Morgunblaðið - 17.09.1999, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 17. SEPTEMBER Í999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
NÝLEGA gaf
framkvæmdanefnd
Evrópusambandsins
út ítarlega skýrslu
um þá fjárhagsaðstoð
sem námsmönnum
ESB- og EES-ríkj-
anna stendur til boða
í hverju landi fyrir
sig. Skýrslan ber yf-
irskriftina: „Key top-
ics in education -
Financial support for
students in higher
education in Europe /
Trends and depates.“
í stuttu máli kemur
Lánasjóður íslenskra
námsmanna mjög vel út úr þeim
samanburði sem í skýrslunni er
að finna. Námsaðstoðin hefur ver-
ið útfærð með sérstökum hætti á
Islandi og má augljóslega setja
jákvæð og neikvæð formerki við
ýmislegt. Samanburðurinn sýnir
þó, svo ekki yerður um villst, að í
mörgu hafa Islendingar á undan-
förnum árum verið í fremstu röð í
þróun og útfærslu námsaðstoðar-
innar.
Frá upphafi hefur aðstoð við ís-
lenska námsmenn í framhalds-
námi haft að markmiði jafnrétti
til náms og að
tryggja öllum tæki-
færi til náms án tillits
til efnahags. Það hef-
ur einkennt þessa
stefnu að ætíð hefur
verið litið á náms-
mennina sem fjár-
hagslega sjálfstæða
einstaklinga og
námsaðstoðin þannig
ákvörðuð óháð efna-
hag og fjárhagsstöðu
foreldra eða aðstan-
denda námsmann-
anna. Þetta er á hinn
bóginn ekki megin-
reglan í Evrópu þar
sem flest ríkin láta námsaðstoðina
ráðast af fjárhagsstöðu foreldr-
anna allt þar til námsmennirnir
hafa náð 25 ára aldri. I sumum
þeirra er aðstoðinni jafnframt
beint til foreldranna fremur en til
námsmannanna sjálfra. Island og
hin Norðurlöndin skera sig úr
hvað þetta varðar.
Aðstoð
í formi námslána
Það einkennir fjárhagsaðstoð-
ina í Norður-Evrópu að hún er
sambland lána og styrkja, en í
Námslán
Við samanburð á
meðalársupphæð sam-
anlagðra lána og
styrkja sem einstakar
þjóðir bjóða námsmönn-
um sínum kemur í ljós,
segir Gunnar I. Birgis-
--------7----------------
son, að Islendingar eru í
þriðja sæti.
Suður-Evrópu er hún eingöngu
eða aðallega í formi styrkja. A
Norðurlöndunum er sambland
lána og styrkja misjafnt. Almennt
má segja að eftir þvi sem lánin
eru á hagstæðari kjörum er hlut-
fall þeirra af heildaraðstoðinni
hærra. I Danmörku eru beinir
styrkir yfir 60% aðstoðarinnar,
yfir 50% í Finnlandi og um 30% í
Svíþjóð og Noregi. Á Islandi eru
beinir styrkir hverfandi hluti að-
stoðarinnar, en jafnframt óhætt
að fullyrða að kjör lánanna eru
þar hagstæðust. I Danmörku eru
t.d. einungis sum lánanna með
niðurgreiddum vöxtum, en annars
eru þau með markaðsvöxtum eins
og lánin í Svíþjóð, Noregi og
Finnlandi. Að teknu tilliti til vaxt-
aniðurgreiðslu íslensku námslán-
anna og annarrar sérstöðu þeirra
sýna síðustu útreikningar Ríkis-
endurskoðunar að sá hluti þeirra,
sem er í raun ígildi styrks, er að
meðaltali um 55%.
Ríkuleg aðstoð
Við samanburð á meðal ársupp-
hæð samanlagðra lána og styrkja
sem einstakar þjóðir bjóða náms-
mönnum sínum kemur í ljós að Is-
lendingar eru í þriðja sæti. Ein-
ungis námsmönnum í Noregi og
Lúxemborg stendur til boða ríku-
legri námsaðstoð en íslenskum
námsmönnum. Svíar eru rétt fyrir
neðan okkur, en bæði Danir og
Finnar eru töluvert neðar en við.
Þess má geta í þessu. samhengi að
á næsta ári er áætlað að útborgað
meðalnámslán LIN til íslenskra
námsmanna verði um 580 þúsund
krónur. Þetta er umtalsverð fjár-
hæð, ekki síst í ljósi þess að ís-
lenskir námsmenn hafa jafnframt
notið kaupmáttaraukningar í
kjölfar góðs atvinnuástands. Mik-
il tekjuaukning hefur orðið í
þeirra röðum og eru meðalár-
stekjur lánþega LÍN áætlaðar um
670 þúsund krónur á þessu ári.
Eitt að af því sem kemur fram í
skýrslu framkvæmdanefndar
ESB er að í flestum löndum
Evrópu hafa lög og reglur um
námsaðstoð tekið miklum breyt-
ingum á undanförnum 10-15 ár-
um. Ástæðurnar eru margvísleg-
ar en ekki síst ný sjónarmið og
örar breytingar í umhverfi náms-
manna og í skólamálum almennt.
Skólagjöld færast í vöxt, stuttum
námsleiðum fjölgar og skil milli
náms og vinnu eru stöðugt að
verða óljósari, svo nokkur atriði
séu nefnd. Islenskir námsmenn
hafa löngum unnið mikið með
námi, en nú bendir margt til að
þeim fjölgi einnig sem fara úr
fullri vinnu í nám eða öfugt, þ.e.
menn gera í auknum mæli hlé á
námi sínu um lengri eða skemmri
tíma með fullri þátttöku á vinn-
umarkaðnum. Nám og vinna,
námslán og atvinnutekjur sam-
tvinnast þannig enn meir og með
öðrum hætti en áður. í þessu
sambandi er t.d. athyglisvert að
fjölmennasti árgangur þeirra,
sem leggja inn hjá LIN grunnum-
sókn um lán, er tveimur til þrem-
ur árum eldri, en svokallaður stú-
dentsprófsárgangur. Námsaðstoð
á Islandi, eins og í öðrum Evrópu-
löndum, þarf að vera stöðugt í
endurskoðun og menn vakandi
fyrir nauðsynlegri aðlögun og at-
riðurn sem betur mega fara.
Höfundur er formaður stjórnar LÍN.
LÍN í fremstu röð
Gunnar I. Birgisson
r Frábærir
fcamkvæmiskjólar
og dragtir
til sölu eða leigu,
í öllum stærðum.
Ath! eitt í nr.
Fataleiga
Garðabæjar
Sími 565 6680
Opíð 9-16, lau. 10-12
l ‘tremmz

7% QfslQttur
í 7 mánuói
Helmingi ódýrari
bifreiðatryggingar
UMRÆÐAN um nýlega hækk-
un bifreiðatrygginga hefur einkum
fjallað um það hversu mikil hækk-
unin var, sérstaklega í Ijósi þess að
tryggingafélögin hafa skilað góð-
um hagnaði. Þessi einstaka hækk-
un er hins vegar ekki aðalatriðið,
heldur hvemig núver-
andi iðgjöld hafa verið
reiknuð út, hvernig bif-
reiðatryggingar
standa undir sér og af
hverju tryggingarnar í
heild kosta svona mik-
ið.
Greinargerð
Fjármálaeftirlitsins
Fjármálaeftirlitið
sendi nýlega frá sér
greinargerð um ið-
gjaldahækkun á lög-
boðnum ökutækja-
tryggingum. Þar
kemur fram að meiri-
hluti hækkunarinnar
stafaði af áhrifum nýlegra breyt-
inga á skaðabótalögum á tjóna-
kostnað. Einnig var hækkun vegna
endurskoðunar á iðgjaldagrund-
velli fyrri ára, m.a. áhrif breytinga
á skaðabótalögum frá 1996 og fyrri
lækkanir á iðgjöldum vegna sam-
keppni við erlendan aðila á mark-
aðnum.
Hagnaður tryggingafélaganna
er sagður hafa verið góður undan-
farin ár. En samkvæmt greinar-
gerð Fjármálaeftirlitsins hafa lög-
boðnar ökutækjatryggingar þó
almennt verið reknar með tapi. Það
vekur upp spurningar hvers vegna
Fjármálaeftirlitið hefur látið það
viðgangast, því einhver verður að
ARBONNE
INTERNATIONAL
Jurtasnyrtivörur
án ilmefna
fyrir húð og hár.
Utsölustaðið um land allt.
borga tapreksturinn. Sanngjarnt
er að hver tryggingagrein standi
undir sér þannig að kaupandi fast-
eignatryggingar borgi ekki fyrir
tap í bifreiðatryggingum eða öfugt.
Fjármálaeftirlitið bendir þó á að
þetta sé ekki krafa samkvæmt lög-
um. Á hinn bóginn
kveða lög á um að ið-
gjöld séu sanngjörn í
garð vátryggingataka
og í samræmi við þá
áhættu sem í vátr-
yggingunum felst og
eðlilegan rekstrar-
kostnað vátrygginga-
félaganna.
Fj ármálaeftirlitið
heldur því fram að
vátryggingafélögin
starfi á samkeppnis-
markaði og þurfi því
ákveðið svigrúm við
verðlagningu trygg-
inga. En vilji menn að
virk samkeppni eigi
sér stað á þessum markaði vaknar
sú spurning hvort tryggingafélög-
unum skuli leyft að greiða niður
eina tegund trygginga þannig að
hún sé rekin með tapi þegar nýr
keppinautur reynir að ná fótfestu á
því sviði. Önnur spurning er hins
vegar hversu virk samkeppnin er
þegar tryggingafélögin gera ekki
sjálfstæða kostnaðaráætlun fyrir
stórhækkanir af þessu tagi, en
fram kom í skýrslu Fjármálaeftir-
litsins að sjálfstætt mat á forsendu-
breytingum lá ekki fyrir hjá öllum
vátryggingafélögunum.
Hvað ersvona dýrt?
Hvernig stendur á því að iðgjöld,
sem gerð voru upp með tapi, voru
svo há fyrir lagabreytinguna? Jafn-
vel þótt breytingar á skaðabótalög-
um leiði til hækkunar vátrygginga-
gjalda nú, er mörgum spurningum
ósvarað um hin háu iðgjöld bif-
reiðatrygginga hér á landi. Dæmi
getur skýrt málið. Á sl. ári, þ.e. fyr-
ir hækkunina, kostaði ábyrgða- og
kaskótrygging fyrir Toyota Camry
með hæsta bónus í Svíþjóð ,25.200
kr. Að tryggja eins bíl á Islandi
kostaði 49.800 kr. Þannig var ið-
gjaldið nærri helmingi hærra hér
þrátt fyrir að skaðabætur væru yf-
irleitt hærri í Svíþjóð.
Tryggingar
Ég er sannfærð um,
segir Liselotte Widing,
að margar leiðir eru
færar til að lækka bif-
reiðaiðgjöld.
Hvað veldur þessum mikla mun?
Eru tjón hlutfallslega færri í Sví-
þjóð? Eru íslendingar þá verri
ökumenn eða eru kringumstæður í
umferðinni erfiðari? Eða er það
óhagkvæmur rekstur tryggingafé-
laganna? Það hlýtur t.d. að kosta
töluvert að reka útibú í öllum sveit-
arfélögum yfir vissri stærð. Eða er
samkeppnin ekki nægjanleg eða
markaðurinn of lítill? Eða eru ís-
lenskir neytendur of kraftlitlir til
að þrýsta á tryggingafélögin?
Ólíklegt er að skýringin á hinum
háu iðgjöldum liggi í því að innihald
skilmálanna sé víðtækara eða
sönnunarreglur mismunandi, enda
er þetta svipað í báðum löndunum.
Hluta af skýringunni getur verið að
finna í að verð bifreiða og viðgerð-
arkostnaður sé hærri hér á landi.
Hins vegar eru sumir kostnaðarlið-
ir hæm í Svíþjóð. Athyglisvert er
að iðgjaldið hér að framan var mið-
að við Stokkhólmssvæðið, en þar
eru bifreiðatryggingar dýrastar í
Svíþjóð. Þetta er m.a. vegna fjölda
bílaþjófnaða þar sem bílar eru
kerfisbundið fluttir til Austur-
Evrópu og finnast aldrei aftur.
Bflaþjófnaðir hér á landi eru hins
vegar hlutfallslega fáir og bílarnir
finnast venjulega.
Há iðgjöld þrátt fyrir
lágar skaðabætur
Skaðabætur hér á landi eru ekki
sérstaklega háar þrátt fyrir nýlega
breytingu á skaðabótalögum. Ofan
á bætur vegna fjárhagstjóns sem
er einstaklingsbundið, þ.e. tekju-
tap o.þ.h., bætast miskabætur.
Sem dæmi má nefna blindu á auga
en miskabætur fyrir það eru hér á
landi 1.130.000 kr., í Svíþjóð
1.570.000 kr., í Þýskalandi
1.710.000 kr„ í Englandi 1.820.000
Liselotte Widing
kr„ í Belgíu 4.690.000 kr. og á írl-
andi eru greiddar 8.700.000 kr.
Þetta dæmi er tekið af handahófi,
en það er lýsandi fyrir aðra bóta-
flokka. Það getur varla verið skoð-
un nokkurs manns að íslensku bæt-
urnar fyrir blindu á auga séu of
háar og að nýju skaðabótalögin
leiði til þess að tjónþolar hagnist.
Það er einkennilegt að nokkrum
skuli detta í hug að snúa aftur til
lægri skaðabóta til þess að geta
lækkað iðgjöld á ökutækjatrygg-
ingum.
Leiðin til
lægri iðgjalda
Eins og fram kemur hér að ofan
er margt sem þarfnast skoðunar til
þess að finna leiðir til að lækka ið-
gjöld vátryggingafélaganna. Opin-
berar stofnanir, fyrst og fremst
Fjármálaeftirlitið og Samkeppnis-
stofnun, gegna þar stóru eftirlits-
hlutverki, en með virkri samkeppni
á þessum markaði skapast þrýst-
ingur á tryggingafélögin að lækka
iðgjöldin.
En það er líka mikilvægt að
kaupendur tryggingar taki afstöðu
til hvað þeir vilja borga fyrir mikla
þjónustu. Vilja þeir t.d. skrifstofu á
heimaslóðum? Áðalatriðið er þó að
skoða og bera saman verð og skil-
mála ti’yggingafélaganna, en
tryggja ekki sjálfkrafa hjá trygg-
ingafélagi foreldranna, eins og al-
gengt er. Það er ekki gefið að það
sé vænlegasti kosturinn. I því sam-
hengi má segja að evrópsku samn-
ingarnir væru mun gagnlegri fyrir
neytendur ef þau veiti ekki aðeins
fyrirtæki rétt til að selja vörur sín-
ar án hafta milli landa, heldur neyt-
endur til jafns væri gert kleift að
kaupa vörur og þjónustu án tillits
til landamæra. Það er sjálfsögð
krafa neytenda að þeir geti nýtt sér
bestu fáanlegu þjónustuna, án til-
lits til landamæra. Eins og staðan
er í dag er það sjaldgæft að trygg-
ingafélög bjóði einstaklingum, sem
eru búsettir í öðrum löndum, þjón-
ustu sína.
Að lokum er ég sannfærð um að
margar leiðir eru færar til að
lækka bifreiðaiðgjöld. Ég er jafn
sannfærð um að tryggingar eru of
dýrar m.t.t. skaðabóta og að lækk-
un skaðabóta sé ekki rétta leiðin til
lægri iðgjalda.
Upplýsingar um erlendar skaða-
bætur eru byggðar á skýrslu
Lloyds „Personal Injury Awards in
EU and EFTA Countries" frá
1993. Dæmið gildir fyrir tvítuga
konu og upphæðirnar eru jafnaðar
til tíu þúsunda.
Höfundur er lögfræðingur og vinnur
fyrir Norrænu ráðherranefndina.