Morgunblaðið - 03.10.1999, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 3. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Listaverk eftir myndhöggvarann Robert Aiken yfir aðalinngangi hæstaréttarhússins; frelsisgyðjan í forsæti.
Verndari
stjórnar-
skrárinnar
Sumar afdrifaríkustu ákvarðanir í bandarískum stjórnmálum
á þessari öld hafa hvorki verið teknar af forsetum Bandaríkj-
anna né þinginu í Washington - heldur dómurum hæstaréttar.
. — 7 1
Jakob F. Asgeirsson segir frá hæstarétti Bandaríkjanna
og stormasamri sambúð hans við handhafa löggjafar-
og framkvæmdavalds á öldinni sem er að líða.
Aðalinngangur hæstaréttar Bandaríkjanna í Washington.
AÐ ER áhrifaríkt að ganga í
dómsal bandaríska hæsta-
réttarins í Washington - í
ljósi þess sögulega hlutverks sem
rétturinn hefur gegnt og frægra
dómara sem þar hafa setið. I hug-
ann koma upp nöfn John Jays,
John Marshalls, Oliver Wendel
Holmes, Frank Frankfurters, Earl
Warrens, Thurgood Marshalls og
Warren Burgers. E.t.v. kemst nú-
verandi forseti réttarins, William
H. Rehnquist í flokk hinna sögu-
frægu dómara, en hann hefur stýrt
réttinum frá 1986 og virðing hans í
nýlegum þingréttarhöldum yfir
Clinton forseta þótti mikil.
Hæstaréttarhúsið er geysistórt
og tilkomumikið - gegnt þinghús-
inu og við hlið þjóðarbókasafnins á
Capitol Hill. Pað er að mestu byggt
úr hvítum marmara og skreytt
listaverkum og útskurði. Það fellur
vel inn í hið stórgerða umhverfi sitt
og maður áttar sig ekki strax á því
að húsið er tiltölulega nýtt. Hæsti-
réttur Bandaríkjanna eignaðist
ekki eigið húsnæði fyrr en á fjórða
áratug þessarar aldar og hafði þá
verið við lýði í nær hálfa aðra öld.
Lengst af var rétturinn til húsa í
sal í þinghúsinu. Var þess sérstak-
lega gætt við hönnun byggingar-
innar að hún sýndi út á við að
dómsvaldið væri engu veigaminni
grein ríkisvaldsins en löggjafar- og
framkvæmdavaldið.
I fáum löndum hefur æðsta dóms-
vald gegnt jafn pólitísku hlutverki
og í Bandaríkjunum. Bandaríski
hæstirétturinn er einskonar vemd-
arí stjómarskrárinnar og hefur úr-
slitavald um túlkun hennar. Réttur-
inn hefur vald til þess að fella úr
gildi ákvarðanir Iöggjafar- og fram-
kvæmdavalds sem dómurum hans
sýnist ganga gegn anda stjórnar-
skrárinnar. Þetta er vandmeðfarið
vald, enda er stjórnarskráin al-
mennt orðuð og blasir ekki alltaf við
hvernig beri að túlka hana í flóknum
álitamálum í síbreytiiegum heimi.
Auk þess getur það skapað afdrifa-
ríka stjórnarfarslega óvissu ef túlk-
un réttarins á stjómarskránni geng-
ur ítrekað í berhögg við skilning lög-
gjafar- og framkvæmdavaldsins.
Raunar stendur ekki berum orð-
um í stjómarskránni að rétturinn
eigi að hafa síðasta orðið um túlkun
stjómarskrárinnar, en það virðist
hafa verið ætlun stjómarskrárgerð-
armannanna í Ffladelfíu 1787, svo
sem fram kemur í málsvöm þeirra,
The Federalist Papers. Hamilton
segir t.d. að það sé skylda réttarins
að dæma ógilda alla lagasetningu
sem gangi gegn ákvæðum stjórnar-
skrárinnar og að réttinum beri að
gæta þess að vilji allrar þjóðarinnar
eins og hann sé orðaður í stjórnar-
skránni vegi ávallt þyngra en vilja-
yfirlýsingar meirihluta Iöggjafar-
valdsins á hverjum tíma. Madison
kveður það áríðandi að úrskurður í
álitamálum um stjómskipun og
túlkun stjómarskrárinnar sé hafinn
yfir stjómmálaþrætur og því nauð-
synlegt að slíkum álitamálum sé
ráðið til lykta af sjálfstæðum dóm-
umm sem standa utan við stjórn-
málaþjark hinna kjörnu fulltrúa.
Þrátt fyrir þessi afdráttarlausu um-
mæli er engu að síður enn mikill
ágreiningur meðal sagnfræðinga
um hvað feður Bandaríkjanna hafi
raunverulega ætlað að fela réttinum
mikið vald.
En þótt rétturinn hafi sterka
stöðu er sjálfstæði hans ekki
algert. Forsetinn tilnefnir
dómara í réttinn og þingið í Was-
hington verður að samþykkja þær
tilnefningar. Þingið getur auk þess
vikið einstökum dómuram frá störf-
um með því að ákæra þá fyrir emb-
ættisbrot, og þingið, forsetinn og
þing einstakra ríkja hafa vald til að
breyta stjórnarskránni - m.a. í því
skyni að breyta hugmyndafræði-
legri samsetningu réttarins, svo
sem með fjölgun dómara. Þar að
auki hefur rétturinn náttúrlega ekki
vald til að fylgja eftir ákvörðunum
sínum.
Rétturinn velur sér sjálfur þau
mál sem hann fjallar um, þ.e. hann
er ekki eiginlegur áfrýjunarréttur
eins og hæstiréttur íslands. Meðal
þess sem virðist ráða mestu um
hvort rétturinn tekur mál til um-
fjöllunar eða ekki er hvort það
snerti grandvöll stjómskipunar
landsins og að ekki hafí verið fjallað
um það áður af réttinum, hvort
dómar í málinu á lægri dómsstigum
stangist á eða gangi að einhverju
leyti gegn eldri hæstaréttardómum,
hvort tekist sé á um grundvallar-
mannréttindi, hvort dómur á lægra
dómsstigi sýnist ekki hafa fylgt al-
mennt viðurkenndum reglum um
málsmeðferð eða hvort mál hafi leitt
til túlkunar þar sem lagaheimild
skortir.
egar fjallað er um sögu
bandaríska hæstaréttarins er
gjarnan sagt að hann hafi
verið á víxl virkur eða óvirkur - eft-
ir því hversu gjarn hann hefur verið
á að véfengja skilning löggjafar- og
framkvæmdavalds á stjórnar-
skránni. Allt fram á þessa öld fór
rétturinn varlega í að ómerkja
ákvarðanir löggjafar- og fram-
kvæmdavalds, þótt í frægum dóms-
úrskurði 1803 (Marbury v. Madi-
son) hafi rétturinn tekið af skarið
um að hann hefði síðasta orðið um
túlkun á stjórnarskiánni. A hinum
virku skeiðum hefur skilningur rétt-
arins á anda stjómarskrárinnar
verið í veigamiklum atriðum annar
en ríkjandi skilningur handhafa lög-
gjafar- og framkvæmdavalds - og
hefur þá ýmist verið um það að
ræða að rétturinn hafí lesið stjórn-
arskrána þröngt og vítt. Rétturinn
hefur því verið virkur hvort tveggja
í íhaldssömum og róttækum skiln-
ingi.
A þessari öld má segja að réttur-
inn hafi verið mjög íhaldssamur allt
fram yfir miðjan fjórða áratuginn.
Rétturinn las stjórnarskrána
þröngt og hamlaði gegn tilhneig-
ingu alríkisstjórnarinnar í Was-
hington til að koma á sameiginleg-
um reglum yfir ýmsa starfsemi í
ríkjum Bandaríkjanna. Einkum átti
þetta við um lög og reglur um við-
skipti. I stjórnarskránni er þinginu
í Washington gefið vald til að „setja
reglur um viðskipti við erlendar
þjóðir og milli einstakra ríkja og við
ættbálka indíána". En nær orðið
„viðskipti" yfir framleiðslu á vörum
eða einungis til verslunar með full-
unnar vörur? Atti orðið „viðskipti"
við um starfsemi flutningafyrir-
tækja, banka og tryggingafélaga?
Fyi'sta þriðjung aldarinnar var það
skoðun réttarins að viðskiptaklásúla
stjórnarskrárinnar ætti ekki við um
alla atvinnustarfsemi. Forseti rétt-
arins á fjórða áratugnum, Charles
E. Hughes, sagði t.d. að ef ekki
væri staðið fast á þessum skilningi
yrði vald alríkisstjórnarinnar í Was-
hington í raun taumlaust og Banda-
ríkjamenn myndu búa við fullkomn-
lega miðstýrt ríkisvald.
A þessum áram vildi rétturinn
standa vörð um sambandsríkja-
stefnuna og koma í veg fyrir að al-
ríkisstjórnin sölsaði undir sig for-
ræði mála sem samkvæmt hefð-
bundnum skilningi átti að vera á
vegum einstakra ríkja. Rétturinn
kvað það t.d. stjórnarskrárbrot að
ætla að beita alríkislögum til að
stjóma vinnu barna í einstökum
ríkjum; slíkt ætti að vera á hendi
lögregluyfirvalda innan ríkjanna
(Hammer v. Dagenhart, 1918). Það
samræmdist auk þess ekki stjórnar-
skránni, að mati réttarins, að leggja
háan hamlandi alríkisskatt á vörar
sem börn höfðu unnið við fram-
leiðslu á (Baily v. Drexel Furniture
Company, 1922). En jafnt og réttur-
inn stóð vörð um hina hefðbundnu
sambandsríkjastefnu gætti hann
þess að stjómsemi einstakra ríkja
gengi ekki gegn stjórnarskrár-
bundnum rétti einstaklinganna til
að ráða málum sín á milli með
frjálsum hætti. Rétturinn taldi það
t.d. brot á stjómarskrárbundnu
frelsi kvenna til að selja vinnu sína
eins og þeim sýndist þegar eitt ríki
setti lög um lágmarkslaun kvenna
(Adkins v. Children’s Hospital,
1923).
Allt fram yfír 1930 má segja að
íhaldssemi réttarins hafi al-
mennt verið í samræmi við
ríkjandi hugsunarhátt meðal stjóm-
málamanna og almennings. En
kreppan mikla breytti afstöðu
manna og þegar Franklin D. Roos-
evelt kynnti New Deal stefnu sína
kom til alvarlegs ágreinings milli
hæstaréttardómaranna og hand-
hafa löggjafar- og framkvæmda-
valds. Hæstiréttur hélt sínu striki
og með nokkrum frægum dómum á
árunum 1934-1936 gerði rétturinn
Roosevelt í raun ókleift að fram-
fylgja efnahagsstefnu sinni.
Aldrei fyrr hafði komið til jafnal-
varlegs ágreinings innan banda-
rísks stjórnkerfis. Ræddu menn það
í fullri alvöru að takmarka vald rétt-
arins með stjórnarskrárbreytingu.
Roosevelt forseti taldi slíkt of tíma-
frekt, en stjórnarskrárbreytingar
verður að samþykkja á þingum allra
ríkja Bandaríkjanna. Vandinn fólst
auk þess ekki í stjómarskránni,
sagði Roosevelt, heldur í hug-
myndafræðilegri afstöðu meirihluta
dómaranna. Roosevelt lagði til við
þingið í Washington að hæstarétt-
ardómurum yrði fjölgað - um einn
fyrir hvern þeirra sem hefði náð 70
ára aldri. Með þeim hætti hugðist
hann breyta hugmyndafræðilegri
samsetningu réttarins, skipunar-
valdið var hans og hann myndi ein-
ungis skipa dómara sem teldu New
Deal stefnuna samræmast stjórnar-
skránni. Talaði Roosevelt fullum
fetum um að „bjarga stjórnar-
skránni frá réttinum og réttinum
frá sjálfum sér“. En þessi tillaga
Roosevelts vakti litla hrifningu
þingmanna sem fannst forsetinn
vera farinn að sýna ískyggilega ein-
ræðistilburði. Þegar þingið hafði
vísað á bug þessari tillögu, sem
kalla má aðför framkvæmdavalds-
ins að dómsvaldinu, var sem hæsti-
réttur mildaðist í afstöðu sinni. Hin-