Morgunblaðið - 17.10.1998, Side 58

58 LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
SÓLSKINSBLETTUR á heiði eftir Erlu Axels.
Hug’hrif
í náttúrunni
MYNDLIST
IVorræna húsið
MÁLVERK/ERLA AXELS
Opið 14 til 18 alla daga nema mánu-
daga. Aðgangseyrir 200 kr. Sýning-
unni lýkur 18. október.
í NORRÆNA húsinu sýnir Erla
Axels nú olíumálverk, en hún hefur
á undanfornum fímmtán árum sýnt
í ýmsum helstu söfnum og sýning-
arsölum landsins og síðast sýndi
hún í Norræna húsinu árið 1984.
Myndirnar á sýningunni eru
margar, fjörutíu og sex alls, og eru
þær flestar um fermetri að stærð
svo þétt er raðað á veggina. Myndir
Erlu eru innblásnar af náttúrunni
og hún leitast við að fanga þar flók-
ið samspil forma og litbrigði lands-
lagsins. Aðeins fimm myndanna
bera titla sem tengja þær við
ákveðna staði enda er það greini-
lega ekki ætlun Erlu að apa eftir
landslaginu, heldur frekar að vekja
hughrif sem við getum orðið fyrir
andspænis náttúrunni hvar sem er,
sama hvað hún heitir. Þetta krefst
óhjákvæmilega mikillar yfirlegu og
nákvæmra vinnubragða og því mið-
ur skortir nokkuð uppá í mörgum
myndum Erlu að þær nái að magna
upp sterka tilfinningu fyrir töfrum
þess fjölbreytta umhverfis sem hún
tekur sér að myndefni.
Líklega kemur þar margt til, en
einkum virðist liturinn í meðförum
hennar of mattur og grunnur til að í
honum geti lifnað sú birta sem þarf,
ef undan er skilin myndin „Morg-
unmunstur" þar sem skærblátt
vatnið sem er miðja myndarinnar
skín djúpt og ögrandi í dökku
landslagi. En í flestum myndunum
eru litfletir stórir og litbrigði máluð
frekar gróft. Þegar hlutir í for-
grunni myndar eru málaðir með
þessum hætti - til dæmis fjall -
fellur öll bygging myndarinnar og
athygli áhorfandans beinist frá
myndefninu að einstökum pensil-
fönim og litaskilum.
I sumum myndum gengur aðferð
Erlu þó vei upp, einkum þar sem
bætt er við landslagið svo í því
vaknar saga eins og í myndunum
„Sleppt“ og „Furðuverur" þar sem
fallhlífastökkvarar svífa í himninum
yfir fjalli. Þessar myndir og „Morg-
unmunstrið“ sem áður var getið
sýna hve áhugaverðar landslags-
myndir Erlu geta verið og því flýg-
ur manni í hug hvort ekki hefði ver-
ið betra að hafa færri myndir á sýn-
ingunni, eða jafnvel að hafa færri
myndir undir í vinnslunni og leggja
þá meira í hverja.
Jón Proppé
Kvöld
TÓMLIST
sinfóníunnar
lláskól abfó
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Flutt voru verk eftir Þorstein
Hauksson, Rakhmaninov. Debussy
og R. Strauss. Einleikari: Cristina
Ortiz Stjórnandi: Petri Sakari.
Fimmtudagurinn 15. október, 1998.
TÓNLEIKARNIR hófust á
verki eftir Þorstein Hauksson,
sem hann nefnir Bells of Earth og
er nafnið tilvísun til myndlistar-
verks í Japan. Tónvefur verksins
er mjög þéttur, svo að vart má
greina að einstaka tónferli hljóð-
færanna, sem oft er einnig byggt
á samskipan liggjandi tóna. Þessi
óræði samhljómur er svo afmark-
aður með mjög sterkum áherslum
slaghljóðfæranna. Tölvuhljóðin
voru stillt allt of veikt og hljóm-
uðu því eins og bakgrunnur á
móti miklum hljómi hljómsveitar-
innar. Undir lokin hljóma jarðar-
klukkumar og þykkur
hljómmassinn stefnir í einn tón,
sama tón og í klukkunum, sem
smám saman hljóðnar. Þetta er
kraftmikið verk, þétt og skýrt í
formi, frumstætt og jarðarlegt
hljóðverk, vel unnið og var sann-
færandi í góðum flutningi sveitar-
innar.
Annað viðfangsefni tónleikanna
var annar píanókonsertinn eftir
Rakhmaninov, sennilega fræg-
asta verk hans, er rekja má til
stefja verksins, sem eru einstak-
lega lagræn og þannig útfærð
sérstaklega fyrir hljómsveitina,
að þau „syngja", með svipuðum
hætti og t.d. C-dúr stefið fræga í
þeirri fyrstu eftir Brahms. Með
þessu móti nær Rakhmaninov að
skapa píanóinu skemmtilegar
andstæður og þrátt fyrir að hlut-
verk þess sé á köflum erfitt í út-
færslu, verður það minna áber-
andi en oftlega í svonefndum „pí-
anókonsertum", þar hljómsveitin
er oft nánast í hlutverki undirleik-
ara..
Cristina Ortiz er skemmtilegur
píanisti og lék verkið í heild með
glæsibrag og á köflum einstak-
lega fallega, þó hún ætti ekki, þar
sem mest gekk á fyrir hljómsveit-
Morgunblaðið/Ásdís
CRISTINA Ortiz er skemmtílegur pfanóleikari og lék 2. pfanó-
konsert Rakhmaninovs með glæsibrag, segir m.a. í dómnum.
inni, afl til að halda í við hljóm-
sveitina að öllu leyti.
Þriðja viðfangsefnið er eftir
Debussy, en það voru tveir fyrstu
þættirnir, Ský og Hátíð, úr Næt-
urljóðunum, er hann samdi um
1900. Þriðji þátturinn, Hafgúurn-
ar, er einnig saminn fyrir kór „án
orða“ og þvi oft sleppt, þegar
verkið er flutt á tónleikum. Þama
má heyra ýmislegt í rithætti fyrir
hljómsveit og mótun tónhug-
mynda, sem síðar gat að heyra í
verkum Stravinskis, t.d. f Vorg-
blóti, er var samið 1913. Loka-
verkið var Rósariddara-svítan
eftir R. Strauss, glæsilegt hljóm-
sveitarverk, sem er safn ýmissa
atriða úr samnefndri óperu, þar
sem heyra má stef forspilsins,
innkomu rósariddarans, dúettinn
á milli Soffíu og Oktavíusar og
síðast en ekki síst brot úr völsun-
um frægu og ástardúettinum í
lokin.
Hljómsveitin, undir stjóm
Petri Sakari átti marga góða
spretti, sérstaklega í Debussy,
þar sem tær ritháttur hans naut
sín oft mjög vel og sömuleiðis í
Rósariddara-svítunni, sem var þó
helst til hrá í byrjun. Ýmislegt í
þessari óperu þykir minna á
Tristan, eftir Wagner og ástar-
dúett Soffíu og Oktavíusar í lokin,
bera í sér eitthvað sem rekja má
til Mozarts og jafnvel Schuberts
en er, þegar betur er að gáð, ekta
Richard Strauss. Svítan er
skemmtileg að allri gerð og engin
furða þó valsastefin hafi orðið vin-
sæl, enda útsetti höfundurinn
valsana sérstaklega skömmu eftir
frumsýningu óperunnar. Nærri lá
að frumuppfærsla óperunnar yrði
„fiaskó“, vegna framkvæmdaörð-
ugleika en hljómsveitarstjórinn
Max Reinhardt bjargaði sýning-
unni, þegar allt virtist vera komið
í strand. Þetta var kvöld hljóm-
sveitarinnar og Petri Sakari, er
blómstraði í Næturljóðunum og
Rósariddara-svítunni.
Jón Asgeirsson
Nútíminn kemur
MYMDLIST
Lislasaíii íslanils
MÁLVERK/SKÚLPTÚR ÝMSIR
Opið 11 til 18 alla daga nema mánu-
daga. Aðgangseyrir 300 kr. Sýningin
stendur til 18. október.
AFSTRAKSJÓN í málverki á
sér rætur í listrænum umbrotum
fyrsta áratugar þessarar aldar og
breiddist hratt út um Evrópu að
lokinni fyrri heimsstyrjöldinni, en
ekki er hægt að segja að hennar
gæti í íslenskri listasögu fyrr en
heilli kynslóð seinna, upp úr 1950.
Þá nær hún hins vegar afar sterk-
um tökum á íslenskum listamönn-
um og um nokkurt skeið má segja
að hrein afstraksjón sé nær allsráð-
andi, að minnsta kosti í verkum
yngra fólks. Það hvers vegna ís-
lendingar tóku svo seint við sér og
hvers vegna þeir heilluðust þá svo
mjög eru spurningar sem vakna
þegar skoðuð er yfirlitssýningin
„Draumurinn um hreint form“ í
Listasafni íslands.
Að nokkru leyti er svarið að finna
í sögu meginlandsins þar sem af-
straktlist átti í upphafi mest ítök í
Þýskalandi og í Rússlandi. Á fjórða
áratugnum einangruðust listamenn
í þessum löndum og urðu fyrir
barðinu á íhaldssönum valdhöfum; í
Þýskalandi fordæmdi Hitler af-
straktlistina og kallaði hana úr-
kynjaða og í Sovétríkjum Stalíns
var hún látin víkja fyrir nýjum real-
isma. Blómaskeið afstraktsins milli
stríða var því stutt þótt þessi nýja
hugsun hefði gífurleg áhrif meðal
myndlistarmanna. Upp úr rústum
seinni heimsstyrjaldarinnar reis
svo París á ný sem höfuðborg list-
anna. Þangað leituðu myndlistar-
menn, skáld og fræðimenn, og tóku
upp þráðinn að nýju eftir hörmung-
ar stríðsins. Árið 1945 hélt Nelly,
ekkja afstraktmálarans og arki-
tektsins Theos van Doesburg, sýn-
ingu sem hún nefndi „Art concret"
þar sem sýnd voru verk eftir marga
helstu forvígismenn afstraktsins,
Domela, Herbin, Mondrian, Kand-
inski, Táuber, Arp og Pevsner. Árið
eftir var sett á laggimar stofnun
sem fékk nafnið Salon des Réalités
Nouvelles sem átti eftir að hafa
mikil áhrif á íslenska listamenn,
sem margir tóku síðar þátt í sýn-
ingum undir þessum titli. Þar var
sýnd geómetrísk afstraktlist eins
og menn höfðu iðkað hana fyrir
heimsstyrjöldina og í fyrsta sinn
náði þessi listhugsun almennri við-
urkenningu. Árið 1950 var opnaður
skóli í geómetrískri afstraktlist í
rue de la Grande-Chaumi' ere, höf-
uðvígi hefðbundinna lista. Þar með
var afstraksjónin orðin að
akademískri, viðurkenndri list.
Um þetta leyti stefndi hugur
ungra íslenskra listamanna til
Parísar eins og annarra og margir
þeirra héldu þangað í lok fimmta
áratugarins og í upphafi þess
sjötta. Þessir listamenn fluttu síðan
afstraktlistina heim til Islands aft-
ur. Áhrifanna gætti fyrst á Septem-
bersýningunum 1947 og 1948, en
árið 1951 sýndi Valtýr Pétursson
fyrst verk í anda hreinnar geómetr-
íulistar. Á Septembersýningunni
ári seinna höfðu síðan margir bæst
í hópinn, þau Nína Tryggvadóttir,
Þorvaldur Skúlason, Kjartan Guð-
jónsson, Guðmunda Andrésdóttir,
Karl Kvaran, Sverrir Haraldsson
og Hjörleifur Sigurðsson. Öll höfðu
þau drukkið áhrifin í sig í París, líkt
og Gerður Helgadóttir, Eiríkur
Smith, Benedikt Gunnarsson,
Hörður Ágústsson og Jóhannes Jó-
hannesson.
Greinilegt var að geómetrían
höfðaði mjög til þessa unga fólks,
en það mætti allharðri andstöðu
heima. Bæði almenningur og
stjórnvöld kunnu þessari nýju list í
fyrstu illa og auk þess voru margir
eldri listamenn henni mjög and-
snúnir. Þessi viðbrögð áttu eflaust
stóran þátt í því hve róttækur þessi
hópur varð og af hve mikilli einurð
afstraktlistamennimir héldu fram
skoðunum sínum, jafnvel svo að
sumum fannst sem hér væri á ferð-
inni einhvers konar hreintrúar-
stefna eða fanatík. Það er hins veg-
ar auðvelt að gera sér í hugarlund
hvað listamönnunum ungu hefur
þótt það mikil forpokun af löndum
sínum að kunna ekki að skoða list
sem var þá fyrir löngu orðin viður-
kennd og virt alls staðar annars
staðar í Evrópu. I þeirra huga
snerist baráttan aðeins um að færa
Islendinga inn í nútímann.
Öld geómetrískrar afstraksjónar
eða hreinflatarlistar stóð í um ára-
tug á Islandi og það er tímabilið
sem sýning Listasafns íslands fjall-
ar um. Á henni má sjá verk eftir
tuttugu íslenska listamenn, en auk
þeirra sem þegar er getið eiga Ás-
gerður Búadóttir, Ásmundur
Sveinsson, Bragi Ásgeirsson,
Gunnar S. Magnússon og Svavar
Guðnason verk á sýningunni. Þá
eru þar verk eftir Þrjá erlenda
listamenn, Auguste Herbin, Ric-
hard Mortensen og Victor Vasar-
ely. Val verkanna hefur verið vand-
að og verk fengin að láni víða að, úr
opinberum söfnum og einkasöfnum,
til að fylla út í heildarmyndina.
Verkin draga vel fram stíleiginleika
hvers listamanns fyrir sig og þar
má líka sjá vel hvernig geómetríu-
málverkið þróaðist frá því að þeir
fyrstu fóru að fást við það og þar til
yngri menn á borð við Braga Ás-
geirsson og Hafstein Austmann
komu til sögunnar.
Hluti sýningarinnar er helgaður
arkitektúr, enda er það fyrst í
húsagerð sem nútímaleg viðhorf
geómetríunnar berast til íslands,
um tveimur áratugum áður en
þeiira verður vart að ráði í mynd-
listinni. Þar voru á ferðinni Gunn-
laugur Halldórsson, Ágúst Pálsson
og Einar Sveinsson, ásamt fleiri
ungum arkitektum. Á fjórða og
fimmta áratugnum voru hús með
þessu sniði byggð víða í Reykjavík
og annars staðar og eru nú gjarnan
kennd við funkisstefnu, þótt fleiri
viðhorf hafi verið á ferðinni. Arki-
tektúrinn er mikilvæg viðbót við
sýninguna því vissulega var það
ekki aðeins í málara- og högg-
myndalist sem hin nýja sýn
blómstraði, heldur ekki síður í
hvers konar hönnun, húsagerð og
húsgagnasmíði.
Stór skrá fylgir sýningunni og á
hún eftir að vera mikilvæg heimild
um þetta merka tímabil í íslenskri
listasögu þótt full ástæða sé til að
meira verði gefið út um efnið. I
skrána skrifa greinar þau Júlíana
Gottskálksdóttir, Pétur H. Ár-
mannsson, Gunnar J. Árnason og
Ólafm- Gíslason, auk þess sem birt
er grein eftir Þoi*vald Skúlason frá
árinu 1955.
Hreinflatarlistin varð að víkja
fyrir nýjum straumum þótt nokkrir
listamenn þróuðu hana áfram. En
þar með er ekki sagt að hún hafi
orðið úrelt eða hætt að skipta máli.
Tímabil hennar var eitt hið frjóasta
í íslenskri listasögu og með henni
má segja að í fyrsta sinn hafi Is-
lendingar náð að færa sig inn að
meginstraumi evrópskra lista.
Jón Proppé