Morgunblaðið - 03.11.1998, Blaðsíða 52

#62 ÞRIÐJUDAGUR 3. NÓVEMBER 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
ÞÓRDÍS KRISTÍN
Þórdís Kristín
Briem fæddist á
Akureyri 1. apríl
1904. Hún lést í
Reykjavík 22.
október síðast-
liðinn. Foreldrar
hennar voru Páll
Briem (1856-1904),
amtmaður á Akur-
eyri, siðast banka-
stjóri í Reykjavík
og Alfheiður Helga-
m dóttir (1868-1962).
Alsystkini Þórdísar
voru: Þórhildur
Líndal (1898-1991),
átti Theodór B. Líndal
(1898-1975), síðast prófessor;
Eggert P. Briem (1898-1985)
bóksali, síðast fulltrúi hjá Eim-
skip, átti Sigríði Skúladóttur
(1911); Friede Ingibjörg
(1900-1997) framkvæmdastjóri,
átti Asgeir Guðmundsson
(1899-1935) lögmann; Helgi P.
Briem (1902-1981), hag-
fræðingur og sendiherra, átti
Doris M. Parker (1902). Uppeld-
issystir þeirra er Jóna Einars-
dóttir (1916), átti Óla Vestmann
—> Einarsson (1916-94) yfirkenn-
ara. Hálfbróðir þeirra samfeðra
var Kristinn P. Briem
(1887-1970), kaupm. á Sauðár-
króki, átti Kristínu Björnsdótt-
ur (1889-1961).
Þórdís stundaði
nám í Kvennaskól-
anum í Rvík
1921-23, í Oxford
1926-27 og í New
York 1947. Hún var
símamær við Bæjar-
síma Rvfkur
1923-26. Þá
stundaði hún vélrit-
un á heimili si'nu
fyrir ýmsa; var rit-
ari lögmanna þar til
hún réðst 1930 sem
ritari hæstaréttar-
lögmanna Lárusar
Fjeldsted og
Theodórs B. Líndal. Frá 1931
starfaði hún í Bókaverslun E.P.
Briem, síðar Mími. Frá 1938
starfaði hún með systur sinni í
Fjölritunarstofu Friede P.
Briem eða til 1963 er hún réðst
til Borgarbókasafnsins sem
bókavörður. Þar starfaði hún til
1974 er hún lét af störfum v.
aldurs. Eftir það réðst hún sem
læknaritari á Sólvangi í Hafn-
arfírði og starfði þar til 1983 er
hún var nærri áttræð. Þórdís
var alin upp í Tjarnargötu 24
og bjó þar til 1963. Síðast bjó
hún að Bogahlíð 20 eða fram á
síðasta ár er heilsan tók að bila.
Útför Þórdísar fer fram frá
Dómkirkjunni í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.00.
BRIEM
Við kveðjum í dag merka konu
sem varð vitni að og tók þátt í mikl-
um breytingum á íslensku sam-
félagi. Heimastjórnin hafði mikil
áhrif á líf hennar. Jafnframt því
_J8em hún átti rætur í menningu 19.
aldar fylgdist hún með byltingu í
menningu og stjórnmálum 20. ald-
arinnar.
Páll Briem faðir hennar var amt-
maður á Akureyri þegar ömtin voru
lögð niður 1904. Þá fluttist hann til
Reykjavíkur með fjölskyldu sinni og
tók við bankastjóm íslandsbanka.
Hann hafði aðeins gegnt því starfí
fáa mánuði þegar hann fékk lungna-
bólgu og dó 17. des. 1904 frá konu
ogsexbömum.
Ástandið í húsnæðismálum bæj-
arins var slæmt. Átti það þátt í frá-
falli Páls að húsnæði það sem fjöl-
skyldan fékk er til Reykjavíkur
kom var bágborið. Páll lagði ásamt
j^ifíeirum drög að húsbyggingum við
Tjörnina undir brekkunni. Álfheið-
ur, ekkja hans, lét ekki deigan síga
en tók til óspilltra málanna með að
koma þaki yfír fjölskyldu sína á
Tjarnargötu 24. Þar ólst Þórdís upp
ásamt systkinum sínum. Æsku-
heimili Þórdísar var menningar-
heimili þar sem mikið vai- umleikis,
leigjendur og kostgangarar, þing-
menn, nemendur og frændur við
nám og störf í bænum. Erlendir
menntamenn sem hér voru við ís-
lenskunám bjuggu þar oft og lengi
og tengdust fjölskyldunni vináttu-
r- s
%
^GA
Þegar andlát
ber að höndum
Útfararstofa kirkjugarðanna ehf.
Sími 551 1266
Allan sólarhringinn
?****%.
m
böndum, ekki síst Þórdísi sem var
dugleg að ræða við þá og orðheppin.
Dag Strömbáck, Uppwall og Egelin
sem slðar urðu prófessarar voru
meðal vina sem sendu bréf og
kveðjur á hátíðsdögum.
Á heimilinu bjó amma Þórdísar,
Þórhildur (1832-1923), dóttir séra
Tómasar Sæmundssonar, ekkja
Helga Hálfdanarsonar (1826-1894)
forstöðumanns Prestaskólans.
Þannig spannaði menningarheimur
Þórdísar hátt á aðra öld.
Umhverfið í Tjarnargötunni var
fjörugt og innilegt og fjöldi barna.
Þótt allir væru þar tengdir frænd-
semis- og vináttuböndum fór ekki
hjá því að best samband væri við
biskupshúsið, næst fyrir sunnan,
nr. 26, en húsbóndinn var Jón bisk-
up Helgason bróðir Álfheiðar.
Hann setti svip á umhverfíð, hisp-
urslaus, gagnmenntaður, skemmti-
legur og frændrækinn. Frændur af
Högnaætt og Hálfdanar að vestan
voru tíðir gestir. í öllum gesta-
ganginum var það krafa á hendur
barnanna að þau kynnu að „konver-
sera“, halda uppi skemmtilegum
samræðum við hvern sem væri,
meðan beðið var eftir veitingum.
Má segja að það yrði aðalsmerki
allra systkinanna, enda gátu þau
talað um hvað sem var, hvenær sem
var, varð aldrei orðfall. Þó nutu þau
misjafnrar menntunar. Helgi einn
fór í langskólanám. Eggert var
veikur á unglingsárum og töldu
læknar að hann myndi ekki þola
nám og var hann því sendur út á
vinnumarkaðinn! Systurnar stund-
uðu gloppótt nám í Kvennaskólan-
um. Aðstæður voru samt hollar
uppvaxandi kjmslóð. Uppeldi Álf-
heiðar var hæfílega strangt, án
þess að henni tækist að bæla börn-
in. Það sem á vantaði á formlega
menntun vannst í frjálsu námi, tón-
list, tungumálum, bókmenntaiðkun
og námsdvölum erlendis. Þannig
urðu öll systkinin menntuð og
víðsýn.
Margir tengdust heimili Þórdís-
ar. Fyrst og fremst voru það grann-
arnir og æskufólkið í Suðurgötu,
Tjarnargötu og umhverfís Tjörnina.
Hér hefur verið drepið á örfáa þætti
sem áhrif höfðu á menningu heimil-
isins, örlítil skýring á reisn og góðri
menningu systkinanna, heiðarleik
og viljastyrk.
Margt ættmenna Þórdísar, syst-
ur og formæður hafa orðið
háaldraðar, þannig að segja má að
95 ára reglan gildi þar. Hvað kemur
til? Sum hafa búið við heldur bága
heilsu framan af. Þórdís fékk ung
lömunarveiki. Hún gekkst undir al-
varlegar læknisaðgerðir um fertugt
og barðist við hjartveiki í áratug
eða meira. Ekki var langlífíð vegna
tveggja mjólkurglasa á dag! Nei.
Systkinin drukku te. Hinsvegar var
lífsgleðin við völd. Þórdís stundaði
tennis á yngri árum, naut hesta- og
fjallaferða.
Þórdís stundaði störf sem voru
skemmtileg og eftirsótt á sínum
tíma. Hún náði ung tökum á vélrit-
un og vann á því sviði. Hún gerðist
talsímakona er síminn var að verða
almenningseign. Þegar Eggert
bróðir Þórdísar stofnaði sína frægu
bókaverslun í Veltunni, Austur-
stræti 1, var það hin fyrsta með
nútímasniði á borð við hinar bestu í
grannlöndunum. Lögð var áhersla á
góða þjónustu, þægindi og bókaval.
Þangað réðust m.a. fjórar glæsileg-
ar ungar konur, Áslaug Borg, Fjóla
Haraldsdóttir og ína Edwald, auk
Þórdísar. Þetta var úrvalslið sem
gerði verslunina vinsæla. Þær urðu
vinkonur ævilangt. Því miður komu
höft sem Eggert lét ekki bjóða sér,
hann seldi verslunina og hætti út-
gáfu sem hafði sett svip sinn á
menningarlífíð.
Eftir að Friede systir Þórdísar
varð ekkja setti hún á fót fjölritun-
arstofu í fjölskylduhúsinu í Tjarnar-
götu. Þegar stofunni óx fiskur um
hrygg réð hún Þórdísi systur sína
til sín. Stofan varð vinsæl, ekki
aðeins vegna þjónustu, heldur
einnig vegna andrúmsloftsins á
stofunni. Þangað komu listamenn
sem undirbjuggu listsýningar, með
bækur til útgáfu og leikrit til sýn-
ingar. Vísindamenn með ritgerðir,
lögmenn með málskjöl, stjórnar-
herrar með ræður og stefnumál.
Ekki var aðeins vélritað og fjölritað.
Allt var samlesið svo engin villa
leyndist. Smám saman urðu þær
kunnugar á mörgum sviðum. Hvers
þetta var metið má sjá í tileinkun-
um bóka í eigu Þórdísar. Sama hver
á í hlut, reyndir eða bjrrjendur. Allir
þurfa hvatningu. Hún fékkst sann-
arlega þar á stofunni. Er Þórdís var
59 ára hóf hún störf á Borgarbóka-
safninu. Þar kom víðtæk þekking
hennar að góðum notum í góðum
hópi samstarfsfólks. Er að eftir-
launaaldri kom réð Þór Halldórsson
yfírlæknir hana sem læknaritara að
Sólvangi. Þarna rejmdist hann trúr
sinni hugsjón að aldurinn einn ráði
ekki úrslitum um hæfni.
Er starfsaldri lauk um áttrætt
undi Þórdís hag sínum vel í Boga-
hlíð 20, umkringd listaverkum sem
hún hafði safnað í áranna rás. Hver
hlutur átti sína sérstöku sögu. Hún
hafði góða sjón og heyrn, fylgdist
með í bókmenntum og listum og las
kynstm- á mörgum málum. Ekki var
hún beint mannblendin, en var
þakklát þegar fólk leit inn. En
veisluglöð var hún. Þórdísi leið vel
fram á síðustu stund, enda voru
hinstu orð hennar þau að hún óskaði
að ná 100 ára aldri.
Blessuð sé minning Þórdísar.
Henni eru færðar þakkir frá
frændsystkinum, ungum og öldn-
um.
Eggert Ásgeirsson.
Mannsævin er margskonar. í
dag fylgjum við til grafar Þórdísi
frænku minni Briem sem ekki fór
alltaf alfaraleið. Hún eignaðist ekki
maka eða börn. Þórdís lifði síðustu
árin í virðulegri einsemd umkringd
bókmenntum heimsins, sem hún
fékk af meiri félagsskap en fólki.
Stundum höfðum við nánustu ætt-
ingjarnir af því áhyggjur hvernig
henni liði ekki síst þegar hún var
komin yfír nírætt og bjó ein. En
henni tókst nærri alltaf að sann-
færa okkur um að henni liði best
svona og þyrfti ekki á öðru að
halda. Sem dæmi um óvenju vítt
áhugasvið hennar níræðrar langar
mig til að segja frá því að hún
spurði mig fyrir örfáum árum hvort
hún gæti ekki fengið að láni hjá
mér Encyclopædiu Britannicu þeg-
ar ég hafði fengið mér nýja útgáfu.
Það varð af og oft heyrði ég þess
merki að hún hafði verði að fylla
fróðleiksbrunninn sinn með lestri
alfræðibókarinnar.
Stundum bar á góma hvernig
stæði á því að Þórdís hefði aldrei
fest ráð sitt þrátt fyrir að vonbiðlar
höfðu verið nokkrir og allir þess-
konar menn sem áttu margra ann-
arra kosta völ. En Þórdís lét okkur
um að halda áfram að leita skýr-
inga án svara frá henni annarra en
þeirra að hún væri ánægð með lífið
eins og það fór. Ymsar þjóðsögur
hafa mjmdast um þetta mál í fjöl-
skyldunni og var það eðlilegt þar
sem Þórdís var mikill kvenkostur,
glæsileg kona, bráðgreind og af-
bragðs skemmtileg.
Við Þórdís áttum langa samleið.
Hún hafði frá barnsaldri búið í
Tjarnargötu 24 en í það hús flutti
móðir mín Friede, systir Þórdísar,
með okkur tvo bræður sem þá vor-
um ungir drengir. í húsinu voru tvö
heijnili og fyrirtæki.
Á efri hæðinni bjó Þórdís með
Álfheiði Briem móður sinni og á
neðri hæðinni var heimili og fjölrit-
unarstofa móður minnar, sem var
orðin ekkja.
í þessu húsi gerðist margt.
Heimili ömmu og Þórdísar var
lengi miðpunktur fjölmennra ætta
og þangað kom að auki margt
óskylt fólk að finna þær mæðgur.
Mætti þar nefna fjölmarga, en ekki
voru þeir síst minnisstæðir Jón
Helgason biskup bróðir ömmu,
nágranni okkar og séra Árni Þórar-
insson, sem alltaf lagði mikla
áherslu á það að Álfheiður væri
frænka sín. Hann gat sjaldnar um
að biskupinn væri jafnskyldur hon-
um, enda voru þeir miklir and-
stæðingar í guðfræðilegum efnum.
Mikil skemmtun var að hlýða á
samræður þeirra og einnig
fjölmargra annan'a áhugaverðra
gesta. Þórdís kunni vel að segja frá
samræðunum og brá sér þá stund-
um í gervi séra Árna við mikla
kátínu.
Á neðri hæðinni var einnig mikið
líf vegna fjölritunarstofunnar þar
sem þær unnu saman systurnar,
Þórdís og móðir mín. Þangað komu
fjölmargir viðskiptavinir, sem stóðu
oft mun lengur við en verkefnin
kröfðust. Meðal þeirra voru margir
þjóðkunnir einstaklingar og andans
menn, sem virtust fá talsverða
skemmtun í kaupbæti með sam-
ræðum við þær systur, sem voru
báðar næsta orðheppnar og áhuga-
samar fyrir því sem var að gerast í
þjóðfélaginu. Verkefnin voru líka
oft merkileg, handrit bókmennta,
réttarskjöl, sýningarskrár listsýn-
inga og fundarboð ótal samtaka.
Systurnar áttu langa samleið í
vinnu allt þar til móðir þeirra lést
1962 og báðar fluttu úr Tjarnargöt-
unni. Eftir það stofnaði Þórdís sjálf
vistlegt heimili og gerðist bóka-
vörður við Borgarbókasafn Reykja-
víkur. Starfið var eins og sniðið fyr-
ir hana. Hún eignaðist marga vini
meðal samstarfsmannanna. Annað
var líka athyglisvert, að margir við-
skiptavinir safnsins bundust við
hana vináttuböndum, ekki síst
grúskarar ýmsir og námsmenn.
Osjaldan fékk Þórdís heimboð frá
viðskiptavinunum, en hún var ekki
gjörn á að þiggja slíkt og lét tengsl-
in á starfsvettvanginum duga.
Þegar Þórdís varð sjötug varð
það ekki umflúið að hún hætti vinn-
unni á bókasafninu þótt áhuginn og
kraftarnir væru óskertir. En þá
gerðist merkileg kúvending. Hún
gerðist þá læknaritari og vann sem
einkaritari yfírlækna á Sólvangi í
Hafnarfírði fram undir áttræðisaf-
mæli sitt, fór daglega í vinnuna
með Hafnarfjarðarrútunni og leysti
að sögn vel af hendi allt sem henni
var falið. Það er minnisstætt að hún
tók að fræðast um ýmis læknis-
fræðileg efni og keypti sér meðal
annars latneska orðabók til þess að
geta komið máli læknanna skamm-
laust í sjúkraskrárnar. Hún hefði
líklega haldið þar áfram og sett
heimsmet í aldri læknaritara ef
ekki hefði komið til óþægilegrar
breytingar á leiðum strætisvagn-
anna.
Eftir starfslokin lifði Þórdís ein á
heimili sínu í félagsskap bókmennt-
anna. Hún hélt stundum litríkar
stórveislur við séstök tækifæri. En
hún var afar næg sjálfri sér og
kvartaði aldrei jrfir neinu nema
hrakandi heilsu. Fram á síðasta ár
megnaði hún samt að vera sjálf-
stæð með ötulli hjálp félagsmála-
og heilbrigðiskerfisins. Síðasta árið
dvaldi hún á vistheimilinu Litlu-
Grund og að lokum á hjúkrunar-
deild Grundar. Hugheilar þakkir
færi ég prýðilegu starfsfólki hinna
ýmsu stofnana sem sinna eldri
borgurum, ekki síst einstaklega
geðfelldu hjúkrunarliði Grundar.
Eg þakka minnisstæðri frænku
minni langa og ánægjulega sam-
fyigd.
Páll Ásgeirsson.
Þórdís Briem hafði lifað næstum
alla þessa öld þegar hún lést 22.
október sl., 94 og hálfs árs. Ekki
verður þó sagt að fæðingarár henn-
ar, 1904, hafi verið heillaár í fjöl-
skyldunni. Það ár létust tveir móð-
urbræður hennar, séra Olafur
Helgason á Stóra-Hrauni, og
Tómas læknir Helgason. í lok árs-
ins lést svo Páll, faðir hennar, og
allt voru þetta menn á besta aldri.
Ári áður hafði Þórdís Helgadóttir á
Hofi í Vopnafirði, móðursystir
hennar, látist, og bar Þórdís nafn
hennar.
Þórdís fæddist á Akurejrri í húsi
sem enn stendur og er nú Hafnar-
stræti 49. Fárra mánaða gömul
fluttist hún með fjölskyldunni til
Reykjavíkur, en þá hafði amt-
mannsembætti föður hennar verið
lagt niður vegna þeirra brevtinga
sem urðu á stjórnsýslu landsins við
upphaf heimastjórnar. Hann hafði
þá tekið við starfi sem einn þriggja
bankastjóra Islandsbanka hins
eldri sem þá var nýstofnaður, en
starfinu gegndi hann einungis fáa
mánuði.
Þótt Áfheiður, móðir hennar,
væri orðin ekkja með fimm ung
börn réðst hún í að reisa hús í
Tjarnargötu 24 árið 1907 sem enn
stendur, og þar ólst Þórdís upp og
bjó síðan til ársins 1963. Hún hafði
mikinn hug á námi við Menntaskól-
ann í Reykjavík, en ekki varð þó af
því. Mátti kalla það nokkra kald-
hæðni þegar höfð er í huga for-
ganga föður hennar í frelsis- og
réttindamálum kvenna sem hófst
með fyrirlestri hans um það efni
1885. Hún stundaði nám í Kvenna-
skólanum á árunum 1920-21 og
1926-27 var hún í Oxford við nám í
ensku og bókmenntum. Með þetta
veganesti og miklum bóklestri
aflaði hún sér staðgóðrar menntun-
ar.
Árið 1930 stofnaði Eggert bróðir
hennar bókaverslun og réðst hún
þá til starfa þar. Sú verslun var að
ýmsu lejdi með nýju sniði, áþekk
kjörbúð eins og nú tíðkast. Þar var
boðið upp á fjölbreyttara úrval inn-
lendra og erlendra bóka, þ.á m.
enskra og þýskra, en áður hafði
tíðkast. Áhersla var lögð á að af-
greiðslufólkið kynni skil á bókum
og höfundum, þannig að það gæti
leiðbeint viðskiptavinum, og hér
naut Þórdís sín vel. Árið 1938
brejdti hún til og hóf störf í fjölrit-
unarstofu Fríðu systur sinnar í
Tjarnargötu 24, en áður hafði hún
gegnt ritara- og skrifstofustörfum á
ýmsum stöðum. Fjölritunarstofan
hafði sérstakt orð á sér fyrir vönd-
uð vinnubrögð og áreiðanleika í við-
skiptum og átti Þórdís án efa
drjúgan þátt í velgengni fyrirtækis-
ins, enda vandvirk með afbrigðum.
Þegar hún hafði starfað þar í ald-
arfjórðung þótti henni tími til kom-
inn að skipta um starf og gerðist
bókavörður við Borgarbókasafn
Reykjavíkur. I því starfí mátti
segja að þráðurinn væri að nokkru
tekinn upp þar sem frá var horfið í
bókaversluninni 1938. Hún hafði að
vísu ekki sérmenntun í bókasafns-
og upplýsingafræðum eins og nú er
áskilið, en bætti það upp með
víðtækri bókfræði- og bók-
menntaþekkingu. Þess nutu safn-
gestir, enda var hún jafnan tilbúin
að ræða þau efni við þá og leiðbeina
þeim eftir því sem aðstæður leyfðu.
Þessu starfi gegndi hún til sjötugs-
aldurs, 1974.
En því fór fjarri að hún settist í
helgan stein því að nú gerðist hún
læknaritari á Sólvangi í Hafnarfirði
og þar starfaði hún til ársins 1983