Morgunblaðið - 17.10.1998, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Frá
gleymsku
„Samkvæmt Borgesi vann Snorri það
verk að varðveita fornan menningararf
germönskum þjóðum til handa jafnvel
þótt sú varðveisla hafi ekki haft meiri
áhrifá umheiminn en Ameríkufundur Is-
lendinga. Hann var„einhvern veginn
meðvitund Norðursinsa, segir Borges um
Snorra. “
Sigrún Á. Eiriksdóttir
Jorge Luis Borges,
argentínski rithöfundur-
inn og fræðimaðurinn,
var efni erindis sem flutt
var á hugvísindaþingi
guðfræðideildar crg heimspeki-
deildar Háskóla íslands fyrir
tveimur árum, en erindin eru nú
tiltæk í ritinu Milli himins ogjarð-
ar. Maður, guð og menning í hnot-
skurn hugvísinda (útg. Háskólaút-
gáfan 1997). Það er Sigrún A Ei-
ríksdóttir, lektor í spænsku og
þýðandi, sem undir yfírskriftinni
Borges og íslenskar fornbók-
menntir freistar þess að leiða les-
andann í sannleikann um efnið.
Eins og Sigrún bendir á var
Borges hugtekinn af Snorra St-
ui-lusyni: „Samkvæmt Borgesi
vann Snorri
VIÐHORF það verk að
varðveita forn-
an menningar-
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
arf germönsk-
um þjóðum til
handa jafnvel þótt sú varðveisla
hafí ekki haft meiri áhi-if á um-
heiminn en Ameríkufundur Is-
lendinga. Hann var „einhvem
veginn meðvitund Norðursins",
segir Borges um Snorra: „Ef til
vill vann hann það verk að skrá
þessa gömlu, norrænu hluti
vegna þess að hann fann á sér að
þeir voru að líða undir lok; ef til
vill skynjaði hann hrun þessa
heims í sínu eigin hugleysi og
svikum.“„
Síðar hefur Sigrún þetta að
segja um Borges: „Segja má að
Borges sé í mörgum verkum sín-
um, með beinum og óbeinum til-
vísunum í liðna höfunda og tíma,
að bjarga hlutunum frá
gleymsku."
Að mati Borgesar náði ger-
mönsk menning „hátindi í menn-
ingu, sem í þágu frelsis, útlegðar
og saknaðar varð til á íslandi" og
íslensk menning hátindi í verkum
Snorra. Þetta rifjar Sigrún upp og
tengir að nokkru Argentínu sem
var byggð aðkomufólki eins og ís-
land og minnir einnig á það sem
Sigurður Nordal hefur til mála að
leggja í bók sinni um Snorra þar
sem stendur að upptök íslenskrar
sagnaritunar sé óhamingjusöm
ást á Noregi. Borges, sem var af
enskum ættum í föðurætt, var
stundum gagm-ýndur í heima-
landinu fyrir að vera of evrópsk-
ur. Þetta reyndi hann að afsanna,
ekki síst í smásögum sínum þar
sem argentínskur hugsunarháttur
og lífsvenjur eru oft í fyrirrúmi.
Þeim reyndi hann að bjarga frá
gleymsku eins og svo mörgu öðru.
Borges, sem orti Ijóð um
Snorra Sturluson, talar sem fyrr
segir um hugleysi Snorra, það að
hann hafí ef til vill skynjað hrun
heimsins í eigin hugleysi og svik-
um. Um þetta segir Sigrún:
„Borgesi fellur vei í geð þver-
sögnin í lífí Snorra, rithöfundar-
ins og heigulsins sem skráði sög-
ur um bardagamenn og hetjur.
Borges hefur sjálfur skrifað mik-
ið um forfeður sína sem líkt og
persónur Snorra tóku þátt í bar-
dögum, hann hefur einnig mikinn
áhuga á hetjuskap í því sem
manni virðist tilraun til að sætta
sína eigin nútíð við líf forfeðr-
anna. Hann lætur stundum í ljós
eftirsjá eftir að hann skyldi ekki
vera hugrakkur hermaður..."
I einni af hinum fjölmörgu
bókum sem skrifaðar hafa verið
um Borges eftir lát hans, 1986
(The Man in the Mirror of the
Book eftir James Woodall, Hold-
er & Stoughton, 1996), stendur
að Borges hafi verið huglítill og á
margan hátt venjulegur maður.
Minnst er á ísland í fáein skipti
vegna íslandsferða Borgesar og
skandinavískar og norskar (ekki
íslenskar) bókmenntir sem
áhrifavalda.
Við eigum mikilvægar heimild-
ir um Borges og ferðir hans
hingað til lands í samtölum
þeirra Matthíasar Johannessen
(M Samtöl II, Aimenna bókafé-
lagið 1978). Matthías spyr Bor-
ges m.a. hvað hann hafí einkum
lært af íslenskum fornbókmennt-
um: „Sparsemi,“ sagði hann.
„Alhr, sem skrifa á spænsku,
hafa tilhneigingu til að teygja úr
stílnum. Cervantes er sagður
hafa verið raunsæishöfundur. En
sögupersónur hans tala aldrei
saman. Þeir halda alltaf ræðu.
Snorri Sturluson er stórkostleg-
asta leikritaskáld sem uppi hefur
verið. Leikritaskáld án leikhúss.
Shakespeare er alltof langorður.
Stíll hans er of teygður. Snorri
hefði lagt Hamlet betri lokasetn-
ingar í munn en Shakespeare."
Um sparsemina segir Borges
enn fremur: „Sögumar kenndu
mér að nota eins fá orð og unnt
er. Cervantes hefði aldrei í lýs-
ingu á Einari þambarskelfí og
Ólafi konungi notað setningu eins
og: að skjóta Noreg úr hendi sér.
Þegar ég las þetta fyrst, grét ég
af gleði.“
Eins og Sigrún víkur að voru
kenningar Borgesi dæmi um orð-
skrúð, en hann hreifst líka af
þeim og játaði það. í þessu sam-
bandi er eftirfarandi ályktun
hennar mikilvæg: „Borges er
skáld þversagna og andstæðna,
fordæmir ekki án þess að rétt-
læta í sama mund, andmælir
sjálfum sér stöðugt. í ritgerð
hans um kenningarnar kemur
þetta glöggt fram, því að þrátt
fyrir þau neikvæðu orð sem hann
lætur falla um kenningarnar
greinir lesandinn að ekki er um
að ræða fullkomna fordæmingu."
Að andmæla sjálfum sér
stöðugt, ekki aðeins í skáldskap
sínum heldur líka í hugrenning-
um og ummælum, telst háttur
meiri háttar skálda. Minni háttar
skáldin eru aftur á móti alltaf
viss í sinni sök og leggja því lítið
til skáldskaparins og bókmennt-
anna yfirleitt. Þeim tekst ekki að
vinna úr hefðinni heldur viðhalda
henni án þess að bæta nokkru við
frá sjálfum sér. Af því að þau
endurskapa ekki bjarga þau ekki
neinu frá gleymsku. Skáld á borð
við Borges leika aftur á móti á
gleymskuna og það gerði hinn
varkári Snorri líka sem var hug-
laus íyrir hönd framtíðarinnar
sem þurfti á minni hans að halda.
Allt fé til hagrannsókna úr Iðnlánasjóði til Samtaka iðnaðarins
Stóð undir um 1/5 af
kostnaði við verkefnin
SVEINN Hannesson, framkvæmda-
stjóri Samtaka iðnaðarins, sem átti
sæti í stjórn Iðnlánasjóðs, segist
ekki hafa skýringar á því að styrkir
úr Iðnlánasjóði til hagrannsókna og
aðgerða, sem stuðla áttu að þjóð-
hagslega hagkvæmri iðnþróun í
landinu, voru ekki auglýstir sérstak-
lega eins og almennir styrkir úr
vöruþróunar- og markaðsdeild sjóðs-
ins. Slíkir styrkir hafa verið auglýst-
fr tvisvar á ári.
Sveinn áréttar að þetta hafi hins
vegar verið mikill minnihluti þeirra
styrkja sem veittir voru úr sjóðnum.
Alls runnu um 77 milljónir króna
til Samtaka iðnaðarins og forvera
þeirra á árunum 1990-1996 en það
var jafnframt allt það fé sem veitt
var úr Iðnlánasjóði á þessum tíma til
hagrannsókna og aðgerða sem stuðla
að hagkvæmari iðnþróun í landinu,
samkvæmt ákvæði í lögum um sjóð-
inn.
Sveinn sagðist telja að íyrirsögn
fréttar í Morgunblaðinu um þetta
efni á fímmtudag hafi verið villandi
og hafi ekki gefið rétta mynd af mál-
inu.
Sveinn segir að öllu þessu fé hafi
Samtök iðnaðarins varið í samræmi
við lögin, þ.e.a.s. til verkefna sem
flokkast undir hagrannsóknir og að-
gerðir til að stuðla að hagkvæmari
iðnþróun í landinu. Þetta hafi verið
ýmis verkefni, sum hafi verið til
skamms tíma en önnur til langs
tíma. Alls hafi þessir peningar ekki
gert meira en að standa undir kostn-
aði við 1/5 -1/6 af þeim kostnaði sem
iðnaðurinn bar vegna slíkra verk-
efna.
Þá sagði hann að við úthlutun
hinna almennu vöruþróunarstyrkja
úr Iðnlánasjóði hafi þeir notið for-
gangs, sem greitt höfðu Iðnlána-
sjóðsgjaldið, og að í raun hafi verið
litið svo á að með Iðnlánasjóðsgjald-
inu væri iðnaðurinn að borga í sjóð,
sem ráðstafa skyldi í þágu atvinnu-
greinarinnar.
Stór verkefni sem ná til heiila
greina eða iðnaðarins í heild
Sveinn sagði ennfremur að á þeim
tíma sem lögin voru sett, hafi hag-
rannsóknir og hagskýrslugerð í
landinu verið með allt öðrum hætti
en er í dag enda séu lögin að stofni
til áratugagömul og á þeim tíma hafi
mun minni upplýsingar legið fyrir
um mannafla, framleiðslu og þróun í
einstökum greinum.
Sveinn segir að samnefnari þeirra
verkefna sem Samtök iðnaðarins
hafa varið þessu fé til frá árunum
1994 sé að þau séu býsna stór og nái
til heilla iðngreina eða til iðnaðarins
í heild en ekki til einstakra fyrir-
tækja.
A heimasíðu Samtaka iðnaðarins
er birtur listi yfir þau verkefni, sem
ISLENSKT MAL
AÐ AUGABRAGÐI skala
maður annan hafa, segir í Háva-
málum. Menn eiga ekki að vera
með háðslegar augnagotur um
náungann.
Okenndum þér, þó aumur sé,
aldrei til leggðu háð né spé,
segir sr. Hallgrímur í 14. Passíu-
sálmi.
Eysteinn munkur segír í Lilju
að þótt tungur manna og engla
þegðu ekki eitt augabragð, yrðu
þær allar yfirkomnar af þreytu,
áður en þeim tækist að lofa Mar-
íu guðsmóður svo sem vert væri.
Þetta var bara um augabragð,
sem okkur er tamara að nefna nú
augnablik. En orðið bragð hefur
mjög breytilega merkingu, og
merkingin „smekkur“ hygg ég að
sé ekki fjörgömul. Ég held til
dæmis að í málshættinum Bragð
er að þá barnið finnur merki
bragð eitthvað annað. Ég get
varla ímyndað mér að böm hafi
sljórra bragðskyn á fæðu en full-
orðnir. En hvað merkir þá máls-
hátturinn? Fyrir mér þýðir hann
að mikil brögð séu að einhverju,
þegar jafnvel smáböm („óvitar")
taki eftir því. En þetta getur ver-
ið misskilningur.
Þá er það bragð í merkingunni
smekkur. Mér er tamara að
segja að gott bragð sé að matn-
um en af honum. Hvort tveggja
hef ég þó margsinnis séð og
heyrt. Þó að minn málsmekkur
sé skýr, tel ég ekki að smekkur
annarra þurfi að vera verri. „De
gustibus non disputandum,“
sögðu þeir gömlu. Gagnslaust er
að deila um smekkinn. Við skul-
um að minnsta kosti ekki gera
þetta að kappsmáli. Það væri að
gífra um geitarull. Við getum vel
kennt Dönum um af í stað að, ef
við viljum halda gömlum sið. I
Orðabók, kenndri við Sigfús
Blöndal, stendur: „9. (smekkur)
Smag, Mundsmag: finna b[ragð]
að mat, mærke (en bestemt)
Smag af Maden“.
★
Ævin teygist eins og spjör.
Yndislok í heimi
hægt er að þreyja, haddavör.
En hvað á að segja, gaddabör?
(Þorbjörn Pórðarson; stikluvik þríhend.)
★
Hallótta er fornnorrænt nafn,
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
975. þáttur
sjaldgæft. Einhver skandínafi
þýddi þetta „den lutande“, og
hefur margur haft þetta eftir síð-
an, að því er virðist hugsunarlít-
ið. Ég held að þessi skýring nái
engri átt. Forliðurinn Hall í
mannanöfnum táknar allt annað
en stofn sagnarinnar að hallast.
Hallur er steinn, og menn trúðu
á stokka og steina. Viðliðurinn
óttur, ótta, merkir full(ur),
rík(ur) af einhverju, sbr. röndótt-
ur, kenjótt. Hallótta er þá sú
sem er rík af því góða sem forlið-
urinn felur í sér, þó að við vitum
ekki nákvæmlega hvað það er.
Öll vitum við þó að steinar eru
gæddir hörku og sumir staðfestu.
Hitt er svo annað mál, að mörg
nöfn, sem hófust á Hall, voru
misskilin, þó sennilega ekkert
jafn-hastarlega og Hallvör. Sú
hefur ekki geiflaðan munn, held-
ur er verndardís, gædd því góða
sem hallurinn geymir.
Árið 1703 höfðu íslendingar
enn pata af góðri merkingu
nafnsins Hallótta, enda hétu þá
22 konur svo, þar af fimm í Kjós-
arsýslu og aðrar fimm í Gull-
bringusýslu.
Árið 1801 er misskilningsins
tekið að gæta. Þá eru fimm eftir,
suðvestanlands, og allar fullorðn-
ar.
Engin Hallótta var til á land-
inu 1845, og nafnið virðist ekki
hafa verið endurnýjað.
★
„Það vann næst nýs
niður Ylfinga
fyrvestanver,
ef þig vita lystir,
eregbjörnutók
í Bragalundi
og ætt ara
oddum saddag.“
Sá, sem hér segir frá afrekum
sínum, er Helgi Hundingsbani í
Völsungakviðu hinni fornu. Við-
mælandinn er valkyrjan Sigrún
Högnadóttir. „Ætt ara“ eru em-
ir, ari er örn. „Björnu" er þolfall
fleirtölu af björn. Það orð er u-
stofn, og þess vegna endaði þol-
fall fleirtölu á u, en er nú birni.
Þó eimir eftir af gömlu beyging-
unni, þegar við tölum um að
stemma stigu við einhverju eða
tölum um sonu okkar, en ekki
syni.
En hvað er að „taka björnu"?
Ég er ekki viss. Þó að bjöm sé
jafnan haft um skógarbjöm, er
beorn í gamalli ensku = hermað-
ur, höfðingi. Það er því ekki úti-
lokað að Helgi Hundingsbani
hafi unnið bug á einhverjum
köppum, og þá ekki síst „íyr
vestan ver“.
Nú er skrýtið að við skulum
ekki hafa um skógarbjöminn
svipað orð og Rómverjar og
Grikkir, það er ursus eða árktos.
Ásgeir Bl. Magnússon kennir að
bannhelgi (tabu) hafi verið á
nafni dýrsins vegna máttar þess
og því hafi menn tekið upp gælu-
orðið bjöm, sem í rauninni merk-
ir „hinn brúni“.
Bjöm og Bjarni urðu snemma
vinsæl skfrnarheiti á Norður-
löndum, og ætla má að í þeim
nafngiftum felist annaðhvort ósk
um styrk dýrsins, eða sé vemd-
araðgerð, því að gömul var sú trú
að björn dræpi ekki nafna sinn.
Kvenbjörninn hét bera eða
birna, og hefur hvort tveggja
verið gert að skfrnarheitum.
Rómverjar höfðu nafnið ursa um
kvendýr bjarnarins, og með lat-
neskri smækkunar- eða gælu-
endingu varð það Ursula. Barst
þetta nafn norður á bóginn, varð
heiti helgrar meyjar og tiltakan-
lega vinsælt í Þýskalandi. Hjá
okkur varð þetta nafn í lítið eitt
breytilegum gerðum, og nú hafa
menn jafnvel skírt nafninu Úa,
eftir að Kristnihald undir Jökli
kom út.
Svo sem fram kemur í kven-
heitinu Bera er rót orðsins björa
ber. Þótt klofning yrði í nöfnun-
um Bjarni og Björn, gat rótin
komið fram óklofin í karlheitum.
Dæmi er Bersi, þar sem si er lík-
lega smækkunarending. Það
nafn er nú löngum Bessi, því að
rs breyttist greiðlega í ss með
svokallaðri samlögun.
★
Salóme sunnan kvað:
Markús.er merktur í íraman,
mikið er það annars gaman;
englarispur það skulu
sem í Guðsgjafaþulu,
en góða mín, hver er þá daman?
★
„Öll skip, sem koma af hafi,
láta aftur úr höfn.“
(Sverrir Kristjánsson.)