Morgunblaðið - 17.09.1999, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
FÖSTUDAGUR 17 SEPTEMBER 1999 83
V estur um haf
Ráðstefna Stofnunar Sigurðar Nordals um heimildir
fyrir landafundum og landnámi norrænna manna
í Vesturheimi og íslensk fræði í hinum enskumælandi heimi,
haldin með tilstyrk Landafundanefndar í Norræna húsinu,
Reykjavík, 9.-11. ágúst 1999.
Stytta Leifs Eiríkssonar á Skólavörðuholti.
TIL RÁÐSTEFNUNNAR var boð-
að í því skyni að stefna saman fær-
ustu sérfræðingum heima og er-
lendis til þess að meta stöðu rann-
sókna á þessu sviði, bera saman nið-
urstöður sínar og hugmyndir og
hvetja til aukins og virkara sam-
starfs. Ráðstefnan hefur verið hátt í
tvö ár í undirbúningi. Með fjár-
stuðningi af hálfu Landafunda-
nefndar ríkisstjórnarinnar, að fjár-
hæð 2 milljónir króna, var átak af
þessu umfangi gert kleift. Ráðstefn-
an stóð í fulla þrjá daga, auk ferðar
á söguslóðir í Dölum. Voru fluttir 23
fyrirlestrar, þar af 14 af erlendum
gestum og 9 af íslenskum. Staða og
horfur íslenskra fræða í hinum
enskumælandi heimi myndaði sér-
efni á ráðstefnunni, sem m.a. var
fjallað um í pallborðsumræðum.
Skráðir ráðstefnugestir voru um
100, auk annarra sem hlýddu á ein-
stök erindi. Ráðstefnan var haldin á
ensku, með örfáum undantekning-
um, þótt flestir virkir þátttakendur
væru mæltir á íslenska tungu. Heið-
ursundirbúningsnefnd sex fræði-
manna, þar af fímm erlendra, var til
samráðs um ráðstefnuhaldið. Ulfar
Bragason, forstöðumaður Stofnun-
ar Sigurðar Nordals, var aðalstjórn-
andi ráðstefnunnar, með aðstoð
Nínu Leósdóttur deildarstjóra á
stofnuninni. Ennfremur fylgdist
Einar Benediktsson, sendiherra,
framkvæmdastjóri Landafunda-
nefndar, með störfum ráðstefnunn-
ar.
Ráðstefnan hófst með því, að
Ólafur Isleifsson, formaður stjómar
Stofnunar Sigurðar Nordals, kynnti
tilefni hennar og tilgang með
ávarpi. Vænti hann þess, að röstin,
sem skapast þegar saman koma
ólíkar fræðigreinar, muni geta af
sér ferska strauma og vísa á nýjar
leiðir í rannsóknum. Síðan setti
Bjöm Bjamason menntamálaráð-
herra ráðstefnuna með ræðu um
nokkrar megináherslur í afstöðu
þjóðarinnar til sögu sinnar og um-
heims. Síðan var gengið til dagskrár
með fyrirlestri Ólafs HaUdórssonar,
handritafræðings, um Vínlandssög-
umar, svo sem Eiríks saga rauða og
Grænlendinga saga era samnefnd-
ar, en hann má telja fremstan
fræðimanna á sviði þessara ritheim-
ilda. Ólafur gaf yfirlit um rannsókn-
ir og álit fræðimanna á þessum sög-
um og áréttaði þá niðurstöðu, að
sögumar væra ritaðar óháð hvor
annarri, en að miklu leyti út frá
sömu arfsögnum. Þá dró hann í efa,
að landnámin hafi gerst svo
snemma sem almennt er talið, eink-
um miðað við líklegan aldur Guðríð-
ar Þorbjamardóttur, og þá jafnvel
að Ólafur Tryggvason hafi verið
tekinn í misgripum fyrir nafna sinn
Haraldsson. I því samhengi
beindust athygli og umræða allmjög
að sennilegu kirkjulegu tilefni sagn-
anna, metnaði og sókn eftir dýrling-
um og hugsanlegri bjögun af þeim
orsökum.
Næst ræddi Guðmundur Ólafsson
fomleifafræðingur um „Rannsóknir
á Eiríksstöðum - bæ Eiríks rauða“.
Bærinn var reistur í þrengslum
milli grannbæja, þar sem ryðja
þurfti skógarþykkni, en búseta Ei-
ríks þarna endaði í vígaferlum. Nið-
urstöður tímagreiningar koma heim
við tímatal sögunnar, og þá ekki
heldur ástæða til að vefengja, að um
bæ hans sé að ræða, án þess að nán-
ar væri farið út í áhrif af misaldri
sýna. Athuganir til ákvörðunar á
hönnun skála við rústimar standa
yfir. Helgi Þorláksson, sagnfræð-
ingur, ræddi um „Grænlandssög-
umar í Ijósi samtímans", þ.e. ritun-
artíma þeirra, og þar með sennileg
áhrif þess tíma á gerð þeirra. Fór
þar hvað mest fyrir stofnun nunnu-
klausturs á Reynistað og þörf fyrir
texta um dyggðugt líferni stúlkna,
sem saga Guðríðar gat fallið vel að.
Robert Kellogg frá Virginíuhá-
skóla ræddi efnið „Landafundaleið-
angrar og trúskipti í Vínlandssög-
unum“, svo sem þær séu teknar
heildstætt og í meginatriðum sann-
sögulegar. Hann lagði áherslu á
rómantík eða sagnatöfra í sögunum.
Eiríks saga rauða væri dæmi um
gildi Islands sem síðasta útjaðars
fyrir útlaga og ævintýramenn, en
síðan hefðu Grænland og Vínland
tekið við því hlutverki um tíma.
Einnig væra dæmi um köllun eða
vitrun til landnáms, svo sem af Ingi-
mundi gamla. Síðan tók við fjöllun
um raunveraleikann að baki sagn-
anna, fyrst með fyrirlestri Jenny
Jochens frá Baltimoreháskóla um
hið nýstárlega efni „Víf og víkingar
í vesturvegi", og snerist það einkum
um hlutverk kvenna í að rótfesta
landnám. Fjöldi kvenna var oft of
lítill miðað við kynþörf mun fleiri
karla og ábúð í nýju landi, og var
reynt að bæta úr með töku kelt-
neskra kvenna á leiðinni hingað út,
en sá kostur var ekki fyrir hendi í
Vesturheimi. Með annarri kynslóð í
landnámi jafnaðist fjöldi kynjanna
af náttúralegum orsökum. Nýlunda
þótti að þessari aðkomu að fólks-
fjöldaþróun í nýbyggðum.
Bo Almquist frá Dýflinni sneri
aftur að sagnatöfram með hugleið-
ingu um fræg orðaskipti í Græn-
lendinga sögu: „Eg heiti Guðríður.
Hvert er nafn þitt?“ Taldi hann
konu af kyni skrælingja hafa rekist
inn af forvitni, meðan friðsamt var.
Líklegast hefðu verið höfð enda-
skipti á upphafí tjáskiptanna, og
hafi Guðríður sagt ofanritað, en að-
komukonan endurtekið eftir henni,
eins og hún hefði skilið orðin sem
kveðju. Með engum öðrum hætti
fengist skynsamleg merking í orða-
skiptin, en Bo taldi frásögnina um
aðvífandi skugga, sem vakti athygli
Guðríðar, útiloka draumfarir eða
vofu sem skýringu.
Þá var komið að sjálfum sigling-
unum með rabbi og myndasýningu
danska kafteinsins Sören
Thirslund: „Siglingar víkinga og
fundur Vesturheims í ijósi orða
sagnanna." Hann greindi frá ýms-
um leiðsögutækjum
með gráðuskiptri
áttagreiningu, sem
líkur og fundir
slíkra á Grænlandi
og í Færeyjum
bendi til, að norræn-
ir menn hafi notað í
úthafssiglingum.
Þorsteinn Vilhjálms-
son eðlisfræðipró-
fessor tók ekki til
fulls undir það í er-
indi sínu „Siglingar
og Vínland", sem
hann kvaðst byggja
í mörgum atriðum á
bók Páls Bergþórs-
sonar „Vínlandsgát-
an“ án þess að skrifa
til fulls upp á skoð-
anir hans. Taldi
hann m.a., að tækið
„astrolabi" hafi
komið til síðar á
norðurslóðum, en
Páll sýndi dæmi um
framstætt tæki í
svipuðum dúr, sem
notast hefði mátt
við.
Síðan ræddi
Birgitta Wallace
Ferguson um
„L’Anse aux Meadows og Vínland“
og sýndi skyggnur af tóftum Leifs-
búða og reisulegri endurgerð
þeirra. Sýnt þykir, að með slíkum
mannvirkjum var stefnt fullum fet-
um að landnámi og ekki verið efni
til fleiri slíkra. Hér væru því Leifs-
búðir fundnar. Vínviðinn taldi hún
fundinn á Quebec-svæðinu, en heiti
Vínlands hafi þó náð til alls hins
kannaða svæðis umhverfis Lárens-
flóa, og hafi könnunarferðimar ekki
náð víðar, þvert á þá kenningu Páls
Bergþórssonar, að Furðustrandir
hafi verið austurströnd Nova Scotia
og Hóp sunnan við Manhattan-eyju
í New York. Orðaskipti þeirra
leiddu í ljós misdæmi um loftslag og
aðrar aðstæður, en þó ekki svo að
úr yrði skorið, svo sem brýnt má
telja.
Kirsten Wolf frá íslenskudeild
Manitobaháskóla flutti fróðlegt er-
indi, er hún nefndi „Endurheimt
Vínlands í vestur-íslenskum bók-
menntum". Kom glöggt fram, að hin
foma arfleifð var endurvakin og
gædd nýju lífi í bókmenntum síðara
landnámsins. Benjamin J. Vail frá
Óslóháskóla fjallaði á almennum
nótum um viðfangsefnið „Mann-
vistfræðileg aðkoma að rannsókn-
um á víkingatímanum" með áherslu
á sambúð manns og umhverfis. Þá
flutti Ámi Bjömsson þjóðhátta-
fræðingur yfirlitserindi um „Samfé-
lag landnámsmanna og forsendur
sagnaritunar". Kveikjan að henni
hafi ekki verið sérstök skáldaæð
eða einangrun landsmanna, heldur
hagræn velmegun og hæfileg sam-
þjöppun hennar í höndum héraðs-
höfðingja og sérstæðar félagslegar
forsendur goðaveldis á grunni lýð-
frelsis. Höfðingjar ráku kirkjur og
réðu presta og gátu sett þá til
Súreftiisvörur
Karin Herzog
Kynning í dag
kl. 14-18
í Garðs Apóteki, Sogavegi,
Apótekinu Smiðjuvegi,
Kópavogi og
Húsavíkur Apóteki.
skrifta á efni, sem fallið var til vin-
sælda og lýðhylli, sem var meðal
grannstoða goðaveldisins. Ami játti
þeirri fyrirspum, hvort áköf valda-
barátta undir lok þjóðveldisins hafi
ekki eflt til stærstu átaka í sagnarit-
un, áður en kerfi þess riðaði til falls.
Næstu þrjú erindi leituðu svara í
fornleifafræði landnámsminja frá
Islandi og Grænlandi. Jette Ame-
borg frá Þjóðminjasafni Dana
nefndi erindi sitt „Upphafstími nor-
ræns landnáms á Grænlandi í rituð-
um heimildum og fornleifum" og
sýndi með því glærar frá uppgreftri
á þeim slóðum. Thomas H.
McGovem ræddi „Hagrænar undir-
stöður landnáms með hliðsjón af
beinaleifum á Islandi og Græn-
landi“ og studdist þar við uppgröft
sorphauga frá miðöldum. Þróunin
var greinileg frá fleirhliða húsdýra-
haldi ad hætti ræktunarbúskapar
móðurlandanna til einhæfari
áherslu á harðgerðari tegundir,
einkum sauðfé, auk veiða villtra
dýra, fugla og fiska til fyllingar, eft-
ir því sem til féllu. Christopher D.
Morris frá Glasgowháskóla beindi
hins vegar ljósi sínu að kristnitöku
og örri útbreiðslu kirkna og
klaustra í erindi sínu „Frá Birsay tO
Brattahlíðar. Nýleg viðhorf til nor-
rænnar kristni í Orkneyjum,
Hjaltlandi og á Norður-Atlantshafs-
svæðinu“.
Einnig var leitað heimilda í veð-
urfarssögu norðursvæða. Ámý Erla
Sveinbjömsdóttir frá Raunvísinda-
stofnun Háskólans reifaði „Veður-
farsummerki í ískjörnum Græn-
landsjökuls" í máli og myndum, en
Astrid E.J. Ogilvie frá Colorado-
háskóla leitaði fanga bæði í rituðum
heimildum um hafísár og harðindi
og sams konar ummerkjum í setlög-
um, en erindi hennar nefndist „Haf-
ís, setlög, sögur og skáld. Veðurfar
Norður-Atlantshafs á víkingatíð og
miðöldum“. Bar heimildum beggja í
höfuðdráttum vel saman um góðæri
á landnámstíma og kólnun síðar, allt
að „litlu ísöld“ áður en hlýnaði fram
á nútíma.
Að lokum annars dags ráðstefn-
unnar 10. ágúst bauð Bjöm Bjama-
son menntamálaráðherra til mót-
töku í Listasafni Kópavogs - Gerð-
arsafni. Um kvöldið sóttu ýmsir
þátttakenda leikritið Saga Guðríðar
í Skemmtihúsinu.
Fyrri hluti lokadags ráðstefnunn-
ar var helgaður stöðu íslenskra
fræða í enskumælandi löndum og
kennslu og rannsókna almennt í
þeim fræðum. Fyrst vora flutt tvö
erindi um fyrrgreinda efnið. Mari-
anne E. Kalinke frá Illinoisháskóla
nefndi sitt erindi „Fundur Norður-
Ameríku og könnun Islands", og
innihélt það mikinn fróðleik um
áhuga á og ástundun íslenskra
fræða í þeirri álfu. Að vísu er aðeins
í Winnipeg sérstök prófessorsstaða
tileinkuð íslensku, en mjög víða era
íslensk fræði stunduð í samhengi
ensku og norrænna eða germanskra
fræða. Fyrirlesari rakti yfirgrips-
mikil greinaskrif og útgáfustarf-
semi áratugum saman, svo skiptir
hundraðum greina og titla. Diana
Whaley frá Newcastleháskóla fjall-
aði um hliðstæður þessa í „Völuspá
hin breska. Norræn-íslensk fræði í
Bretlandi nú og framvegis". Á eftir
voru umræffur á pallborði um
kennslu, rannsóknir og rannsókna-
samvinnu, með þáttöku ofan-
greindra og fimm íslenskra fræði-
manna, þar á meðal Úlfars Braga-
sonar forstöðumanns Stofnunar
Sigurðar Nordals, sem stýrði um-
ræðum. I upphafi umræðunnar
sagði Einar Benediktsson, sendi-
herra og framkvæmdastjóri Landa-
fundanefndar, nokkur orð um, hvað
fyrir nefndinni hafi vakað með at-
beina sínum að ráðstefnuhaldinu og
minntist m.a. á nauðsyn þess að
auka íslenskukennslu við háskóla
vestra. Umræðan snerist að miklum
hluta um fjármögnun kennslu,
rannsókna og útgáfu. Góðu fréttim-
ar vora ekki síst þær, að Manitoba-
háskóli hefði næstum næg fjárráð
til að koma upp annarri stöðu í
þessum fræðum. Ymsir þátttakenda
tóku líflegan þátt í umræðunum, og
átti það einnig við um flestalla dag-
skrárliðina.
Lokakafli ráðstefnunnar var
einkum á nótum bókmenntagildis,
viðtöku sagnanna og viðhorfa til
þeirra í samhengi kynþátta, samfé-
lags og stjómmála. Sveinn Haralds-
son bókmenntafræðingur ræddi
bókmenntalegt og sögulegt gildi
Vínlandssagna og taldi meira um
vert en togstreitu um þjóðerni hetj-
anna. Sverrir Jakobsson sagnfræð-
ingur ræddi um stöðu frambyggja
Norður-Ameríku í heimsmynd Is-
lendinga og hið mannfræðilega
vandamál um viðbúnað til sam-
skipta við framþjóðir sem „skræl-
ingja“, friðsamlegra viðskipta eða
vopnaskipta, en sá vandi reyndist
einkum verða landnámi þeirra að
falli. Inga Dóra Bjömsdóttir mann-
fræðingur frá Kalifomíu fjallaði um
samjöfnuð og meting milli Leifs Ei-
ríkssonar og Kristófers Kólumbus-
ar og um notkun Leifs í þjóðmála-
umræðunni vestra, ásamt misjöfnu
mati á kynþáttum og þjóðemum og
fordómum í þeirra garð.
Lokaerindið flutti Andrew Wawn
frá Leedsháskóla og kallaði „Vín-
land og menn Viktoríutímans".
Fjallaði það á áhrifamikinn hátt og
af þrótti og kímni um meðhöndlun
nafntogaðra rómantíkera Viktoríu-
tímans á efninu beggja vegna Atl-
antsála, en bók þessa efnis mun
væntanleg frá hendi höfundar. Fyr-
irlesturinn stóð í fulla klukkustund
og þótti í alla staði stórkostleg
skemmtun.
Að lokum þriðja ráðstefnudags
11. ágúst sleit Úlfar Bragason ráð-
stefnunni með stuttu ávarpi og bauð
fyrir hönd Stofnunar Sigurðar Nor-
dals til síðdegisdrykkju á staðnum.
Mun það samdóma álit þátttakenda,
að ráðstefnan hafi heppnast mjög
vel og náð þeim tilgangi, sem að var
stefnt.
Bjarni Bragi Jónsson, fyrrv. stjóm-
arformaður Stofnunar Sigurðar
Nordals, tók saman.
Kennsla í
byrjenda- og
framhalds-
flokkum hefst
dagana 20. til
25. september
nk. 10 vikna
námskeið.
LiJ
Skákskóli
[ s L A n d s
Alþjóðlegir
titilhafar
annast alla
kennslu.
Kennt verður frá kl. 17.00-19.00 virka daga og
frá kl. 11.00-12.30, 12.30-14.00 og 14.00-16.00
um helgar.
Kennslubækur innifaldar í öllum flokkum.
Nánari upplýsingar og skráning alla virka daga frá
kl 10.00-13.00 í shna 568 9141.
Athugið systkinaafsláttinn