Morgunblaðið - 24.10.1998, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 24. OKTÓBER 1998
FRETTIR
MORGUNBLAÐIÐ
E:
;
I GILL Jónsson segir að þrátt fyrir
að nú séu til staðar í þjóðfélaginu öll
iskilyrði til efnahagslegs vaxtar sé
Ivöxturinn undanfarin ár að mestu
bundinn við höfuðborgarsvæðið. Þangað renni
60% af auknum ríkisútgjöldum. Þar njóti ein-
staklingar og fyrirtæki íýmri fyrirgreiðslu á
fjármagnsmarkaði. Fólk úti á landi njóti ekki
jafnréttis varðandi hluti eins og kostnað við
að mennta börn sín og hita híbýli sín.
„Tvískinnungi í byggðamálum verður að
ljúka. Menn eru stöðugt að tala um að það eigi
að vernda byggðina og stöðva fólksflóttann en
straumurinn heldur áfram enda eru í gangi
gagnverkandi straumar í þjóðfélaginu. Ann-
aðhvort verða að koma fram róttækar breyt-
ingar núna eða straumurinn verður enn stríð-
ari,“ segir Egill í samtali við Morgunblaðið.
Kjaramunur í landinu
Menn hafa verið að framfylgja byggða-
stefnu hérlendis í meira en aldarfjórðung en
straumurinn heldur alltaf áfram suður. Er
ekki fullreynt að stjómvöld geta ekki spornað
við þessari þróun?
„Aður bjuggum við við þannig efnahagsleg-
ar og pólitískar aðstæður að ekkert líf í þessu
landi gat þróast eðlilega. Verðbólgu-
og stjórnleysisárin voru sérstaklega
erflð atvinnulíflnu og enduðu með
ósköpum. En á síðustu árum höfum
við lifað í öðru umhverfi, þar sem ytri
skilyrði eru atvinnulífmu hagstæð.
Því eru nú öll skilyrði til þess að þróa
eðlileg samfélög á landsbyggðinni ef
hún fær að njóta jafnræðis við höfuð-
borgarsvæðið í kjörum og afkomu.“
Af hverju heldur straumurinn
áfram?
„Vegna þess að það er svo mikill
kjaramunur í landinu. Ef við lítum á
þrjá neysluliði; raforku til húshitun-
ar, vöruverð og rekstrarkostnað við
heimilisbflinn kemur í ljós að það
munar meira en einum meðaltals
mánaðarlaunum landsbyggðinni í
óhag. Miðað við þau svæði þar sem
launin eru lægst geta menn eignast
ein eða tvenn mánaðarlaun til ráð-
stöfunar með því að breyta sinni bú-
setu; flytja utan af landi og á höfuð-
borgarsvæðið.
Fleira kemur til. Landsbyggðar-
fólk er annars flokks viðskiptavinir
hvað varðar aðgang að peningum og
bankaþjónustu. Landsbyggðin hefur
annan veðsetningarstuðul en Reykja-
vík, meira að segja í viðskiptum við
Húsnæðisstofnun.
Þó eru útlánatöpin í bankakerfmu
mest hér í Reykjavík. Rúmlega 54%
tapaðra útlána í bankakerfinu eru
vegna Reykjavikur þar sem búa 39%
landsmanna.
Þrengingar
landbúnaðarins
Það sem er hvað alvarlegast í því,
sem er að gérast nú, er að byggðar-
lög, sem hafa staðið vel, eru farin að
tapa fólki; eins og Höfn, Egilsstaðir
og Sauðárkrókur. Þessh- staðir hafa
átt landbúnaðinn að bakhjarli en
vegna þess hvað þrengt hefur að
landbúnaðinum er fólki þama að
fækka. Þrengingar landbúnaðarins
eiga stóran þátt í byggðavandanum, sem nú
herjar á.“
Það er eitt atriði mikið í umræðunni og
snýr að sálrænum afleiðingum þess að afla-
heimildirnar hafa verið að færast á færri
hendur. Um leið og farið er að líta á réttinn til
að sækja sjóinn sem einkaeign rofni tengsl al-
mennings við undirstöðuatvinnuveginn og
byggðarlögin. Hvað segir þú um það?
„Þetta er mikið í umræðunni og ég held að
þetta hafi mikil sálræn áhrif. Mín skoðun er
sú að það þurfi að vinna gegn þessu með því
til dæmis að veita auknar aflaheimildir fyrir
löndun og vinnslu á fiski í landi. Þótt það væri
ekki nema 5-10% aukning held ég að það yrði
sálræn upplyfting. I þessum efnum verðum
við að stíga einhver slík skref.“
En varðandi fólksflóttann frá
landsbyggðinni. Hvað geta opinber-
ir aðilar reynt, sem ekki hefur verið
gert á undanförnum áratugum?
„Ég tel að byggðastefnan hafi lít-
ið verið nema frasi á undanfórnum
áratugum. Það hefur verið mikill
tvískinnungur í þessum málum. Hér fyrr á ár-
um voru ýmsir sjóðir sem höfðu það að mark-
miði að efla atvinnulífið úti á landi, fyrst og
fremst. Hér á ég við togaravæðingu og frysti-
húsauppbyggingu. Það hafa verið stigin skref
í samgöngumálum og t.d. varðandi jöfnun
símkostnaðar en það hefur ekki verið tekist á
við það verkefni að jafna kjör fólksins í land-
inu.
Aukning í ríkisútgjöldum á undanfömum
árum hefur að mestu leyti leitað hingað, á höf-
Tvískinnungi í
byggðamálum
verður að ljúka
Egill Jónsson, formaður stjórnar Byggðastofnunar,
telur að byggðastefnan standi á tímamótum og
framundan séu tímar þar sem ræðst hvort það tekst
að stöðva flóttann frá landsbyggðinni til höfuðborgar-
innar. Pétur Gunnarsson ræddi við Egil.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
EGILL Jónsson, alþingismaður og stjórnarformaður Byggðastofnunar.
Menn verða að
fara að hugsa
heildstætt um
þetta land
uðborgarsvæðið. 60% aukningar ríkisútgjalda
hafa hafnað í Reykjavík, 20% á Reykjanesi og
20% á öðrum landshlutum. Það er niðurstaða
Haralds L. Haraldssonar hagfræðings í
skýrslu sem hann vann fyrir Byggðastofnun.
Þetta einfaldlega sýnir það að peningarnir
leita til Reykjavíkur. Og fólkið fylgir á eftir.
Það sem af er þessu ári hefur álíka fjöldi flutt
suður frá landsbyggðinni og nú býr á Egils-
stöðum. Ég er sannfærður um að það megi
spoma við þessari þróun ef mönnum er alvara
og fólkið, sem býr úti á landi, hefur sannfær-
ingu fyrir því að það sé verið að vinna af viti í
málunum."
Hvaða markmiðum telur þú að þurfí að
stefna að?
„Það auðveldar okkur að átta
okkur á því að það liggja fyrir nið-
urstöður könnunar sem Stefán
Ólafsson prófessor gerði og birtist í
ritinu Búseta á íslandi. Þar sýnir
hann fram á með skýrum hætti
hver er hvatinn að búferlaflutning-
unum. Af þessum niðurstöðum tek-
ur byggðatillaga forsætisráðherra mið. Ef
menn taka á málunum á þeim grundvelli og
fólkið á landsbyggðinni finnur og sér að það
er vilji á bak við þau markmið, sem sett eru
fram, er ég sannfærður um að þessu verður
snúið við. I þessu riti Stefáns kemur líka fram
að í raun og veru eru þeir fleiri, sem vildu
flytjast úr þéttbýlinu út á land, en hinir, sem
vilja flytjast þaðan og hingað suður séu skil-
yrði svipuð.
Það sem sérstaklega brennur á, umfram
kjaraþáttinn, er einhæfni atvinnulífsins.“
Menn hafa lengi reynt að auka fjölbreytni
atvinnulífsins. Sérðu einhvernýráð til þess?
„Eins og ég sagði eru forsendm-nar fyrir
því að reka fyrirtæki allt aðrar nú en áður.
Þess vegna höfum við miklu meiri möguleika
á að takast á við nýjungar og nýsköpun en áð-
ur. Verðgildi landsins hefur aukist með bætt-
um samgöngum og aukinni ferðaþjónustu og
veitingarekstri. Sjávarútvegurinn er að
hverfa frá erfiðleikatímabili og þótt hann hafi
mikið þróað sig til aukinna verðmæta á margt
fleira eftir að koma fram í kjölfar þess að
staða fyrirtækjanna hefur batnað og þau
mynda eigið fé. Það eykur viðleitni þeirra til
að leita í nýjungar og þá verður til annað en
mjölvinnsla og frystihús.
Laun í sjávarútvegi
Ég held að þeir, sem stjórna at-
vinnulífinu úti á landi, verði líka
mjög að hugsa til þess að kjör fólks-
ins þar séu með þeim hætti að það
vilji starfa þar áfram. í þessu góð-
æri í fískveiðum og fiskvinnslu verður sjávar-
útvegurinn að hugsa til þess að lægstu launin
séu með þeim hætti að fólkið geti lifað af
þeim.
í byggðatillögu forsætisráðherra, sem nú
liggur fyrir þingi og er markvissasta plagg
sem hefur komið fram um þessi mál, er lögð
áhersla á eflingu atvinnuþróunarstarfs og
stuðning við eignarhaldsfélög, sem hafi að
markmiði nýsköpun og atvinnuuppbyggingu á
landsbyggðinni.
60% aukning
útgjalda
hafna í
Reykjavík
Menn verða að fara að hugsa heildstætt um
þetta land en ekki stýra fjármagninu viljandi
eða óviljandi inn á tiltölulega lítið svæði. Það
er grundvallaratriði að hugsunin í þessum
efnum breytist. Það er langbest fyrir alla að-
ila að það geti verið eðlileg búseta á landinu
þannig að hægt sé að nýta þá fjárfestingu sem
búið er að leggja í.“
Hvað gerir Byggðastofnun til þess að berj-
ast gegn straumnum til höfuðborgarsvæðis-
ins?
„Ég held því fram að það hafi orðið afar
mikil breyting á starfsemi Byggðastofnunar á
undanförnum þremur árum. Þetta er orðin
nýtískuleg stofnun og það er ekki mikið
hnjóðað í hana um þessar mundir.
Þróunarfé til höfuðborgar
Það koma liðlega 200 milljónir í hlut þessar-
ar stofnunar á fjárlögum og það hefur lítið
breyst frá því að núverandi stjórn tók við.
Þróunarfé íákissjóðs fer að stærstum hluta
gegnum stofnanir, sem tengdar ena lands-
byggðinni, en því er að mestu úthlutað í stofn-
anir á höfuðborgarsvæðinu.
Við í stjórn Byggðastofnunar höfum valið
að fara með forræðið í atvinnuráðgjöf og ný-
sköpun heim í byggðirnar. Af þeim
toga var flutningur þróunarsviðs
stofnunarinnar norður á Sauðárkrók.
Það var liður í því að koma forystunni
í þessum málum út á land, í það um-
hverfi þar sem menn hugsa rökrétt í
byggðamálum."
Lamaðist ekki starf þróunarsviðs-
ins við það að starfsfólkið hætti allt
við flutninginn norður á Sauðárkrók?
„Nei, starfsemin hefur stóreflst.
Það varð einn starfsmaður áfram hjá
þróunarsviðinu en að öðru leyti kom
nýtt fólk til starfa. Starfsemin hefur
stóreflst. Það eru horfur á að konur
starfi þar til jafns við karla og er það
vel. Þetta fólk vinnur mun nánar en
áður með atvinnuráðgjöfunum og í
tengslum við þá.“
En hefði ekki verið rökrétt að
flytja stofnunina alla út á land?
„Það hlýtur að verða næsta skref,
en það verður ekki gert núna fyrir
kosningar. Sá árangur sem að var
stefnt hefur náðst en með tilliti til
fenginnar reynslu og áherslu á flutn-
ing stofnana út á landsbyggðina hlýt-
ur stofnunin að verða flutt þangað.“
Egill segir að það hafi verið liður í
þeirri stefnumótun stjórnarinnar að
efla starfsemi atvinnuþróunarfélag-
anna úti um landið og tengja þau
saman sem stofnunin kom á fót
Byggðabrúnni svokölluðu, þ.e. fjar-
fundabúnaði, sem gerir fólki, sem
statt er í ólíkum byggðarlögum, kleift
að „hittast" og halda fundi án þess að
fara að heiman.
Egill segir að þegar sé þessi fé-
lagsskapur atvinnuþróunarfélaganna
orðinn mjög öflugur og komin á öflug
tengsl þeirra við mennta- og rann-
sóknastofnanir í landinu.
Öflug þekkingarmiðlun
Einnig var það markmið með
kaupum á þessum búnaði að styðja
víð viðleitni til þess að koma á fót
fjarkennslu á háskólastigi á lands-
byggðinni. Sú viðleitni segir hann að hafí bor-
ið mikinn árangur því á þeim fáu mánuðum
sem liðnir eru frá því að Byggðabrúin var
opnuð hefur framboð á fjarkennslu á háskóla-
stigi margfaldast.
„Hér er um gríðarlega öfluga þekkingar-
miðlun að ræða og nýtt forystuhlutverk
Byggðastofnunar í byggðamálum," segir Eg-
ill. „I byggðatillögu forsætisráðherra er lögð
áhersla á aukið háskólanám úti á landi og sér-
staklega getið um Austurland og Vestfirði og
nú er það staðreynd að í báðum þessum lands-
hlutum og víðar er farið að stunda háskóla-
nám heima í héraði."
Egill segir einnig eftirtektai’vert að í sam-
vinnu við Samband íslenskra sveitarfélaga sé
nú starfandi starfshópur sem sé að
leita leiða til þess að nýta mögu-
leika Byggðabrúarinnai' til þess að
efla starf grunnskólastigsins og
framhaldsskólastigsins.
„Stóra málið er að það þarf að
koma lífi í byggðirnar. Sums stað-
ar hefur lítið verið byggt og gert í
heilan áratug og iðnaðarmenn hafa ekki setið
auðum höndum heldur farið suður í upp-
sveifluna á höfuðborgarsvæðinu þar sem
vinnu er að fá. Þess eru dæmi að nú sé verið
að hefja opinberar framkvæmdir úti á landi
án þess að einn einasti heimamaður vinni við
þær. Iðnaðarmennirnir eru fluttir í burtu.
Það þarf að koma lífi í byggðirnar, þá skap-
ast möguleikarnir og þá tekst okkur að ná
því markmiði að landsbyggðin haldi sínu í
fólksfjölguninni."