekki verið
lengi að yrkja
Um þessar mundir er liðið 61 ár frá því að Halldór
Laxness orti Maístjömuna sem hann kallaði þá
Seinasti aprfl og birti án höfundamafns. Pétur
Pétursson rifjar upp heimsókn í Gljúfrastein, þar
sem leitað var fregna hjá skáldinu um Maístjömuna.
í útvarpshúsinu við Efsta-
leiti. Dagheimili og leikskól-
ar Reykjavíkurborgar sóttu
það fast að fá að koma í
heimsókn í hús Ríkisút-
varpsins og fræðast um
starfsemi stofnunarinnar. í
fyrstu var þvi tekið með
varúð að leyfa heimsóknir
svo ungra útvarpshlust-
enda, en svo kom í ljós að
áhugasamari og prúðari
gestir knúðu ekki dyra þar
á bæ. Halldór Laxness hafði
snemma á rithöfundarferíi
sínum verið starfsmaður
Ríkisútvarpsins. Fagnað
þar gestum sem komu til
þess að flytja erindi, lesa
ljóð og sögur eða syngja og leika á hljóðfæri.
Skáldið unga tók við yfirhöfnum af gestum,
hengdi hatt á snaga og bar þyrstum svala-
drykk í söngsal eða að ræðupúlti. Frá þessum
tíma er lag Þórarins Guðmundssonar við ljóð
Halldórs: „Vor hinsti dagur er hniginn af
himnum í saltan mar“. Þar er sungið um sól-
brenndar hæðir sem hnípa. Tregi og söknuður
er inntak ljóðs og lags. Um Maístjörnuna
gegnir öðru. Þar ríkir vongleðin og vísar veg-
inn til framtíðarlandsins. Þar er Hamingju-
draumurinn stjómarskrá mannfélagsins. Þeg-
ar leikskólabörnin komu í heimsókn í Útvarps-
húsið var þeim vel fagnað. I anddyrinu hang-
ir á suðurvegg fagurt og tilkomumikið vegg-
teppi ofið af Asgerði Ester Búadóttur, eigin-
konu Björns Th. Bjömssonar listfræðings.
Teppið sem gjört er af meistarahöndum er
saltfískur, flattur þorskur, merki það sem fyrr-
um var einskonar skjaldar-
merki íslands. Við kusum
að kalla teppið „Saltfískinn
hennar Sölku Völku“, því
það var hún, sögupersóna
HKL, sem sagði: „Lífíð er
nú einu sinni saltfískur".
Ásgerður Ester lét sér það
vel líka er henni var sagt
frá því. Teppið höfðu starfs-
menn Ríkisútvarpsins gefið
stofnuninni í tilefni afmæl-
is.
Þegar börnin komu í
heimsókn vom flutt fáein
kynningarorð í anddyri og
þeim greint frá dagskrá
sem fyrirhuguð var vegna
komu þeirra. Svo sungu þau
Maístjörnuna, lag Jóns Ásgeirssonar við ljóð
Halldórs.
Símastúlkur Ríkisútvarpsins, Elínar tvær,
Hrefna, Halldóra og Dóra fylgdust með söngn-
um og stundum komu gestir, sem áttu leið
um anddyrið, námu staðar um stund, hlýddu
hugfangnir á sönginn. Þetta var þjóðleg hátíð-
arstund. Nonni litli í Sumarhúsum var kominn
til þess að syngja fyrir heiminn og Ásta Sól-
lilja systir hans tók undir og jafnvel Gvendur
Guðbjarts lagði frá sér amboð litla stund.
Hrifningin náði hámarki og varð gagnkvæm
þegar börnin fengu að tala og syngja í hljóð-
nema og hlusta svo á raddir sínar, sem hljóm-
uðu undarlega í eyrum þeirra. Flestir starfs-
menn sem höfðu af börnum þessum að segja
nutu heimsóknanna, söngsins og einlægninn-
ar. Fór svo fram um hríð. Dag nokkurn kom
orðsending frá yfírmönnum. „Héðan í frá verð-
Halldór Laxness árið 1936.
ur ekki sinnt óskum um heimsóknir í Útvarps-
húsið frá þeim, sem yngri eru en 12 ára.
Þeim, sem leiðbeint höfðu börnunum um salar-
kynni varð hugsað til meistarans sem sagði:
„Leyfíð börnunum að koma til mín og bannið
þeim það ekki, því að slíkra er guðsríkið."
Hann minntist ekkert á aldurstakmark. Nú
var búið að breyta. „Leyfið börnunum að koma
til mín, en ekki fyrr en þau eru 12 ára því
slíkra er ekki Ríkisútvarpið." Haft var eftir
Lenin: „Komið með bömin til mín þegar þau
eru 5 ára. Áhrifin endast ævilangt. „Þau
gleyma því aldrei.“
En Ríkisútvarpið hirti ekki um að ná beinu
sambandi við börnin. Allt kapp var lagt á að
æra og særa, eins og sagt er í hrollvekjum.
Svimháum fjárhæðum varið í öskur og skræki
allskyns óhljóðasveita. Barsmíðar þeirra og
bumbusláttur, drafandi raddir úr djúpi og
dreggjum samfélags fengu nær óheftan að-
gang að hljóðnemum, sjónvarpsvélum og
hljómflutningstækjum.
Skáldið syngur
Á undanförnum árum hefír það stundum
komið í minn hlut að afla efnis og sjá um
dagskrárþætti 1. maí, á hátíðisdegi verkalýðs-
ins. Árið 1987 hafði talast svo til að ég sæi
um þátt helgaðan þessum baráttudegi. Sam-
kvæmt skýringum sem Halldór Laxness hafði
birt í kvæðakveri sínu voru 50 ár liðin síðan
hann lét æskulýðsblaði í té ljóð sitt um Maí-
stjörnuna. Mér þótti því við hæfi að þess yrði
minnst í fyrirhugaðri dagskrá. Leitaði til
skáldsins. Var það auðsótt og bundið fastmæl-
um að gera ferð í Gljúfrastein til hljóðritunar.
Var samið við tæknideild um að hún sendi
lipran mann, sem kynni vel til verka. Bíll
tæknideildar var bundinn við einhveija áður
ráðna hljóðritun. Var því leitað til BSR og
ráðinn til ferðar reyndur bifreiðastjóri, prúð-
menni úr sögufrægu héraði, Bjarni Einarsson
frá Varmahlíð undir Eyjafjöllum. Tæknimaður
Ríkisútvarpsins var Óskar Ingvason, traustur
starfsmaður til margra ára. Bíllinn rann í hlað
skáldbóndans á þeim tíma, sem um hafði sam-
ist. Vegna fjarlægðar frá höfuðstaðnum og
óvissu um erindislok var talið ráðlegast að
biðja bílstjórann að bíða í stað þess að senda
hann á brott og þurfa að kalla á annan bíl.
Enda vandséð, að það heyrði til kurteisi og
góðra siða, að gerast langsetumaður að loknu
erindi, meðan beðið væri komu annarrar bif-
reiðar. Húsfrúin, Auður, bauð líka af sinni
rausn til kaffidrykkju. Svo var hafist handa
um viðtal og frásögn skáldsins um Maístjörn-
una.
Er það birt hér eins og það fór fram fyrir
10 árum og með þeim skýringum sem varpa
ljósi á sitthvað er gerðist í tengslum við tíma.
Afraksturinn af ferð okkar félaga í Gljúfra-
stein þennan apríldag, 29. dag mánaðarins,
var meiri en við höfðum leyft okkur að vona.
Halldór söng ljóð sitt og kryddaði frásögn sína
með þeim hætti að ógleymanlegt verður.
Fréttastofa Ríkisútvarpsins varð svo gagntek-