Morgunblaðið - 27.09.1998, Qupperneq 10

10 SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Fleygt
í djúpu
laugina
í fáum löndum hefur breytingin frá
bændasamfélagi í átt til borgarsamfélags
verið jafn hröð og á Islandi. Bændur hafa
ekki farið varhluta af breytingunni og
þurft á fáeinum árum að aðlagast nýju
starfsumhverfi. Anna G. Olafsdóttir velti
því fyrir sér hvaða þróun hefði orðið í hefð-
bundnu greinunum tveimur, mjólkurfram-
leiðslu og sauðfjárrækt, síðustu 10 árin.
AÐ LÍKJA breytingum á
starfsumhverfi bænda við
hvernig litlum börnum
hefur í óvæginni sund-
kennslu verið fleygt út í djúpu laug-
ina er ekki fráleit samlíking. Lengi
vel var bændum skammtað afar
naumt svigrúm í rekstrinum. Fram-
leiðslustýring kom að ofan. Verð-
lagning var opinber og markaður-
inn fjarlægur. Með litlum fyrirvara
var einangrunin rofin og bændum
nánast fyrirvaralaust fleygt út í
djúpu laugina.
Nú felst starf bóndans ekki að-
eins í því að sjá um sjálfa fram-
leiðsluna. Hann hefur fengið nýjan
herra og verður að vera tilbúinn til
að stýra framleiðslunni í takt við
kröfur neytandans. Launin fara svo
eftir því hvernig til tekst. Hver með
sínum hætti hafa bændur kraflað
sig í átt að bakkanum. Sumir hafa
gefist upp og látið öðrum í té fram-
leiðslurétt sinn eins og fram kemur
í hlutfallslegri fækkun bænda allra
síðustu árin. Aðrir hafa náð landi og
líta bjartsýnir fram á veginn eins og
fram kemur hér að neðan.
Færri og stærri kúabú
Hin almenna þróun í hefðbundnu
greinunum tveimur, mjólkurfram-
leiðslu og sauðfjárrækt, hefur verið
talsvert ólík síðustu 10 árin. Bænd-
um í mjólkurframleiðslu hefur held-
ur fækkað (28%) og framleiðsla
hvers bús hefur aukist (32%) eins og
sjá má á meðfylgjandi tölum. Þairna
er aðeins um eðlilega þróun að ræða
að mati Péturs Diðrikssonar bónda
á Helgavatni í Borgarbyggð. „Kúa-
búskapur er í eðli sínu svo bindandi
að erfitt er að sækja vinnu annað.
Annaðhvort hefur bóndinn afkomu
af búskapnum eða ekki. Bændur
hafa oft á tíðum fjárfest í nýjum
tækjabúnaði til að auka afköstin og
komist að því að afköstin hafa orðið
enn meiri en búist hafði verið við í
fyrstu. Nú geta bændur keýpt kvóta
til að nýta tækjabúnaðinn betur og
ná þar með fram meiri hagkvæmni í
rekstrinum. Aðrir bændur nota
tækifærið til að selja mjólkurkvóta
og draga sig í hlé frá búskapnum.
Smám saman fækkar bændum og
búin stækka."
Þrátt fyrir stækkandi bú segir
Þórólfur Sveinsson, formaður
Landssambands kúabænda, afkomu
kúabænda hafa hrakað á tímabilinu.
„Mestu áhrifin höfðu samningar í
tengslum við þjóðarsáttarsamning-
ana árið 1990. Með samningnum var
stuðningi ríkisins við bændur breytt
úr niðurgreiðslum íyrir afurðir í
svokallaðar beinar greiðslur. Út-
flutningsbætur voru afnumdar og
tekin ákvörðun um að lækka verð
mjólkur til framleiðenda í áfóngum.
Mjólkurlækkunin hefur gengið eftir
og er verð á mjólkurvörum á föstu
verðlagi lægi-a en 1990. Fram-
leiðnikrafan hafði hins vegar slæm
áhrif á afkomu bænda.“
Ekki ríkir algjört svartnætti í
greininni þvi að í bráðabirgðaupp-
gjöri Hagþjónustu landbúnaðarins
á rekstrarafkomu sérhæfðra kúa-
búa kemur fram að tekjur af mjólk-
urkúm fyrir hvert ærgildi (ærgildi
er 18,2 kg af kindakjöti eða 174 1 af
mjólk) í mjólkurframleiðslu jukust
að jafnaði úr 10.954 kr. árið 1996 í
11.197 kr. árið 1997. Þórólfur bendir
á í því samhengi að ýmislegt af því
sem bændur hafi verið að gera í
hagræðingarskyni eins og t.d. í
kvótakaupum sé heldur ekki enn
farið að skila sér að fullu.
Hann minnist á að kynbætur hafi
verið stundaðar á íslenska kúastofn-
inum í áratugi. „Ég veit ekki hvort
allir vita að kúabændur hafa lengi
starfrækt miðlægan gagnagrunn í
tengslum við kynbætur. Gagna-
grunnurinn hefur að geyma allar
tiltækar upplýsingar um kúna, upp-
runa, afurðir og óhöpp. Upplýsing-
amar eru notaðar til að komast að
því undan hvaða kúm sé æskilegt
ala upp naut til áframhaldandi notk-
unar.“
Pétur hefur ekki trú á að kynbæt-
urnar skili nægilegum árangri
vegna lítillar stofnstærðar. „AUir
sem vilja, vita að launahækkun til
bænda verður ekki tekin af hærra
mjólkurverði. Ein af leiðunum er að
stuðla að því með því að flytja inn
erlendan kúastofn svo að fleiri lítrar
mjólkur fari um hendurnar á hverj-
um bónda með sömu vinnu og til-
kostnaði. Ekki þarf að leita langt til
að finna kýr sem framleiða margfalt
á við íslensku kýrnar. Ætli meðal-
nytin við góðar aðstæður sé ekki oft
á bilinu 8.000 til 11.0001 á ári,“ segir
Pétur. En þess má geta að sam-
kvæmt Hagtölum landbúnaðarins
var meðalnyt íslenskra kúa árið
1997 4.233 1. Hæsta meðalnyt á bú-
um fer upp í um 6.000 1.
Hver veit nema Pétri verði að ósk
sinni fyrr en varir því að sótt hefur
verið um leyfi yfirvalda til að gera
tilraun með norskt kúakyn hér á
landi. Vonir standa til að svar berist
í vetur.
Hlutafélagaforminu velt upp
Hjá Þórólfi kemur fram að ýmis-
legt sé í bígerð hjá kúabændum.
„Kúabændur horfa fram á veginn
og velta því fyrir sér hvað hægt sé
að gera til að styrkja búskapinn. Ég
get nefnt að nú þegar hefur verið
tekin ákvörðun um að gerð verði
fagleg úttekt á greininni með sér-
stöku tilliti til þarfa á faglegri þjón-
ustu. Rannsóknarráð ríkisins vinn-
ur að úttektinni í samráði við bænd-
ur og er gert ráð fyrir að niðurstöð-
ur fáist næsta sumar. Ég efa ekki
að úttektin eigi eftir að koma að
gagni í framtíðinni.
Fyrst minnst er á framtíðina með
jafn beinum hætti er vert að minn-
ast á að talsverðar umræður hafa
spunnist um svokallað „framtíðar-
fjós“ að undanförnu. Með hugtakinu
er ekki átt við eina hugmynd heldur
velta menn því almennt fyrir sér
hvemig hægt sé að koma upp sem
bestri aðstöðu með sem minnstum
kostnaði. Ein hugmyndin er
svokölluð köld fjós í óeinangruðum
húsum og á reynslan án efa eftir að
skera úr um hvort með þeim hafi
fundist skynsamleg lausn.“
Þórólfur segir að greina megi aðr-
ar áherslur hjá ungum bændum
heldur en eldri kynslóðinni. „Ungu
bændumir velta því oftar íyrir sér
hvort hægt sé að fá eðlileg frí frá bú-
skapnum. Einyrkjar eiga auðvitað
afar erfitt með að komast frá, því
eins og allir vita þurfa kýmar á þjón-
ustu að halda að minnsta kosti
kvölds og morgna allan ársins hring.
Bændur hafa í því sambandi verið að
velta því fyrir sér að hvaða rekstrar-
formi sé skynsamlegt að stefna á
næstu ámm. Nú era mörg sterkustu
búin rekin sem félagsbú. Hlutafé-
lagsforminu hefur verið velt upp og
verður athugað nánar á næstunni.
Það getur auðveldað að fleiri en eig-
endur starfi að framleiðslunni."
Lengra er komin umræðan um
kvótamarkað. „Eftir að aðalfundur
Landssambands kúabænda ályktaði
að kvótamarkaði yrði komið upp hið
fyrsta eru horfur á að biðin fari að
styttast. Ekki er hins vegar hug-
myndin að skylda alla til að fara í
gegnum kvótamarkað. Afram verð-
ur val hvers og eins hvaða leið er
farin."
Eins og fram kemur í meðfylgj-
andi ramma varð sú breyting að
mjólkurbúum er gert að greiða lág-
marksverð en er frjálst að greiða
hærra verð fyrir mjólk frá bændum
frá 1. september síðastliðnum.
„Bændur hafa auðvitað velt því fyr-
ir sér hvort hugsanlegt sé að sam-
keppni verði um mjólkina. Ekkert í
verðlagslöggjöfinni hindrar að svo
geti orðið. Enn virðist hins vegar
ekki vera farið að berjast um mjólk-
ina enda aðeins nokkrar vikur frá
því ákvæðið gekk í gildi. Aðeins
reynslan getur skorið úr um hver
þróunin verður,“ segir Þórólfur og
Hlífar Karlsson, mjólkurbússtjóri í
Mjólkursamlaginu á Húsavík, tekur
í sama streng. „Ég veit að bæði á
Akureyri og á Húsavík hefur verið
greitt fullt verð fyrir umframmjólk
vegna skorts á próteini að undan-
fórnu. Hins vegar veit ég ekki til að
mjólk hafi verið flutt á milli svæða
eða samkeppni sé komin af stað um
mjólkina. Nú er nýtt verðlagsár að
byrja og aðstæður og afkoma
mjólkurbúanna skera væntanlega
úr um hvort svo verður í náinni
framtíð," segir Hlífar.
Þórólfur tók fram að áformað
væri að hætta að verðleggja mjólk-
urvörur á heildsölustiginu árið 2001.
Ekki væri heldur að efa að aðeins
væri tímaspursmál hvenær opin-
berri verðlagningu á nautakjöti yrði
hætt.
Léttara yfir sauðfjárbændum
Nokkuð önnur þróun hefur orðið í
sauðfjárrækt en mjólkurframleiðslu
síðastliðin 10 ár. Sauðfjárbúum hef-