Morgunblaðið - 04.09.1997, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
ERLEIMT
FIMMTUDAGUR 4. SEPTEMBER 1997 19
|,
I
I
I
I
I
>
>
>
í
í
>
a
>
I
»
Finnar ekki lengnr
í skugga Svía
í fyrsta skipti síðan leiðir Svía og Finna
skildi fyrir nærri 190 árum má segja að
Finnar hafí tekið forystu á ýmsum sviðum
á alþjóðavettvangi. Lars Lundsten, frétta-
ritari Morgunblaðsins í Finnlandi, fjallar um
breytingar í samskiptum þjóðanna við um-
heiminn og sín í milli.
MARGT bendir til að Finnar hafi
farið fram úr Svíum hvað varðar
stefnumörkun á alþjóðavettvangi.
Finnar eru ákveðnir að verða með-
al fyrstu ríkja sem taka upp hina
sameiginlegu mynt Evró sem
gjaldmiðil. Svíar bíða órólegir en
verða væntanlega ekki aðilar að
efnahags- og myntbandalagi Evr-
ópu (EMU í fyrstu atrennu).
Efnahagslega hefur Finnland
aðlagast breyttum forsendum á
heimsmarkaði betur en Svíþjóð.
Sést þetta meðal annars á því að
finnska markið er orðið mun sterk-
ari gjaldmiðill en sænska krónan.
Síðast en ekki síst hefur finnska
ríkisstjórnin nú beitt sænsku
stjórnina þrýstingi hvað varðar
mannréttindi, í þessu tilviki rétt-
indi finnskumælandi fólks í Sví-
þjóð. Þrátt fyrir að finnska hafi
verið töluð í Svíaríki allt frá miðöld-
um, hafa sænsk stjórnvöld aldrei
viðurkennt stöðu finnskrar tungu
opinberlega. Fram að sjötta og sjö-
unda áratugnum var m.a. bannað
að tala finnsku í þeim sveitum í
Norður-Svíþjóð þar sem finnsku-
mælandi íbúar voru áberandi
margir.
Varfærni gagnvart NATO
í öryggisstefnu sinni hafa þjóð-
irnar lengi tekið saman höndum.
Á tímum kalda stríðsins voru báð-
ar þjóðir formlega hlutlausar. Svíar
voru samt óopinberlega í nánu
samstarfi við Atlantshafsbanda-
lagið. Hlutleysi Finna var hins veg-
ar oft af skornum skammti vegna
afskipta Sovétmanna.
Þegar Sovétríkin leystust upp
losnuðu Finnar úr vináttu- og sam-
starfssambandi sínu við Rússa.
Þannig varð formleg öryggisstefna
Finnlands sú sama og sú sem Svíar
lýstu yfir: ríkin sögðust verða utan
varnarbandalaga til þess að
tryggja sér hlutleysi á stríðstímum.
Nú segjast utanríkisráðherrar ríkj-
anna ekki taka neinar ákvarðanir,
til dæmis varðandi aðild að NATO,
nema bera saman bækur sínar
fyrst.
Þó virðast Finnar hafa mun
meiri áhuga á NATO en Svíar.
Fyrir skömmu lýsti Martti Ahtisa-
ari Finnlandsforseti yfir því að fari
svo að Austurríkismenn kjósi að
sækja um aðild að Atlantshafs-
bandalaginu, þurfi Finnar einnig
að endurmeta afstöðu sína.
Hingað til hafa flestir finnskir
ráðamenn nema Anneli Taina
varnarmálaráðherra ítrekað að
ekkert útlit sé fyrir afnám hlutleys-
isstefnu Finna. Taina hefur hins
vegar sagt ýmislegt um gildi þess
að hafa NATO í huga verði breyt-
ingar í hernaðarlegu umhverfi
Finna.
„Tvíburaríki"
Finnland og Svíþjóð hafa löng-
um verið nokkurs konar tvíbura-
ríki. Fram að 1809 var það svæði
sem síðar varð Finnland aðeins
austurhluti Svíaríkis. Þegar Rússar
hertóku landið myndaðist sjálf-
stjórnarsvæði með sænsku réttar-
kerfi og eigin löggjöf. Þetta kerfi
stóð þangað til Finnar lýstu yfir
sjálfstæði 1917.
Stjórnskipulag og þjóðfélags-
hættir Finna og Svía hafa verið
líkari en gerist milli ríkja yfirleitt.
Einnig hefur mikil samræming átt
sér stað, t.d. á sviði efnahagsmála
enda skiptir skógariðnaður miklu
máli í utanríkisviðskiptum beggja
þjóða.
Yfirleitt hafa Svíar haft forystu
hvað varðar nýjungar. Síðasta og
ef til vill örlagaríkasta ákvörðun
Svía var að sækja um aðild að
Evrópusambandinu. Þá tóku þeir
sína ákvörðun án þess að ráðgast
við Finna. Olli umsókn Svía því
að Finnar skiluðu umsókn aðeins
fáeinum mánuðum síðar.
Svo virðist sem Finnar hafi
ákveðið að þetta yrði síðasta skipt-
ið sem stóri bróðir í vestri hefði
frumkvæði í sameiginlegum mál-
efnum. Þegar Finnar, Svíar og
Norðmenn efndu til þjóðarat-
kvæðagreiðslu um aðild að Evrópu-
sambandinu fóru Finnar fremstir
í flokki. í október 1994 tók finnska
þjóðin ákvörðun um aðild. Svíar
fylgdu naumlega en Norðmenn
höfnuðu ESB-aðild. Voru þá menn
þeirrar skoðunar að ríkisstjórnir
þessara ríkja hefðu samið um að
röðin yrði þessi af því að jákvæð
niðurstaða Finna hafi verið örugg
fyrirfram.
Staða Finna skýrðist seint
Á millistríðsárunum, þegar
Finnar höfðu rétt öðlast sjálf-
stæði, eftir hrun veldis Rússakeis-
ara reyndu þeir fyrst að stuðla að
samstarfi meðal þeirra ríkja sem
lágu að landamærum Sovétríkj-
anna. Fór það samstarf brátt út
um þúfur m.a. vegna þess að Finn-
land reyndist eina landið sem ekki
lenti í höndum hægri sinnaðs ein-
ræðisherra.
Þá sneru Finnar sér að ná-
grannaþjóðunum í vestri, einkum
að Svíum. Stalín og Hitler skiptu
Austur-Evrópu á milli sín árið
1939. Samkvæmt þessu áttu
Finnar að lenda undir Stalín. Þetta
mistókst vegna hetjulegrar mót-
spyrnu Finna í Vetrarstríðinu vet-
urinn 1939 til 1940. En samskipti
Finna og Svía voru ekki eins góð
og Finnar höfðu búist við.
Sænska ríkisstjórnin kaus að
hjálpa ekki Finnum nema lítilshátt-
ar. Þannig enduðu Finnar í banda-
lagi með Hitier þegar hitnaði í
kolunum milli Þjóðverja og Rússa
sumarið 1941. Svíar aðstoðuðu að
vísu Finna við að ná nokkuð hag-
stæðum friðarsamningum sumarið
1944, tæpu ári áður en ríki nasista
hrundi.
Á eftirstríðsárunum reyndu
Norðurlöndin fyrst að stofna nor-
rænt varnarbandalag. Tókst þetta
ekki því Sovétmenn neituðu Finn-
um um þátttöku. Svíar reyndust
þá hliðhollir Finnum og gerðust
ekki aðilar að Atlantshafsbanda-
laginu eins og hinar Norðurlanda-
þjóðirnar þijár.
Beinn og óbeinn stuðningur Svía
við Finna var talsverður á fyrstu
áratugum eftir seinni heimsstyij-
öldina. Frá sjötta áratugnum og
þangað til á áttunda áratugnum
flykktust Finnar til Svíþjóðar svo
hundruðum þúsunda skipti. Vegna
þessa varð atvinnuleysi ekki áber-
andi vandamál þegar menn fiuttust
úr sveitum Finnlands.
í utanríkismálum og öryggis-
málum urðu Finnar ávallt að taka
tillit til nágrannans í austri. Reynd-
ust Svíar þá góðir liðsmenn þegar
reynt var að draga úr spennu í
norðausturhluta Evrópu. Hefði
spennan magnast 1961 (Berlín-
armúrinn) eða 1968 (innrásin í
Tékkóslóvakíu) er líklegt að Finn-
land hefði lent algjörlega á yfir-
ráðasvæði Sovétmanna.
Fram að hruni Sovétríkjanna
reyndu Finnar að fylgja hlutleysis-
stefnu og þróast sem velferðarríki
í skugga Svíþjóðar. Eftir að Sovét-
ríkin hrundu tók utanríkisstefna
Finna stakkaskiptum. Finnar
leggja nú kapp á að taka frum-
kvæði en taka ekki ávallt ákvarð-
anir eftir sænskri fyrirmynd.
Gott dæmi um bein og sjálfstæð
samskipti Finna við umheiminn eru
flugvélakaup finnska flughersins.
Bandarískar orustuþotur af gerð-
inni F-18 urðu fyrir valinu en ekki
sænskar JAS Gripen. Þá var einn-
ig tekin ákvörðun um að samræma
vopnakerfi flughersins kerfi NATO
og Bandaríkjanna. Olli það Svíum
miklum vonbrigðum.
Þrýstingur á Svía
Sérlegt tákn um breytta tíma í
samskiptum Svía og Finna má telja
þá stefnu finnskra yfirvalda að
krefjast þess að sænska ríkið við-
urkenni sérstöðu finnskunnar í
Svíþjóð. Áratugum saman hafa
Svíar barist fyrir mannréttindum
víða um heiminn. Neikvæð afstaða
sænskra stjórnvalda til finnska
minnihlutans veldur hins vegar því
að Svíar geta ekki undirritað sam-
þykkt Evrópuráðsins um réttindi
minnihluta.
Þegar jafnaðarmenn náðu völd-
um í Svíþjóð eftir stjórnartíð Carl
Bildts gránaði gamanið fyrir finn-
skumælandi fólk í Svíþjóð. Hægri
stjórnin stuðlaði á sínum tíma að
fijálsræði m.a. í skólamálum. Þá
voru stofnaðir finnskir skólar í
mörgum sveitarfélögum. Jafnaðar-
menn hyggjast hins vegar afnema
einkaskólakerfið og þvinga alla
íbúa í grunnskóla þar sem kennsla
fer fram á sænsku.
Samkvæmt stefnu sænskra yfir-
valda eru Finnar í Svíþjóð aðkomu-
menn á borð við flóttafólk frá
Bosníu eða Pakistan. Þá er hvorki
tekið tillit til þess að finnski minni-
hlutinn er víða fjölmennari en hin-
ir né til þeirrar staðreyndar að
finnsk tunga hefur verið snar þátt-
ur í þjóðlífi Svía allt frá upphafi
Svíaríkis.
Réttur sænskumælandi Finna
er tryggður í stjórnarskrá Finn-
lands síðan 1919. Þykir mörgum
Finnum það eðlilegt að samsvar-
andi réttindi kæmu í hlut finnsku-
mælandi íbúa Svíþjóðar. Martti
Ahtisaari Finnlandsforseti hefur
ítrekað þessa skoðun sína í sam-
skiptum við Svía. Einnig hefur Ole
Norrback Evrópumálaráðherra
Finna þrýst á sænsku ríkisstjórn-
ina í þessu máli.
Stjórn Svíþjóðar hefur ekki sinnt
þessu í neinu og sætir þess vegna
gagnrýni einnig heima fyrir. Til
dæmis hefur sænska dagblaðið
Dagens Nyheter krafist þess aö
sænsk stjórnvöld beri virðingu fyr-
ir finnskri menningu í Svíþjóð.
UCW'Í
uggur a a