Morgunblaðið - 27.09.1998, Síða 28

28 SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
„Hann fyllti líf okkar
ALDARMINNING RAGNARS H. RAGNAR
Ragnar Hjálmarsson Ragnar fæddist á
Ljótsstöðum í Laxárdal í Suður-Þing-
eyjarsýslu hinn 28. september árið
1898. Hann hefði því orðið 100 ára á
morgun, mánudaginn 28. sept. Foreldr-
ar Ragnars voru Hjálmar bóndi þar
Jónsson frá Skútustöðum og Aslaug
Torfadóttir frá Ólafsdal. Hann stund-
aði nám við Unglingaskólann á Húsavík
1916-17, brautskráðist frá Samvinnu-
skólanum í Reykjavík 1920, og fluttist
ári síðar til Winnipeg í Kanada til að
læra tónlist. Nám hans var íjölbreytt
en aðaláherslu lagði hann á píanóið.
Hann fór fljótlega að kenna á píanó og
hafði það að aðalstarfi alla tíð síðan.
Hann starfaði um árabil sem undirleik-
ari í Kanada og Bandaríkjunum, auk
þess sem hann stjórnaði mörgum kór-
um þar vestra. Á Ameríkuárunum
fékkst Ragnar dálítið við tónsmíðar,
einkum fyrir einsöngvara og kóra auk
útsetninga af ýmsu tagi. Árið 1942
gekk Ragnar til liðs við Bandai'íkjaher
og var kallaður til starfa á íslandi.
Hann starfaði sem trúnaðarmaður
Bandaríkjastjórnar allt til stríðsloka
1945. Á stríðsárunum tók Ragnar að
sér að stjórna söngflokki Þingeyingafélagsins í Reykjavík og kynntist þá Sigríði Jóns-
dóttur frá Gautlöndum í Mývatnssveit. Þau gengu í hjónaband 21. júlí 1945 og settust
að í bænum Gardar í Norður-Dakota, þar sem þau bjuggu allt til ársins 1948, en þá
fluttust þau til Isaijarðar.
Tónlistarskóli ísafjarðar var stofnaður 1948 og var Ragnar ráðinn skólastjóri við
stofnun hans. Hann var aðalpíanókennari skólans auk þess sem hann kenndi tónfræði.
Hann var jafnframt söngkennari við Barnaskólann og Gagnfræðaskólann á Isafirði um
áratuga skeið, organisti Isafjarðarkirkju í fjölda ára, auk þess sem hann stjórnaði
Sunnukórnum og Karlakór Isaljarðar. Þá var Ragnar franikvæmdastjóri Tónlistarfé-
lags ísaljarðar um langt árabil og sá þá ásamt Sigríði konu sinni um mestallt tónleika-
hald á Isafírði og móttöku listamanna sem til bæjarins komu.
Ragnar var kjörinn heiðursborgari Isafjarðarkaupstaðar 1978 í viðurkenningar-
skyni fyrir ómetanleg og fórnfús störf að söngmennt og tónlistarmálum í kaupstaðn-
um. Einnig var hann sæmdur riddarakrossi og stórriddarakrossi hinnar íslensku
fálkaorðu fyrir félags- og menningarstörf og var heiðursfélagi Tónlistarkennarafélags
íslands. Ragnar gegndi starfi skólastjóra Tónlistarskóla ísafjarðar til ársins 1984, og
kenndi við skólann þar til hann lést, á aðfangadag 1987.
Sigríður kenndi við tónlistarskólann, en kenndi jafnframt um áratuga skeið við
Barnaskólann, auk þess sem hún var mjög virk í félagslífi á ýmsum sviðum. Hún var
sæmd riddarakrossi hinnar íslensku fálkaorðu fyrir félags- og menningarstörf. Sigríð-
ur lést 10. mars 1993.
eftir Jón Baldvin Hannibalsson
Sumir kveðja,
og síðan ekki
söguna meir,
aðrir með söng,
er aldrei deyr
[Þorsteinn Valdimarsson.]
Ragnar H. Ragnar stendur mér
ljóslifandi fyrir hugskotssjón-
um eins og aðalpersóna í
dramatísku sviðsverki, þótt nú
sé liðinn rúmur áratugur frá
því við stóðum yfir moldum
hans í ísafjarðarkirkjugarði, þann 7unda jan-
úar 1988.
Ég sé hann fyrir mér þar sem hann stend-
ur á tröppunum við Smiðjugötu 5 í bjartri
vornóttinni, hnarreistur, fráneygur, úfin-
hærður og karlmannlegur - og kveður gesti
sína að hermannasið. Svo lokast dyrnar að
baki honum. Tjaldið fellur - og sviðið stendur
eftir autt og tómt.
Ég hef það fyrir satt að ég hafi engum
manni kynnst sem bjó yfir jafn fjörmiklu
gáfnafari og Ragnar. Ékkert umræðuefni var
svo hversdagslegt að það lifnaði ekki við í
orðræðu við hann. Ungar bamssálir, sem
nutu handleiðslu hans og leiðsagnar, sáu lífið
og tilveruna í nýju ljósi - án þess að vita af
því. Hversu mörg erum við ekki, sum hver
enn í blóma lífs, sem stöndum í ógoldinni
þakkarskuld við þennan mann?
1.
Nemandi Ragnars, Hólmfríður Sigurðar-
dóttir, píanóleikari, segir um meistara sinn í
minningarorðum: „Ragnar var kennari af
Guðs náð. Hann kenndi okkur nemendum
sínum ekki aðeins tónlist, heldur einnig um
lífið sjálft og hvað það er að vera manneskja.
Hann lyfti hugum okkar yfir hversdagsleik-
ann og sáði fræjum í æsku okkar, sem við
munum búa að alla ævi. Hann vakti okkur til
umhugsunar um hin sönnu verðmæti lífsins,
sem mölur og ryð fá ekki grandað. Hann
beindi okkur inná brautir, sem við hefðum
aldrei fengið að kynnast í þessu litla samfé-
lagi, ef hans hefði ekki notið við. Hann opnaði
okkur heima, sem náðu langt út fyrir þann
heim, sem hversdagslífið bauð uppá. Hann
fyttti lífokkar list og fegurð."
Og hún bætir við: „Aidrei hef ég kynnst
manni, sem skar sig svo mjög úr fjöldanum
sem hann. Hann var ólíkur öllum, sem ég hef
kynnst bæði fyrr og síðar, eins og líf hans
væri að flestu leyti byggt á öðrum og æðri
forsendum en annarra manna. Slíkur var per-
sónuleiki hans. Ég man hvað ég sem barn og
nemandi hans bar ótakmarkaða virðingu fyr-
ir honum, að sumu leyti óttablandna. En sá
ótti breyttist með tímanum í væntumþykju,
þegar ég kynntist betur manninum á bak við
kennarann. Oft fannst mér hann mjög
strangur og kröfuharður, en aldrei óréttlátur
í kröfum sínum. Sem ungur nemandi skynjaði
ég strax, að mestar kröfur gerði hann til
sjálfs sín með ósérhlífni sinni og eldheitum
áhuga.“
Einn af fyrstu nemendum Ragnars á ísa-
firði, Njörður P. Njarðvík, rithöfundur, gef-
ur honum eftirfarandi vitnisburð: „Víðsýnið
bar hann innra með sér og okkur, sem urðum
nemendur hans, gaf hann ný augu að sjá
undursamlega veröld, sem við vissum ekki
áður að væri til. Ragnar sagði einu sinni að
skóli væri ekki hús, heldur fólk. Því má bæta
við að góður skóli er fundur nemenda og
kennara sem bera gagnkvæma virðingu fyrir
viðfangsefni sínu. Og góður kennari verður
sá einn sem ber svo mikla virðingu fyrir
nemendum sínum að hann gerir til þeirra
miklar kröfur og leitast sífellt við að örva þá
til að leggja sig fram og vinna helst betur en
þeir gera sér sjálfir grein fyrir að þeir geti.
Slíkur kennari var Ragnar og engu líkara en
það væri honum ósjálfrátt. Okkur brá í brún
og við skildum það ekki alveg strax, að allt í
einu var kominn maður sem tók mark á okk-
ur.“
Heimsborgarinn Ragnar H. Ragnar birtist
okkur í þessum orðum Svölu Sigurleifsdóttur,
myndlistarmanns: „Það er fleirum en mér
sem finnst sem Smiðjugata 5 sé ekki staðsett
í verstöð norður við heimsskautsbaug heldur
einhverstaðar í grennd við London, París eða
New York.“
Þórir Þórisson, tónlistarskólastjóri, hefur
þetta að segja um aðferðafræði uppalandans:
„Trú Ragnai’s á gildi starfs síns, og þá um
leið gildi tónlistarmenntunar, var honum aug-
ljóslega uppspretta mikillar orku og dæmafás
úthalds. Hann var dæmi um tónlistarupp-
alanda sem sótti fagurlegan styrk sinn og
stefnufestu í þrauthugsaða heimsspeki, er
hann hafði sjálfur smíðað úr aðfóngum frá
hinum mestu andans jöfrum, og aðlagað eigin
reynslu og persónuleika á langri ævi.“
Samkennari Ragnars og síðar skólastjóri
Tónlistarskólans í Bolungarvík, Olafur Krist-
jánsson, lýsir persónutöfrum Ragnars með
eftirfarandi orðum: „Hver sá er kynntist
Ragnari H. Ragnar varð aldrei samur á eftir.
Slíkur áhrifavaldur var hann.“
Maður sem skilur eftir sig þvílíkt veganesti
í huga og hjörtum nemenda og samstarfs-
manna, hefur ekki lifað til einskis. Slíki'a
manna, fágætir sem þeir eru, er gott að
minnast.
2.
Þrátt fyrir náin kynni var Ragnar mér og
er satt að segja enn í dag stöðug ráðgáta.
Hvaðan kom manninum þetta óþrjótandi lífs-
fjör? Hvernig má það vera að hann var síung-
ur í lífi og starfi, andlega og líkamlega, til
hinsta dags? Ekki veit ég til þess að hann hafi
stundað aðra líkamsrækt (fyrir utan hernað-
arþjálfun) en innblásnar gönguferðir með
konu sinni. En vilji menn flokka þrotlausa
vinnu og vökunætur undir heilbrigt líferni -
þá hafa fáir lifað betur.
Við sem sátum við fótskör meistarans vit-
um að hann var ljóngáfaður, víðlesinn og
sannmenntaður. Samt sóttist hann aldrei eft-
ir mannvirðingum sem mörgum vinum hans
og aðdáendum þótti hæfa mannkostum hans.
Víst var hann orðsins maður. En ævistarf
hans var að láta verkin tala í þágu annarra.
Það þarf engan að undra þótt það vefjist
fyrir okkur að draga Ragnar í dilka sam-
kvæmt markaskrá tíðarandans á ofanverðri
tuttugustu öldinni á íslandi. Ragnar var
vissulega íslenskur - eða ætti ég að segja
þingeyskur - þjóðernissinni, enda var forn-
menning þjóðarinnar honum í blóð borin í
uppvextinum í Laxárdal. Auk þess ólst hann
upp á vori gróandi þjóðlífs, ólæknandi smit-
aður af þjóðhollustu þeirrar aldamótakyn-
slóðar, sem vildi bæta fyrir sex alda niður-
lægingu Islands. En hann var ekki síðri Vest-
ur-íslendingur, jafnvel Bandaríkjamaður og
alveg áreiðanlega heimsborgari fram í fingur-
góma. Þess vegna var búseta í verstöð á hjara
veraldar engin útlegð. Menningin var hans
heimanfylgja og fylgdi honum, hvar sem
hann bjó. En kannski verstöðin hafi veitt
honum meira viðnám fyrir kraftana en aðrir
staðir sem töldust betur í sveit settir í menn-
ingunni?
Var Ragnar pólitískur? Já, hann var
rammpólitískur í þeim skilningi að hann hafði
af lestri, íhygli og fjölbreyttri lífsreynslu mót-
að sér afdráttarlausar skoðanir á flestu sem
máli skipti. Hann lét sér fátt mannlegt óvið-
komandi. Náminu lauk ekki um leið og staðið
var upp frá píanóinu - eins og Njörður orðar
það í áður tilvitnaðri grein: „En þá tók við
spjall sem aldrei var hægt að giska á fyrir-
fram hvert stefndi: Um skáldskap, heim-
speki, trúarbrögð, mannfræði, myndlist,
sagnfræði. Það gat því teygst úr þessum pía-
nótímum sem áttu að standa í hálftíma - og
ævinlega fór unglingurinn heim ruglaður,
gagntekinn og orðlaus.“
I augum sumra var Ragnar forstokkaður
íhaldsmaður. Og það má til sanns vegar færa
að hann stóð djúpum rótum í fornri menn-
ingu íslendinga. Og hafði óbilandi trú á al-
mennu gildi þess besta sem hann fann í vest-
rænni menningararfleifð: það var trúin á
frelsi einstaklingsins, rétt hans til að nýta
hæfileika sína til andlegs þroska og ábyrgð
hans á að ávaxta sitt pund, eftir bestu getu.
Smám saman laukst það hins vegar upp
fyrir mér að Ragnar var að upplagi og líf-
skoðun byltingarmaður. Hann var það með
sama hætti og frelsishetjur Bandaríkja-
manna og höfundar stjórnarskrárinnar (þeir
Washington, Hamilton og Jefferson) voru
byltingarsinnar. Reyndar voru þeir for-
sprakkar þeirrar einu byltingar sem lukkast
hefur eftir Krist. Það er bylting þeirra sem
trúa á manninn og getu hans til sjálfsstjórnar
á grundvelli siðferðilegrar ábyrgðarkenndar
og undir handleiðslu Guðs.
Reyndar þóttist ég komast að þeirri niður-
stöðu að Ragnar væri repúblikani af flokki
Lincolns forseta. Þar að auki var persónuleiki
hans þeirrar gerðar að hann gat aldrei orðið
værukær eða sjálfumglaður. Þess vegna hik-
aði hann ekki við að ganga á hólm við hefðir,
venjur og viðteknar skoðanir, vanahugsun,
hugsunarleti eða tískufyrirbæri, sem tröllriðu
tíðarandanum. í þessum skilningi var hann
oft á tíðum róttækur og nýjungagjarn. Þótt
hann eyddi allri ævi sinni í að kenna og veg-
sama perlur sígildrar tónlistar, tók hann nú-
tímatónskáldum ekki aðeins opnum huga
heldur beinlínis opnum örmum og lagði sig
fram um að skilja þá og greiða götu þeirra.
Á sumum sviðum var Ragnar óefað fram-
úrstefnumaður í hugsun, og langt á undan ís-
lenskri samtíð sinni. Ætli ég hafi ekki fyrst
fengið Raddir vorsins þagna eftir Rachel
Carson að láni hjá Ragnari. Það var eftir
rökkurræður um sjálfseyðingarhvöt hins
vestræna iðnaðar- og neyslusamfélags, sem
stefndi óðfluga í að eyða öllu mannlífi, ef ekki
með ragnarökum gereyðingarvopna, þá með
hægfara tortímingu á náttúrunnar ríki. Þetta
var löngu áður en nokkuð örlaði á slíkri um-
ræðu í íslensku samfélagi. Reyndar var vís-
indaheimspeki eitt af fjölmörgum áhugamál-
um Ragnars og hann var ótrúlega vel að sér
um nýja hugsun og tækni í heimi vísindanna.
Maðurinn sem ólst upp við fornöldina í Lax-
árdal hafði ekki síður brennandi áhuga á
framtíðarsýn vísindanna á komandi árþús-
undi.
Oft hafði Ragnar orð á því hvað lífið væri
yfirþyrmandi og spennandi. Hann vorkenndi
innilega þeim dauðyflum sem ekki kenndu til
í stormum sinna tíða. Og stundum fannst
honum hart til þess að vita ef honum leyfðist
ekki að skyggnast yfir sjónarrönd nýrrar ald-
ar svo að hann gæti gengið úr skugga um,
hvort vísindin myndu færa okkur nýja þekk-
ingu, ný tæki og áður óþekktar lausnir á yfir-
vofandi tilvistarkreppu mannkynsins. I þeirri
orðræðu varð hann einatt innblásinn bjart-
sýnismaður. En stundum komst ég ekki hjá
því að sjá dimmum skugga bregða yfir ásýnd
hans þegar hann lýsti því af raunsæi og lær-
dómi, hvernig allt stefndi í helför plánetunnar
af mannavöldum.
Þannig var Ragnar mér eins og lífið sjálft:
Ráðgáta og leiðsagnarandi. Boðberi bjartsýni
og trúar á manninn, en uggandi um örlög
hans af ást og umhyggju þess, sem margt
hefur séð og víða ratað.
3.
Tónlistin var hvort tveggja í senn ástríða
og ævistarf Ragnars. Alla ævi var hann að
nema tónlist og kenna tónlist. Hann vissi
manna best að þrátt fyrir mannlegan ófull-
komleika verður viðleitnin að glæða líf okkar
fegurð að veruleika í listinni. Að láta þann
draum rætast - það var ævistarf mannsins.
Tónlist var í hávegum höfð á mörgum bæj-
um í Laxárdal í uppvexti Ragnars. Hjálmar
faðir hans lék á harmoniku og orgel og var
góður söngmaður. Ungur að árum lærði
Ragnar að spila á orgel. Árin 1918-20 stund-
aði hann nám við Samvinnuskólann í Reykja-
vík. Árið 1921 tók hann þá örlagaríku ákvörð-
un að flytjast búferlum til Kanada, í fótspor
margra annarra íslendinga. Það sem dró
hann þangað var löngun hans til að læra tón-
list og vonin um að geta haft lífsviðurværi sitt
af því að stunda list sína.
Ragnar hafði ekki lengi verið í Kanada
þegar hann hóf nám í píanóleik og hljómfræði
í Winnipeg og var Jónas Pálsson, píanóleikari
og tónskáld þar á meðal fyrstu kennara hans.
Einnig lagði hann stund á nám í kórstjórn og
tónlistarsögu. Síðar naut hann lengi hand-
leiðslu Evu Claire, skólastjóra tónlistardeild-
ar Manitobaháskóla. Frá og með árinu 1923
hóf hann kennslu í píanóleik í Saskatoon, en
flutti til Winnipeg ári síðar og stundaði þar
kennslu og söngstjórn í meira en áratug. M.a.
stjórnaði hann karlakór Islendinga í
Winnipeg.
Árið 1936 byrjaði Ragnar að starfa við
söngstjórn og píanókennslu í Norður-Dakota
í Bandaríkjunum, einkum í Mountain-bæ,
jafnframt stöi'fum sínum í Winnipeg. Frá og
með árinu 1941 fluttist hann búferlum suður