Morgunblaðið - 01.05.1997, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 1. MAÍ 1997 37
1. MAÍ
in að starfsmenn hennar mæltust til þess að
fá að útvarpa söng skáldsins í kvöldfréttatíma.
Halldór og frú Auður taka okkur opnum
örmum. Við göngum til stofu. Halldór er
spurður um Maístjörnuna:
„Það kom fyrst í einhveijum fyrsta maí
bæklingi eða hefti. Og ég man ekkert hvernig
þeir fenguð það, sjálfur hef ég afhent einhvetj-
um manni það, sem var við þetta tímarit, sem
ég þekkti, því ég var að fara vestur á land.
Og ég sá ekki þetta kvæði, því það hefur víst
verið um það talað það kæmi kannski í Þjóð-
viljanum eða einhverju radikölu blaði. En það
lenti þarna í þessu 1. maí blaði. Ég man bara
ekkert eftir neinu í sambandi við það nema
ef vera skyldi það að ég settist niður og orti
það í einhverri góðri stemningu, þetta var
held ég um hávorið."
Tókstu þátt í göngum?
„Nei, nei, nei, nei. Fór aldrei í göngu. Nennti
aldrei að ganga. En ég var oft tilsýndar svona,
stóð með hópum sem voru annað hvort af
forvitni eða að gjalda jákvæði sitt við
göngunni. Ég man eftir því, stundum. Sá
hópinn fara hjá.
Erlendur í Unuhúsi var svo góður að organ-
isera, allra manna bestur, það stóð allt heima
sem hann setti á svið, það var hugsað og stóð
heima og var til góðs fyrir þann málstað sem
það átti við og stundum var góður. Það var
þá áður en eiginlega alvaran byijaði í pólitík-
inni, nokkuð fyrir stríð. Hvað var það löngu
fyrir stríð?“
Þetta var árin ’35, 6 og 7, sem það er virk-
ast. En nú ætla ég að þakka þér fyrir að
hafa tekið á móti okkur og biðja þig að lesa
ljóðið.
„Já, já, já. Það get ég, það get ég. Það
ætti ég að geta sem auðveldlegast. Ég bara
kann ekki staf í því nema þetta. Ha, ha. Ég
held ég hafi ekki séð það, en ég kannast við
það.“
Ég hafði nú bókina með ...
„Já, það er alveg ágætt. Heyrðu, hvaða bók
er það?“
Það er Heimsljós.
„Já, hef ég sett hana inn í það?“
Já...
„Jaá sko, það er nefnilega það, heyrðu bíddu
við, kvæðið heitir ímynd frelsisins. Jahá. Það
var sungið undir einhveiju slagara-lagi, ég
man ekki hvað það var.“
Hann hefur gert lag við það, hann Jón
Asgeirsson.
„Gerði hann lag við það?“
Já, hann gerði lag við þetta. En það hefur
kannski verið sungið undir einhveiju öðru lagi
áður, að þú hafír gert þetta undir einhveiju
lagi. Heldurðu það?
„Já.“ (Raular):
„Það er vorhret á glugga,
napur vindur sem hvín,
en ég veit eina stjömu,
eina stjömu sem skín,
og nú loks ertu komin,
þú ert komin til mín.
Kannastu ekki við þetta lag?“
Ja, ég er nú með í huganum lagið sem
sungið hefur verið, ég er undir áhrifum þess,
lagsins sem Jón Ásgeirsson gerði við þetta ljóð.
„Jáhá. Það er allt öðru vísi, það er allt öðru
vísi.“
Það kannski ber ákveðinn keim eða blæ af
því, en má ég biðja þig um að halda áfram.
„Það kann ég ekki.“ (Raular)
„Það em erfiðir tímar,
það er atvinnuþref,
ég hef ekkert að bjóða,
ekki ögn sem ég gef,
nema von mína og líf mitt,
hvort ég vaki eða sef,
þetta eitt sem þú gafst mér,
það er allt sem ég hef.
Og svo áfram þá síðustu?"
Já, þakka þér fyrir.
„Það er gaman að læra þetta aftur, langt
að baki tímanum.
En í kvöld lýkur vetri
sérhvers vinnandi manns.
0g á morgun skín maísól,
það er maísólin hans.
Það er maísólin okkar,
okkar einingarbands,
fyrir þér ber ég fána,
þessa framtíðarlands.
Þetta hefur maður nú ekki verið lengi að
yrkja! Ég vissi það, ég fór annað um kvöldið,
annað hvort rétt á eftir, einhveijum skilaði
ég þessu sem hafði blaðið, sem gaf út blaðið,
maíblaðið. Og svo fórum við upp á Akranes,
ég held það hafi verið, getur það hafa verið
Vilmundur Jónsson, og Þórhallur sonur hans.“
Laxness og Vilmundur
„Já, við fórum upp á Akranes, eða upp í
Borgarnes, ég man ekki, nema leiðin lá alla
leið til Vestfjarðakjálkans. Ég var með hjá
Vilmundi, ég fékk oft að vera með mönnum
svona, sem að voru eitthvað að rannsaka
svona, eða þekktu eitthvert landslag vel sem
að mér lék hugur á og nú þekkti Vilmundur
alla Vestfirði út og inn og ég var að basla
eitthvað við skáldsöguna um skáldið, Ljósvík-
inginn, og það gerðist allt þama vestur frá
svoleiðis að það var erfitt að gera það án
þess að hafa séð staðinn og kynnt sér svona
verksummerki bókarinnar. Og við vorum
þarna töluvert Iangan tíma á þessu ferðalagi,
og alltaf gangandi, og Þórhallur var með, við
vorum þrír, og mig minnir að við höfum haft
hund með.“
Og hvaðan var hann?
„Ja, nú man ég ekki, nú man ég ekki hvar
við, það veltist svona í mér einhvern veginn
að það hafi verið hundur með . . . og við
fórum geysilega langan spássigang. Við fórum
í margar sveitir og margar sýslur og ég var
ákaflega intresseraður fyrir þessu öllu því ég
var búinn að ímynda mér að það væri einmitt
þetta hérað sem að væri í umræðu vegna
sögupersónunnar sem ég var búinn að velja,
það var hann, skáldið, já.“
Ég þarf nú ekki að segja þér hvað ég er
þakklátur fyrir þetta ...
Halldór Laxness hefir oft lýst því hve hann
naut góðs af því að eiga athvarf hjá Vilmundi
Jónssyni, lækni, fyrirgreiðslu hans og vináttu.
Það vekur þvi undmn að lesa kafla í ritsafni
Vilmundar þar sem hann fer niðrandi orðum
um stíl Halldórs, og hæðist að ýmsu í ritverki
hans. Dæmi: „Hann hrifsar til sín orð og orða-
sambönd héðan og þaðan og stillir þessu út
í ritverkum sínum. En þessir útstillingar
standa venjulega ekki í neinu lífrænu sam-
hengi við umhverfi sitt og hreppa stundum
þær meðferðir að vera notaðir í skökkum
merkingum, hvorttveggja vegna þess, að þeir
eru rapseri, sammenskrab, en ekki lifandi
vísindanna stundum -, þegar hann sá, að í
tveimur sætum hlið við hlið á sama bekk sátu
piltur úr Öræfunum, að vísu myndarlegur og
vel af guði gefinn, eins og mörg íslenzk ung-
menni eru hvarvetna, sem betur fer, og strák-
ur úr Mosfellssveitinni, sem þá var þegar orð-
inn þjóðkunnur rithöfundur. Þessi strákur var
Halldór Kiljan Laxness."
Útvarpið og útgjöldin
En víkjum nú aftur að þætti Ríkisútvarps-
ins, og útgjalda þess vegna dagskrárefnis.
Er þar frá því að segja að í samtali við
kaffiborð húsfrú Auðar, er Halldór hafði lokið
frásögn sinni og söng, kom í ljós að Bjarni
bifreiðastjóri okkar hafði sungið lag Jóns Ás-
geirssonar tónskálds við ljóð Halldórs í
Rangæingakórnum, sem þá starfaði af miklum
krafti. Við þau tíðindi var talið tilefni til þess
að fá aftur í bollann og njóta frekari frásagn-
ar Bjarna um það er Maístjarnan blikaði á
himni yfir Eyjafjöllum við söng Rangæinga,
þar sem áður glampaði á skildi í Rauðuskrið-
um og söguhetjur renndu sér fótskriðu.
Hinn 13. maí barst mér bréf frá starfs-
mannastjóra. Það var svohijóðandi:
„Heill og sæll.
Meðf. er ljósrit af reikn. frá BSR fyrir ferð
að Gljúfrasteini og til baka. Reikn. fór tii fram-
kvæmdastjóra til uppáskriftar, en óskað er
frekari skýringa á því hversvegna leigubíll var
tekinn (en ekki farið á bíl tæknideildar) og
gjaldið fer yfir tvö þúsund kr., því ferð að
Gljúfrasteini kostar milli 5-600 kr. Bið þig
gefa skýringar beint til (nafn framkvæmda-
stjóra).
Með kveðju."
Hér var sannarlega verið á varðbergi um
útgjöld Ríkisútvarpsins.
Seinastt apríl
O, hve lótt er þitt skóhljóð
og- hve lengi eg lieið þín,
það er vorhret á glugga,
dapurt vindurinn hvín,
en eg sá eina stjörnu,
eina stjörnu, sem skín,
og nit loks ertu komin,
þú ert komin til mín.
Það eru erfiðir tímar,
það er atvinnuþref,
eg hef ekkert að bjóða
—• ekki ögn sem eg gef,
nema von mína og- líf mitt,
hvort eg vaki eða sef,
þetta eitt, sem þú gafst mér,
það er allt, sem eg hef.
En í kvöld lýkur vetri
hins vinnandi manns,
og á morgun skín maísól,
það er maísólin hans,
það er maísólin okkar,
okkar einingarbands,
Fyrir þér ber eg fána
okkar íramtíðaflands.
LJÓÐIÐ eins og það birtist í Rauða fánanum.
gróður, sem dafnað hefir innra með höfundin-
um og samlagast sálarlífi hans eins og mælt
mál. Hann skrifar íslensku eins og útlending-
ar, sem hefur lært málið á bók.
Þetta mun nú Hvítasunnusöfnuðinum þykja
seigur biti.“
Hér er átt við ákafa aðdáendur skáldsins,
sem Þórbergur kallaði Hvítasunnusöfnuðinn.
Piltar úr Oræfum og Mosfellssveit
Hallbjörn Halldórsson prentmeistari var
sveitungi Halldórs úr Mosfellssveitinni, frá
Bringum. Hann var af Bergsætt, frændi Gísla
Magnússonar latínuskólakennara, þess sem
nefndi Jesú frá Nasaret Jón Smyril frá Brauð-
húsum. Hallbjörn var fluggáfaður. Vel lesinn
í heimsbókmenntum og áhugamaður um
stjórnmál. Hann hafði hökutopp eins og Trot-
sky. „Hallbjörn fær klaka í toppinn" var kveð-
ið í Speglinum. í ritgerðasafni Hallbjamar er
prentuð hugvekja er hann birti árið 1929. Þá
hefir hann hlýtt á háskólafyrirlestur Sigurðar
Nordals um íslenskar bókmenntir og vonir,
sem séu bundnar endurreisn og vakningu.
Nordal lýsti uppeldisáhrifum mikilfenglegrar
náttúru með hrikalegri fegurð hennar og
ótömdum öflum á ungar mannssálir „og hann
tók til dæmis og samanburðar pilt úr Öræfun-
um og strák úr Mosfellssveitinni og sýndi
hversu jöklar og sandar, fárviðri og hættur,
vegleysur og vatnaföll stæla sálarkrafta pilts-
ins úr Öræfunum og þroska vit hans og karl-
mennsku, en strákurinn úr Mosfellssveitinni
verður sofandi sauður fyrir áhrif brúa og veg,
lögbundinnar umferðar og bifreiðaskrölts og
svo nágrennisins við hina syndum spilltu Ba-
býlon Islands, Reykjavík, þar sem engin hætta
stælir vitsmunina, því að strákurinn úr Mos-
fellssveitinni veit, að bifreiðunum má ekki aka
ofan á hann. Erindið var, eins og vant er,
sannlegt og fagurt, en einhveijum, sem á
hlustaði, fannst undarlegt, hversu veruleikan-
um gæti stundum skotið skökkum við sannir.d-
in - ekki aðeins heilagrar kirkju heldur líka
SKREYTING á forsíðu Rauða fánans
frá 1. maí 1936 þar sem frumdrög
Maístjörnunnar birtust.
Af reikningsyfirliti stofnunarinnar má þó
sjá að útgjöld til kynningar á lapþunnum og
nauðaómerkilegum útvarps- og sjónvarpsþátt-
um nema milljónum króna. Þá ber að geta
þess að framlag íslendinga til söngvakeppni
sjónvarpsstöðva á sl. ári þegar Sjúbídúa var
sent sem lag íslands kostaði nær 8 milljónir
króna. Enda var flogið með bakraddir frá
Kyrrahafsströnd til þess að púa við söng yngis-
meyjarinnar og hnykkja mjöðmunum í takt
við tónaflóðið. Bíllinn sem sótti söng Nóbels-
skáldsins kostaði tvöþúsundeitthundraðátta-
tíuogfimmkrónur. Hvílíkt bruðl!!! Sjúbidúa ekki
nema 8 milljónir.
Ákvörðun yfirmanna var sjálfsagt tekin í
sparnaðarskyni. Nú hætti Maístjarnan að
hljóma í anddyri Ríkisútvarpsins við Efsta-
leiti. En það þurfti nú líka að spara til þess
að hægt væri að fullnægja óhroðanum og
kýla á í innkaupum á engilsaxneskum popp-
söngvum auk þess sem ekki mátti Iáta deigan
síga í sjálfshyggjuauglýsingum og brambolti
dagskrárgerðar um nýju fötin keisarans.
Á þeim degi væri skylt að minnast liðinna
atburða, nema staðar við leiðarsteina og vörð-
ur og hyggja jafnframt að framtíð. Ýmsar
sjónvarpsstöðvar hafa gert forkunnar góða
þætti sögulegs efnis. Diseoverystöðin hefir
t.d. kvikmyndað þátt um Custer, herforingjann
bandaríska sem barðist við Indíána. Myndin
var byggð á viðtölum og frásögnum afkom-
enda beggja stríðandi fylkinga, vettvangs-
myndum af orrustusvæði og teikningum, auk
ijósmynda og blaðafrásagna. Með þessum
hætti lifnuðu atburðir og stóðu ljóslifandi fyr-
ir augum áhorfenda. Ég hafði lengi unnið að
söfr.un ljósmynda af fyrstu kröfugöngu verka-
lýðsfélaga í Reykjavík. Það var árið 1923.
Gísli Ólafsson bakari, bróðir Siguijóns mynd-
höggvara, en faðir Erlings leikara, hafði látið
mér í té allmargar myndir er hann tók af
göngunni, en hann fylgdi henni eftir um götur
Reykjavíkur. Mér hafði tekist að nafngreina
nærfellt eitthundrað göngumenn en Morgun-
blaðið sagði á sínum tíma að 40-50 manns
hefðu tekið þátt í göngunni. Kvað blaðið það
lýsa þroska reykvískra verkamanna að taka
ekki þátt í slíku apaspili.
Erlingur skrifaði Sjónvarpinu bréf og bauðst
til þess að gera sjónvarpsþátt um fyrstu
gönguna. Yrði hann byggður á viðtölum við
allmarga sem enn væru til frásagnar og hefðu
tekið þátt í göngunni og svo mætti hafa ljós-
myndirnar til skýringar auk blaðafrásagna,
fundargerða og ýmissa gagna. Nú vildi svo
vel til að afi dagskrárstjóra sjónvarpsins Svein-
björn Sigurjónsson magister, tengdafaðir
Baldvins Tryggvasonar sparisjóðsstjóra hafði
þýtt alþjóðasöng verkalýðsins, Intemation-
alinn, en hann var kostgangari i mötuneyti
sem tengdamóðir séra Bjarna Jónssonar dóm-
kirkjuprests hafði í Lækjargötu á sinni tíð.
Hún var langamma Guðrúnar Ágústsdóttur
borgarfulltrúa. Meðal göngumanna sem sjást
á myndunum mátti sjá Inga Backman, tengda-
föður Birgis ísleifs Gunnarssonar, en afa
Gunnars Jóhanns borgarfulltrúa. Þá voru til
frásagnar sem þátttakendur Sólveig Eyjólfs-
dóttir, kona Eysteins ráðherra Jónssonar,
Guðmundur Daðason, afabróðir Ingólfs Mar-
geirssonar, auk fjölda annarra, sem fúsir voru
til frásagnar. Sveinbjörn I. Baldvinsson dag-
skrárstjóri spurði í bréfi til Erlings: Eru til
kvikmyndir af göngunni? Séu þær ekki til þá
hefir Sjónvarpið ekki áhuga. Sjónvarpsmenn
hafa greinilega ekki haft spurnir af þáttar-
gerð Discovery. Á sama tíma er sólundað
milljónum í gerð kvikmynda um sérvitringa
og öfugugga, auk þess sem heilir flokkar með
hestburði af tólum og tækjum elta rokksöngv-
ara og þeysast um með æsihraða í Austur-
landahraðlestinni eða Brennerskarði. Engin
hugmynd svo fáránleg að hún finni ekki náð
fyrir augum Sjónvarpsins ef hún sýnir of-
beldi, húsbruna, höfuðhögg, spítalavink og
spörk. En að eyða hálftíma eða klukkustund
í heimildarmynd um fyrstu kröfugöngu sem
farin var. Það kemur ei til greina að mati
þessara háu herra.
Nú vill svo til að umrædd kröfuganga er
mjög áhugavert efni, mér liggur við að segja
spennandi frá sögulegu og persónulegu sjónar-
miði.
Breska skáldið W.H. Auden sem hingað kom
árið 1938 ásamt félaga sínum nafngreindi
nokkra Reykvíkinga sem hann veitti athygli
og þótti frásagnarverðir. Óla Maggadon og
Odd Sigurgeirsson. Þeir tóku báðir þátt í
kröfugöngunni.
Ólafur Halldórsson frá Síðumúlaveggjum,
bróðir Daníels þess er sendi Halldóri Laxness
dollaraávisun, farareyri til Vesturheims, tók
þátt í göngunni. Hann ánafnaði húseign sína,
Stöðlakot við Bókhlöðustíg, Slysavarnafélag-
inu.
Einar Sigurðsson frá Holtahólum, faðir
Guðjóns knattspyrnudómara, fulltrúa Eim-
skipafélagsins og formanns Víkings, prýðir
gönguna með kurteislegri nærveru sinni. Hall-
dór Laxness getur hans í bók sinni Grikklands-
árinu.
Einar Magnússon rektor Menntaskólans
segist hafa komið inn í gönguna á Kárastíg.
Jón Steingrímsson, er seinna varð sýslumaður
í Borgarnesi, var í göngunni, einnig Magnús
V. Jóhannesson, tengdafaðir Jóhanns Ágústs-
sonar bankastjóra. Sigurður Guðmundsson
ráðsmaður Dagsbrúnar, tengdafaðir Þorbjörns
Guðmundssonar ritstjórnarfulltrúa Morgun-
blaðsins, sést greinilega á tveimur myndum,
Jóhann Jeremias, bæjarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins í Ólafsfírði, var einn hinn fremsti.
Pálmi Ólafsson heiðursfélagi ÍA tók þátt í
öllum göngum meðan hann lifði. Ávallt klædd-
ur í nankinsjakka og með derhúfu.
Hvar er sagnfræðiáhugi þessara manna?
Eiga þeir engan metnað um varðveislu menn-
ingarverðmæta? Svo er talað um að Reykjavík
verði menningarborg. Ekki einu sinni almenn-
ingssalerni á Ingólfstorgi.