Morgunblaðið - 11.11.1998, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
RIEN
UMBROT einnar opnu ljóðsins Teningsknst, eftir
Stéphane Mallarmé, frá 1897.
Getur hljóð
verið list?
IVIYNIILIST
IILJODLIST
HVERNIG getur hljóð verið
myndlist, og hvaðan er slík fírra
komin? Eflaust er hún ekki sprottin
frá myndlistarmönnum upphaflega
heldur frá skáldum og tónlistar-
mönnum. Flestir mundu sættast á
franska ljóðskáldið Arthur
Rimbaud (1854-1891) sem einhvem
afdráttarlausasta upphafsmann
þeirra undarlegu tilrauna að sulla
saman litum og hljóðum með það í
huga að búa til nýtt listrænt tungu-
tak. í Ijóði sínu Voyelles - „Sér-
hljóð“ - að öllum líkindum frá sumr-
inu 1871, reyndi Rimbaud að tengja
sérhljóðin við ákveðna liti. I kvæð-
inu, sem er jafn myndrænt og það
er torskilið, stendur A fyrir svart, E
fyrir hvítt, I fyrir rautt, U fyrir
grænt og 0 fyrir blátt.
Rimbaud entist ekki aldur til að
vinna úr hugmyndunum sem hann
varpaði fram í kvæði sínu, en skáld-
bróðir hans, táknsæisskáldið Stép-
hane Mallarmé (1842-1898), átti
næsta leik. Árið 1897, skömmu fyrir
andlát sitt birtist kvæði hans Un
coup de dés - „Teningskast" - eins
og orðaflóð sem hrynur niður opn-
urnar á kvæðakverinu líkt og fall-
vötn ofan hamraveggi. Pegar Paul
Verlaine, kollegi Mallarmé, sá und-
arlegt umbrot og margræða letur-
gerð kvæðisins varð honum að orði
að hér væri komið mynsturform
hugsunar í sínu eigin rými. Sjálfur
hélt Mallarmé því fram að tónlist,
hrynjandi hennar og grafísk dreif-
ing á nótnablöðum væri megin-
kveikjan að formrænni ásýnd kvæð-
isins.
Marcel Duchamp (1887-1968),
áhrifamesti framúrstefnulistamaður
20. aldarinnar, dró ekki dul á þau
áhrif sem kvæði Mallarmé hafði á
hann. Notkun sína á texta, tilviljun,
hljóði og fundnum hlutum - ready-
made - á öðrum áratug 20. aldar
taldi hann í rökrænu framhaldi af
Teningskasti Mallarmé. Meðal
þessara verka var A bruit secret -
Við dulinn hávaða - frá 1916, þar
sem Duchamp skrúfaði saman tvær
koparplötur utan um snærisdokku.
Innan úr dokkunni kom torkenni-
legt hljóð sem fangaði umsvifalaust
eftirtekt áhorfenda, án þess að þeir
fengju svalað forvitni sinni.
Fimm árum fyrr frumflutti rúss-
neska tónskáldið Alexander Skrya-
bin (1872-1915) symfónískt ljóð sitt
Prómeþeifur - Eldljóð, ópus 60, í
Moskvu, þar sem hann þandi ljósa-
hljómborð sitt í kapp við hljómsveit,
píanó, orgel og kór sem einungis
tónaði án orða. Ljósahljómborðið
varpaði litum á tjald, rauðan fyrir
tóninn C, gulbleikan fyrir G, og þar
fram eftir götunum.
Einn af þeim listamönnum sem
urðu fyrir djúpum áhrifum af þessu
dramatíska og symfóniska litaspili
Skryabin var samlandi hans Vassilji
Kandinsky (1866-1944), sem stund-
um er kallaður faðir abstraktmál-
verksins. Árið 1912 var hann tilbú-
inn með leikhúsverk sitt Guli hljóm-
urinn, sem hann birti og útlistaði í
tímaritinu Der Blaue Reiter, en
heimsstyrjöldin fyrri kom í veg fyr-
ir að Kandinsky tækist að fá hljóm-
leikverk sitt flutt á sviði. Hugo Ball,
sem síðar tók þátt í stofnun Dada-
samtakanna í Zúrich 1916, lýsti því
hins vegar yfir að aldrei hefði hann
kynnst listamanni sem byggi yfir
jafn víðfeðmum og framsæknum
viðhorfum og Kandinsky. í honum
sameinaðist myndlist, leiklist og
tónlist með dásamlega opnum og
skapandi hætti.
Það féll í hlut vinar og aðdáanda
Kandinsky, austurríska tónskálds-
ins Arnold Schönberg (1874-1951),
að bjarga táknsæju inntaki Gula
hijómsins - hvernig listamaðurinn
afneitar veraldlegri frægð fyrir
dýpri og æðri sannleik - í hljómlit-
rænum einþáttungi sínum frá
1910-13, Die Gluckliche Hand,
ópus 18. „Höndin hæfileikaríka",
eins og verkið gæti heitið á ís-
lensku, mátti þó bíða til 1926. Þá
fyrst var það frumflutt í Vínarborg
með öllu sínu sérkennilega lita- og
ljósaspili.
Þegar Finnbogi Pétursson (f.
1959) sýndi Hring sinn í Gryfju
Nýlistasafnsins árið 1991 og hélt
áhorfendum fóngnum frammi fyrir
hljóð- og litaspili sínu byggði hann á
margra áratuga hefð samþættrar
hljóðlistar. Yfir grunnu vatni í
Gryfjunni hengdi Finnbogi voldug-
an hátalara sem gaf frá sér 0-200
kílóherza sínustón, nægjanlega
sterkan til að gára yfirborðið. Gár-
unum var jafnframt varpað á vegg-
inn sem skuggamynd. Áhrifin voru
líkust því þegar gestir við Geysi
bíða spenntir eftir að Strokkur safni
í sig nægilegum þrýstingi til að
spúa.
Fáir listamenn hafa sannað eins
rækilega og Finnbogi Pétursson að
hljóð í allri sinni síbreytilegu mynd
á ekki aðeins tilverurétt í tónlist,
heldur hegðar það sér eins og lína,
iitur eða form í myndlist. Það má
því segja að snemmborinn draumur
þeirra Rimbaud, Kandinsky og
Schönberg um samfléttað táknmál
ljóð-, mynd- og tónlistar kristallist
með einfóldum og gagnsæjum hætti
í verkum hans.
Halldór Björn Runólfsson
HRINGUR, eftir Finnboga Pétursson, frá 1991.
VIÐ dulinn hávaða, eftir Marcel Duchamp, frá 1916,
Leikfélag
Kópavogs
æfir Þjófinn
eftir Fo
VETRARSTARF Leikfélags
Kópavogs er hafið fyrir allnokkiu
og standa nú yfir æfingar á fyrsta
viðfangsefni vetrarins, Þjófinum,
eftir Dario Fo. Stefnt er að frum-
sýningu síðari hluta nóvember.
I Þjófinum segir frá ólánlegum
innbrotsþjófi sem verður fyrir
truflunum við störf sín. I ljós
kemur þó að húsráðendur hafa
engu síður óhreint mél í poka-
horninu og leikurinn tekur því
óvænta stefnu oftar en einu sinni.
Verkið skartar öllum bestu ein-
kennum höfundarins og því hægt
að lofa kröftugum hlátrasköllum í
leikhúsinu.
Sex ungir áhugaleikarar taka
þátt í sýningunni og enn fleirí
starfa á bak við tjöldin. Leikstjóri
er Vala Þórs.
Fleiri verk eftir Fo eru fyrir-
huguð hjá Leikfélagi Kópavogs.
Þá er hafinn undirbúningur að ár-
vissri jólagleði félagsins.
Leikfélag Kópavogs starfar í
Félagsheimili Kópavogs, Fann-
borg 2.
---------------
Fimm höf-
undar á
Grandrokk
FIMM höfundar lesa úr nýjum eða
væntanlegum bókum á Grandrokk
við Klapparstíg í kvöld, miðviku-
dag kl. 21. Það er Besti vinur ljóðs-
ins sem stendur fyrir dagskránni
sem verður útvarpað beint á
Bylgjunni.
Höfundarnir sem lesa eru Guð-
bergur Bergsson, sem les úr end-
urminningabókinni Eins og steinn
sem hafið fágar; Auður Ólafsdóttir
les úr skáldsögu sinni, Upphækk-
uð jörð; Steinar Bragi les úr ljóða-
bókinni Svarthol; Bubbi Morthens
flytur kafla úr bók sinni og Sverris
Agnarssonar, Box og Thor Vil-
hjálmsson les úr skáldsögu sinni,
Morgungola í stráum.
Kynnir er Hrafn Jökulsson.
Af dóttur tófunnar
og frændum í föðurætt
LEIKLIST
Leikfélagið Allt
m i 11 i h i in i n s o g j a r ð -
ar — Verzlunarskóli
í s I a n d s
SKÖLLÓTTA SÖNGKONAN
eftir Eugéne Ionesco. Leikstjóri:
Guðmundur Ingi Þorvaldsson. Leik-
endur: Anna Lilja Björnsdóttir,
Rebekka Árnadóttir, Kári Gauti
Guðlaugsson, Guðrún Helga Sigfús-
dóttir, Börkur Bjarnason, Valdimar
Karl Sigurðsson. Ljós: Jóhann Sig-
urður Þórarinsson. Þýðandi: Bjarni
Benediktsson. Frumsýnt í hátíðar-
sal skólans föstudaginn
6. nóvember.
ÞAÐ voru heldur fáir á frum-
sýningu Sköllóttu söngkonunnar í
París árið 1950. Höfundurinn,
Eugéne Ionesco, kvaddi allan
raunsæisanda og formúlukennda
hugmyndafræði, og lét eigið
ímyndunarafl ráða fór. Hann
kvaddi líka að mestu allt sem
kalla má söguþráð og notaði
óspart setningar úr kennslubók-
um, sem hann hafði í enskunámi
sínu, í „samtöl“ persónanna. Slík-
ar stökkbreytingar á ieikritun
kunni fólk ekki að meta og þótti
ekki mikið til Ionescos koma. En
vegir tímans eru órannsakanleg-
ir; að því kom að hann var talinn
eitt af merkustu leikskáldum eft-
ir stríð, verk hans fengu nýtt líf
með nýjum uppfærzlum. Föstu-
daginn sjötta nóvember frum-
sýndi Allt milli himins og jarðar,
leikfélag Verzlunarskóla íslands,
Sköllóttu söngkonuna í leikstjórn
Guðmundar Inga Þorvaldssonar.
Verkið tekur ekki mikið pláss á
prenti, varla meira en fjörutíu
síður, en samt tekur sýningin
tæpa tvo tíma. Tvo tíma á fullu
spani, ekki hálf dauð sekúnda.
Guðmundi færi ég fyrstu rósina.
Leikendur stóðu sig ekki síður
vel, hvort heldur sem var í samleik
eða einræðum. Rebekka Ámadótt-
ir, í hlutverki frú Smith, hóf leikinn
á heljarinnar einræðu um allt sem
venjulegt fólk hefur ekki nokkum
áhuga á að vita. Það hefur án efa
verið aðferð Ionescos til að sýna
hefðareðjuna sem honum þótti
leikritun vera fóst í, að koma með
svona fáránlega byrjun til að koma
áhorfendum inn í atburðai'ásina,
sem reynist svo í raun engin vera.
Anna Liija Bjömsdóttir fór á kost-
um sem þjónustustúlkan Mary, sé-
staklega þó er hún flutti hið
ægifagra ijóð Ikviknun. Varðstjór-
inn geðþekki (Valdimar Karl Sig-
urðsson) sagði fólkinu margai' góð-
ar sögur sem herra Smith (Kári
Gauti Guðlaugsson) þurfti svo að
sjálfsögðu að reyna að slá út með
sögunni um slönguna og tófuna.
Að síðustu vora það Martin-hjónin
í meðförum Barkar Bjamasonar
og Guðrúnar Helgu Sigfúsdóttur,
en þau áttu það sem næst kemst
samræðum í þessu verki.
Þeim færi ég aðra, þriðju,
fjórðu, fimmtu, sjöttu og sjöundu
rósina. Um hvað er leikrit sem
engan söguþráð hefur og óljósar
samræður? Ef það er yfirleitt um
nokkuð?
Því læt ég varðstjóranum eftir
að svara: „Það er ykkar að finna
það.“
Heimir Viðarsson