Morgunblaðið - 01.05.1997, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDÁGUR 1. MAÍ 1997
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
TÍMAMÓT Á ÍSLENSKUM
VINNUMARKAÐI
í GREIN þessari er fjallað
um megineinkenni þróun-
ar á vinnumörkuðum í
Evrópu á síðustu áratug-
um og reynt að gera
nokkra grein fyrir því,
með fjölþjóðlegum sam-
anburði, hvar Islendingar
eru á vegi staddir í þróun
nútímalegs vinnumarkað-
ar. Fjjallað verður einkum
um skipulag, átök og
árangur í samskiptum
aðilanna á vinnumarkaði.
I. Langtímaþróun
skipulags og átaka á
vinnumarkaði á
Vesturlöndum
Þróun launþegahreyfíngar og sam-
skipta á vestrænum vinnumörkuðum
% fram að eftirstríðsárunum mótaðist
einkum af sjónarmiðum sem skutu
rótum á 19. öld. Frá sjónarhóli laun-
þega höfðu atvinnurekendur 19. ald-
arinnar alla yfirburði í samskiptum
við launþega því framboð vinnuafls
var nægt og forræði atvinnurekenda
yfír atvinnulífínu og vinnutækifærun-
um algert. Þeir gátu skammtað
mönnum Igor og tækifæri eftir eigin
hagsmunasjónarmiðum eða geðþótta.
Skilningur launþega var því sá, að
fyrir atvinnurekendum gæti ekkert
v annað vakað en að fá vinnuaflið sem
ódýrast og að geta fengið sem mest
vinnumagn út úr því.
Viðbrögð launþega voru að beita
því eina afli sem þeim var tiltækt,
samtakamættinum, og freista þess
að bæta þannig samningsaðstöðuna
og kjörin. Nýting samtakamáttarins
byggði á þeirri hugmynd að þeim
mun stærri hluta launþega sem tæk-
ist að fylkja undir merki launþega-
hreyfingar þvi meira yrði aflið sem
hægt væri að beita atvinnurekendur
í samningum. Best væri þannig að
koma á legg heildarsamtökum laun-
þega, alþýðusamtökum, og stefna á
heildarsamninga. í tengslum við bar-
áttuna fyrir samningaréttinum kom
viðast til mikilla átaka, þó það væri
*■ auðvitað misjafnt eftir löndum. Að
fengnum samningsrétti tóku samtök
verkafólks viðast að beijast af nokk-
urri hörku fyrir bættum kjörum.
Þetta endurspeglaðist í tíðum verk-
föllum víðast á Vesturlöndum á fyrri
hluta þessarar aldar, og allt fram á
eftirstríðsárin. Þá tók við mikið og
langvarandi góðærisskeið (1950-
1973) sem skilaði sér í stórlega aukn-
um kaupmætti vinnandi fólks og
bættum hag. Samhliða því dró úr
átökum og upp úr 1960 voru víðkunn-
ir vinnumarkaðssérfræðingar famir
að spá því að senn myndu verkföll
heyra sögunni til.
Undir lok sjöunda áratugarins juk-
ust verkföll hins vegar víða á ný.
Upp úr 1970 varð í mörgum löndum
vart aukinnar verðbólgu og vaxandi
útgjaldavanda ríkisstjóma. Þegar
saman við það fóru auknar efnahags-
þrengingar í kjölfar olíuverðshækk-
unarinnar miklu 1973 tók atvinnu-
leysi að aukast svo um munaði. Þetta
setti aukinn þrýsting á samskipti
aðilanna á vinnumarkaði og jók hörk-
una. Ríkisstjómir sáu víðast hvað
ástæðu til að blanda sér í samskiptin
á vinnumarkaði til að greiða fyrir
friðsamlegum lausnum, og til að
halda aftur af verðbólguþrýstingi.
Framlag ríkisstjóma fólst ýmist i því
að veita leiðsögn fyrir kjarasamninga
með hóflegum samningum við opin-
bera starfsmenn (sem víða höfðu í
fyrstu engan eða takmarkaðan verk-
fallsrétt), eða með því að halda aftur
af launahækkunum með hækkun
hinna „félagslegu launa“ (aukningu
velferðarréttinda og félagslegrar
» þjónustu). Á áttunda áratugnum urðu
kjarasamningar í
mörgum vestrænum
löndum þannig mun
pólitískari en áður
var, og fólu í vaxandi
mæli í sér beina aðild
samtaka vinnumark-
aðarins (launþega og
atvinnurekenda) að
stefnumótun og lög-
gjafarvaldi í þjóðfé-
laginu. Þetta var
gjaman kallað þrí-
hliða samningar, eða
ný-samráðsskipan
(neo- corporatism).
Slík samráðsskipan
náði mestri út-
breiðslu þar sem
launþegahreyfingin var sterk (t.d. á
Norðurlöndum, í Þýskalandi og Aust-
urríki). í reynd má segja að þessi
nýja samráðsskipan hafi falið í sér
hámarkshlutverk og hámarksáhrif
heildarsamtaka á vinnumarkaði,
ígildi ráðherrahlutverks fyrir foiystu-
mennina, þó ekki hafi í öllum tilvikum
verið sérstaklega sterkt samband
milli áhrifa heildarsamtaka og kaup-
máttar atvinnutekna launafólks.
Um og uppúr 1980 varð hins veg-
ar víða mikil stefnubreyting á vest-
rænum vinnumörkuðúm með vaxandi
áherslu á valddreifingu, sveigjanleika
og vinnustaðasamninga. Það fól í
raun í sér endurskoðun á hlutverki
heildarsamtaka í samskiptum á
vinnumarkaði. En áður en við skoðum
þau tímamót nánar er rétt að skoða
stöðu íslendinga í þeirri almennu
þróun sem að framan var lýst.
n. Átök og skipulag á íslenska
vinnumarkaðinum
Miðstýring hefur verið með mesta
móti á íslenskum vinnumarkaði, sam-
anborið við nágrannalöndin. Það
kemur í senn fram í umfangi aðildar
launamanna að launþegafélögum og
í hlutverki heildarsamninga á ís-
lenska vinnumarkaðinum. A töflu 1
má sjá að þátttaka í launþegafélögum
á íslandi er með því mesta sem þekk-
ist á Vesturlöndum, og hefur svo
verið um langt árabil. Norðurlanda-
þjóðimar eru almennt efstar á blaði
í þessum efnum og íslendingar og
Svíar hafa forystuna. Næst koma
Belgía og Austurríki með sitt hvoru
megin við_ 50%, þá frændþjóðimar
Bretar og írar, svo ítalir og Þjóðverj-
ar, og loks reka lestina á þessum lista
Hollendingar og Frakkar. Frakkar
eru með minni þátttöku í launþega-
félögum en Bandaríkjamenn og Jap-
anir.
Á Norðurlöndum hefur ekki dregið
úr aðild að launþegafélögum á síð-
ustu ámm, í reynd jókst aðildin hlut-
fallslega vegna fjölgunar opinberra
starfsmanna allt fram á níunda ára-
tuginn.
Tafla 1
Hlutfall launþega sem em meðlim-
ir í launþegafélögum 1986-91
%
ísland ..............;...... 85
Sviþjóð ..................... 84
Danmörk ..................... 75
Noregur ..................... 57
Belgía ...................... 56
Austurríki .................. 47
írland ...................... 44
Bretland .................... 41
Ítalía ...................... 38
Þýskaland ................... 34
Kanada ...................... 33
Sviss ....................... 28
Holland ..................... 28
Japan ....................... 26
Bandaríkin .................. 16
Frakkland ................... 10
Heimild: J. Visser (1994) og R. Bean
(1994). Tölur fyrir Island áætlaðar.
Hins vegar hefur dregið lítillega
úr aðild að launþegafélögum í Aust-
urríki, Þýskalandi og Ítalíu. Mest er
þó raunfækkunin hjá Bretum og
Imm á 9unda áratugnum. Einnig
hefur fækkað hjá Hollendingum,
Bandaríkjamönnum og Frökkum á
síðustu áram.
Tafla 2
Þátttaka starfsmanna í einkageira í
launþegafélögum og gildi kjara-
samninga þeirra
Þátttaka Notkun
í iaunþ.fél. heildarsam.
Svíþjóð 81 83
Þýskaland 31 81
Holland 19 71
Frakkland 8 91
Spánn 9 68
Bretland 37 47
USA 15 18
Japan 23 23
Heimild: J. Visser (1994).
Aðild að launþegafélögum segir
þó ekki alla söguna um áhrif heild-
arsamtaka á vinnumarkaði. í töflu
2 má sjá aðra vísbendingu, en það
er umfang starfsmanna í einkageira
sem taka laun samkvæmt kjara-
samningum launþegafélaganna.
Sums staðar þar sem aðild að laun-
þegafélögum er lítil taka þó umtals-
vert fleiri laun samkvæmt kjara-
samningum þeirra, t.d. í Frakklandi,
Hollandi og á Spáni.
Svíþjóð sýnir hvemig ástandið í
þessu efni er að mestu leyti á Norð-
urlöndum. Þó ekki liggi fyrir sam-
bærilegar tölur frá íslandi er allt sem
bendir til þess að nær allir launþeg-
ar á almennum markaði hér taki
laun samkvæmt heildarsamningum.
Um langt árabil hefur tíðkast að
láta kjarasamning ASÍ og VSÍ skil-
greina rammann um mögulega kja-
rasamninga í ppinbera geiranum. í
reynd hafa ASÍ og VSÍ þannig sam-
ið fyrir lang flesta launþega á ís-
lenska vinnumarkaðinum á síðustu
áratugum.
Sérstaklega athyglisvert er í hve
miklum mæli hin fámenna launþega-
hreyfing Frakka og Spánveija nær
að leggja fyrirmyndir að kjarasamn-
ingum fyrir stóran hluta almennra
launþega í þeirra löndum. í Banda-
ríkjunum og Japan eru það hins
vegar í báðum tilvikum fáir sem em
í launþegahreyfingum og sem taka
laun samkvæmt samningum þeirra.
Þar em fyrirtækjasamningar gerðir
í meiri mæli óháð heildarsamtökum
launþega en víða tíðkast í Evrópu.
Þegar allt er saman tekið virðist
ljóst að íslenski vinnumarkaðurinn
einkennist að mjög miklu leyti af
miðstýrðri heildarhyggju, þ.e. mikl-
um áhrifum heildarsamtaka atvinnu-
rekenda og launþega, og mjög víð-
tækri notkun heildarsamninga, sem
þó rúma oft frávik í formi sérkjara-
samninga einstakra stéttarfélaga.
En hvernig hefur sú skipan vinnu-
markaðarins tengst átökum og ár-
angri samanborið við nágrannalönd-
in?_
Á myndum 1 og 2 má sjá yfirlit
um þróun átaka á íslenska vinnu-
markaðinum frá 1960 til 1996, eins
og það birtist í vinnutapi vegna verk-
falla á hvert þúsund vinnandi
manna. í reynd má lesa hluta af
sögu efnahags- og stjómmála á
tímabilinu út úr mynd 1.
Almennt sýnir myndin að umfang
vinnutaps vegna verkfalla hefur
minnkað umtalsvert á seinni hluta
tímabilsins. Á fyrri hlutanum vom
víðtæk verkföll (allsheijarverkföll)
algeng, strax í upphafi Viðreisnar-
áratugarins (í kjölfar mikilla gengis-
fellinga og kjaraskerðinga) og síðan
í kjölfar kjarakreppunnar sem fylgdi
Hver eru megineinkenni
þróunar á vinnumörk-
uðum Evrópu? Stefán
— ——
Olafsson fer ofan í
sauma á því efni og
gerir grein fyrir því hvar
íslendingar eru staddir
í þróun til nútímalegs
vinnumarkaðar.
hmni síldarstofnsins eftir 1967. At-
hyglisvert friðartímabil er frá 1971
til 1974, en þá sat vinstri ríkis-
stjórn, sem launþegahreyfingin virð-
ist hafa haft velþóknun á, en auk
þess hækkaði kaup umtalsvert á
þeim tíma. Verðbólga jókst hins veg-
ar stórlega í kjölfarið, einkum eftir
að harðnaði á dalnum í efnahagslíf-
inu eftir 1973.
Fram að ni'unda áratugnum var
ASÍ yfirleitt mest afgerandi í verk-
fallsátökum. Eftir 1980 dró hins
vegar mjög úr beitingu stórra verk-
falla að hálfu ASÍ. Stærstu toppana
í vinnutapinu eftir 1980 má rekja
til verkfallsaðgerða að hálfu opin-
berra starfsmanna (BSRB 1984 og
kennara 1995), en einnig voru far-
menn og sjómenn nokkuð í verkföll-
um ásamt minni starfshópum. Þessi
aukna þátttaka opinberra starfs-
manna í kjarabaráttu með verkföll-
um hér á landi á sér einnig samsvör-
un í nágrannalöndunum, og byijaði
þar reyndar nokkru fyrr þó ekki
hafi hún víða verið jafn víðtæk og
hér á landi.
Á heildina litið hefur því verulega
dregið úr vinnutapi vegna verkfalla
ASI á síðustu tæpum tveimur ára-
tugum, um leið og opinberir starfs-
menn hafa orðið mikilvirkari í slíkri
baráttu. En hvernig koma íslending-
ar út úr samanburði á umfangi verk-
fallsátaka samanborið við nágranna-
löndin á þessu tímabili. Það má sjá
á mynd 2.
Sýnd eru 5 ára meðaltöl verkfalls-
daga á hvert þúsund vinnandi manna
á Islandi, samsvarandi meðaltal fyr-
ir 14 Evrópulönd, samsvarandi með-
altal fyrir Norðurlöndin að íslandi
undanskildu, en auk þess er sýnd
útkoman fyrir þau lönd sem versta
útkomu hafa ásamt með íslandi, en
það em Ítalía, Bretland og Finnland.
Vinnutapið vegna verkfalla á íslandi
á sjöunda áratugnum (1961-70) var
ekki í nokkru samræmi við það sem
tíðkaðist í Evrópu almennt á þeim
tíma, einmitt þegar menn vom farn-
ir að spá því að verkföll fæm senn
að heyra sögunni til. Þrátt fyrir
umtalsverða fækkun verkfallsdaga
hér á landi á síðustu ámm em íslend-
ingar samt með rúmlega þrisvar
sinnum meira hlutfallslegt vinnutap
en Evrópuþjóðimar 14 og meira en
helmingi meira tap en frændþjóðirn-
ar á Norðurlöndum 1986-90. (Meðal-
tal íslendinga 1991- 1995 er ívið
hærra en meðaltalið fyrir 1986-90,
einkum vegna kennaraverkfallsins
1995.) Italir, sem ásamt Bretum og
Finnum eru frægir fyrir verkfalla-
vandamál sín, hafa dregið mun
meira úr verkfallsátökum sínum en
Islendingar á níunda áratugnum.
Finnar vom einnig með minni verk-
fallsátök en íslendingar 1986-90.
Þær þjóðir sem mestan frið hafa
almennt haft á vinnumarkaði á síð-
ustu áratugum eru Þjóðvetjar, Svíar,
Norðmenn, Danir, Austurríkismenn,
Svisslendingar, Belgar og Hollend-
ingar.
Stefán Ólafsson
Niðurstaðan er því sú, að beiting
verkfallsvopnsins hefur verið miklu
víðtækari hér en í öðrum Evrópu-
löndum. Þó ástandið hafi mikið batn-
að á síðustu tveimur áratugum eru
íslendingar samt enn með mun
meira vinnutap vegna verkfalia en
nágrannaþjóðirnar. En hvernig hef-
ur þetta tengst árangri í kjaramál-
um?
III. Árangur í kjaramálum
Rannsóknir hafa sýnt að íslend-
ingar hafa um langt árabil búið við
tiltölulega lágt grunnkaup og langan
vinnutíma miðað við það sem tíðkast
meðal álíka hagsælla þjóða. Hvom
tveggja, hækkun grunnkaups og
stytting vinnutíma, eru meðal elstu
markmiða á umbótalistum verka-
lýðsfélaga á Vesturlöndum. Almenn-
ingur á íslandi hefur þó komist tii
þokkalegra lífskjara þrátt fyrir
þennan laka árangur hinnar miklu
kjarabaráttu sem fram hefur farið
með verkfallsátökum hér á landi frá
1960, einkum fyrir tilstilli mikillar
vinnu (tvær fyrirvinnur og langur
vinnutími karla) og hóflegrar skatt-
heimtu stjórnvalda, samanborið við
nágrannalöndin. Hin hörðu verk-
fallsátök sjöunda og áttunda áratug-
arins hér á landi skiluðu sér eins og
kunnugt er einkum í mikilli verð-
bólgu og aukningu opinberra út-
gjalda. Mikill samtakamáttur heild-
arsamtaka, mikil notkun heildar-
samninga og víðtækar verkfallsað-
gerðir mjög sterkrar launþegahreyf-
ingar voru þess ekki megnugar að
ná sambærilegum kjarabótum og
systursamtökin náðu í nágranna-
löndunum, t.d. á Norðurlöndum.
Hetjulegir kjarasamningar með
miklum kauphækkunum orsökuðuð
einfaldlega verðbólgusprengingar í
efnahagslífinu, vegna þess að þeim
tengdust engar þær framleiðniauk-
andi aðgerðir sem gerðu atvinnulíf-
inu kleift að takast á við kostnaðar-
aukann.
Skipulag og stjórnun íslenska
vinnumarkaðarins var einfaldlega í
öngstræti sem stóð bæði gegn hags-
munum launþega og atvinnurekenda
og festi þjóðfélagið í láglaunastefnu,
löngum vinnutíma og litilli fram-
leiðni atvinnulífsins. Það má færa
rök fyrir því, að til að komast inn á
farsælli brautir hafi aðilar íslenska
vinnumarkaðarins þurft að bijótast
út úr þeim hömlum sem heildar-
hyggja vinnumarkaðarins setur
þeim. Allt bendir til þess að þeim
sé einmitt að takast það um þessar
mundir. Þjóðarsáttarsamningarnir
frá 1990 sýndu að aðilarnir vom
búnir að draga réttar ályktanir af
biturri reynslu kjarabaráttu liðinna
áratuga. Þeir sameinuðust um að
freista þess að hafa kauphækkanir
það hóflegar að treysta mætti því
að kaupmáttaraukningin héldi án
þess að stofna efnahagslegum stöð-
ugleika í tvísýnu. Það var vissulega
stórt framfaraspor og án efa í sam-
ræmi við ríkjandi sjónarmið almenn-
ings í dag. Gallinn við samningana
var hins vegar sá, að þeim fylgdi
ekkert sjálfstætt aðhald til hagræð-
ingar og framleiðniaukningar í at-
vinnulífínu, auk þess sem þröngur
rammi heildarsamninganna stóð
gegn sveigjanleika I útfærslu árang-
urstengdra launakerfa á vinnustöð-
um.
í yfirstandandi kjarasamningum
er hins vegar myndarlega tekið á
þessu með hugmyndum um vinnu-
staðasamninga eða fyrirtækjasamn-
inga. Sú stefna opnar glufur í höml-
ur heildarhyggjunnar á vinnumark-
aðinum sem geta nýst bæði launþeg-
um og atvinnurekendum til mikilla
framfara. Sú stefna er ekki sérís-
lensk og heldur er ekki sjálfgefið
hvernig best er að útfæra hana. í
öllum nágrannalöndunum hefur
hennar gætt í vaxandi mæli frá því
upp úr 1980 og víða hefur hún skil-
að miklum árangri, bæði til launþega
og fyrirtækja. Tengsl vinnustaða-
samninga við heildarskipulag vinnu-
markaðarins skiptir höfuðmáli til að
útfærslan verði farsæl. Lítum nánar
á þróun vinnustaðasamninga í ná-
grannalöndunum.
IV. Þróun vinnustaðasamninga
í nágrannalöndunum
Ástæðurnar fyrir vexti vinnu-
staðasamninga á Vesturlöndum upp