Morgunblaðið - 03.10.1999, Blaðsíða 32

32 SUNNUUDAGUR 3. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. OKTÓBER 1999 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
VIÐSKIPTALÍFIÐ á ís-
landi á tuttugustu öld-
inni, sem senn er á enda, ein-
kenndist ekki sízt af átökum á
milli samvinnuhreyfingarinn-
ar og einkafyrirtækjanna.
Samband ísl. samvinnufélaga,
dótturfyrirtæki þess og kaup-
félögin, voru lengst af öflug-
asta viðskiptasamsteypan í
landinu. Einkafyrirtækin
mynduðu ekki slíka sam-
steypu a.m.k. ekki framan af,
en sameiginlegir hagsmunir í
baráttu við samvinnuhreyf-
inguna tengdi þau saman.
Þessi átök í viðskiptalífinu
höfðu mikil áhrif á stjórn-
málabaráttuna. Samvinnu-
hreyfingin var nátengd Fram-
sóknarflokknum, sem gætti
hagsmuna hennar á hinum
pólitíska vettvangi, en einka-
fyrirtækin leituðu skjóls hjá
Sjálfstæðisflokknum. Þessir
tveir stjórnmálaflokkar
kepptu um forystuna í lands-
málum. A tímum hafta og
skömmtunar sá Framsóknar-
flokkurinn um að tryggja
samvinnuhreyfingunni inn-
flutningsleyfi og fjárfesting-
arleyfi og Sjálfstæðisflokkur-
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgríraur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
inn sá um það sama fyrir
einkafyrirtækin. Þannig voru
stjórnmálin og viðskiptalífið
nátengd og samofin.
Þessi gamla skipting við-
skiptalífsins í tvær megin-
blokkir hefur smátt og smátt
verið að hverfa. Með samein-
ingu SIF og Islenzkra sjávar-
afurða í eitt fyrirtæki má
segja, að stórt skref hafi verið
stigið til þess að ljúka Jjessari
skiptingu endanlega. Utflutn-
ingur á sjávarafurðum og
sölustarfsemi í öðrum löndum
var stór þáttur í starfsemi
Sambands ísl. samvinnufé-
laga. Islenzkar sjávarafurðir
urðu til sem sjálfstætt fyrir-
tæki á grundvelli þess rekstr-
ar. A undanförnum árum hef-
ur verið háð hörð barátta um
yfirráð í einstökum útgerðar-
og fiskvinnslufyrirtækjum
m.a. til þess að tryggja út-
flutningsfyrirtækjunum við-
skiptin við þau. Þess er
skemmst að minnast, að SH
lagði í verulegan kostnað fyrir
nokkrum árum til þess að
tryggja sér áframhaldandi
viðskipti við Utgerðarfélag
Akureyringa.
Allt er þetta að verða liðin
tíð. Fyrirtæki, sem eiga rætur
í samvinnuhreyfíngunni og
önnur einkafyrirtæki taka
höndum saman eða renna
saman eftir því sem viðskipta-
hagsmunir krefjast en taka
ekki lengur mið af pólitískum
hagsmunum. Viðhorfin í þess-
um efnum breytast svo hratt,
að sameining SIF og IS verð-
ur að veruleika á nokkrum
vikum, en ekki er nema ár síð-
an sameiningarviðræður á
milli SH og IS strönduðu,
áreiðanlega að einhverju leyti
vegna þess, að sjónarmið fyrri
tíma voru töluvert fyrirferðar-
mikil.
Líklegt má telja, að í kjölfar
sameiningar SIF og IS skap-
ist ný viðhorf í rekstri ann-
arra fyrirtækja, sem byggja
að hluta til á gömlum grunni
samvinnuhreyfingarinnar, svo
sem Vátryggingafélags Is-
lands, Olíufélagsins og Sam-
skipa. Þessi nýju viðhorf eru
til þess fallin að skapa þessum
fyrirtækjum ný tækifæri í við-
skiptum. Þau eru líkleg til
þess að auka þeim kraft.
Jafnframt er ljóst, að
breyttir tímar í þessum efnum
hafa líka áhrif á stjórnmála-
baráttuna. Framsóknarflokk-
ur og Sjálfstæðisflokkur eru
ekki lengur að gæta hags-
muna ákveðinna skjólstæð-
inga eins og fyrr á árum. Báð-
ir flokkarnir verða frjálsari af
þeim hagsmunum og það
frelsi auðveldar samstarfið
þeirra í milli og er kannski
forsenda þess, að það hefur
verið svo gott, sem raun ber
vitni um seinni árin.
Af þessum sökum er ljóst
að sameining SIF og IS hefur
margfalt meiri þýðingu en þá
eina, sem snýr að starfsemi
fyrirtækjanna sjálfra.
BREYTT VIÐHORF
í VIÐSKIPTALÍFI
Ljóðin opnuðu mér
sérstakan heim, sagði
Gunnlaugur Scheving.
Ég hélt meira upp á
rímuna en Ijóð stór-
skáldanna, vegna þess
að hún var kveðin og
svo átti hún betur við á þessu myrka
hjami. Svo seiddi hún hugann inn í
heim ævintýranna. Ég skildi að vísu
ekki alltaf öll orðin til fulls. Það komu
fyrir setningar, sem ég var í vafa um
hvað þýddu, en ég vildi einhverra
hluta vegna ekki spyrja um innihald
þeirra. Athygli mín beindist því
stundum meir að hreimi orðanna eða
lögun og hvort mér fannst þau hörð
eða mjúk. Þessi orð voru stundum
ísmeygileg og ljúf fyrir eyrað, stund-
um hrjúf og eftirminnileg, gullhrings
týr og sörva lindi áttu hljóm, sem
minnti á dýra málma. Gollnis spanga
Freyja átti sjálfan hljóm sögunnar,
örlagaþrunginn með gný hafsins að
baki. Ég hafði ánægju af orðum, sem
ég skildi ekki. Þau urðu mér sem
hlutir án sambands við innihald
kvæðisins. Ég hafði þó ekki verulega
gaman af ljóðum, var meira upptek-
inn af myndum, sérstaklega bygging-
um, hlutföl! og stærðir voru mér
óþrjótandi áhugamál og umhugsun-
arefni. Ég fann stundum eitthvað líkt
í kvæðunum, þótt mér þætti það ekki
eins háttbundið, en kvæðin birtu mér
unaðslegar myndir, t.a.m. þessi er-
indi Þorsteins Erlingssonai- í Lág-
nætti, þar sem gamalt og nýtt flétt-
ast saman:
Stjömur háum stólum frá
stafa bláan ósinn,
út við sjávar yztu brá
eftir dáin ljósin.
A um njólu aldinn mar
út’ hjá póli gaman:
árdags sól og aftann þar
eiga stóla saman.
Sléttu bæði og Homi hjá
heldur Græðir anda,
HELGI
spjall
meðan hæðir allar á
aftanklæðum standa.
Mér fannst þetta
lýsa útsýninu frá Una-
ósi, en nöfnin á fjöllun-
um skiptu ekki máli.
Svona orti Þorsteinn Erlingsson,
þegar hann gleymdi sjálfum sér og
þeirri veröld, þar sem maðurinn lifír.
Ég man þessi vetrarkvöld með
skammdegisnóttina við gluggann og
svartamyrkur úti. En einhvers stað-
ar langt í burtu á þessu myrka
hjarni vissi maður af fólki, en var því
bláókunnur.
Jón Þórðarson las sögur. Ég
hlustaði með athygli á frásögnina af
dauða Björns Hítdælakappa, ég
hugsaði mikið um dauðann það
kvöid. Þessi lýsing á dauðastríði
lagðist að mér með heitum, kvelj-
andi þunga. Stundum kvað Jón rím-
ur, það þótti mér skemmtilegt.
Hundurinn Hvekkur lá úti í horni,
stór og svartur. Hann svaf. Ég sá
hann dreymdi. Það var eitthvað dul-
arfullt og yinsamlegt við þetta sof-
andi dýr. Ég fór að hugsa um sálina,
ég fór að hugsa um guð. Líklega
kæmist Hvekkur til guðs, mundi það
ekki koma til mála? Þegar vakan
með lestri og kveðskap var á enda,
komst skammdegisnóttin ennþá nær
manni. Það var eins og maður væri
þá opnari fyrir utanaðkomandi
áhrifum, veikari fyrir, móttækilegri
fyrir ævintýrum þessa heims og
annars. Ég svaf í rúmi hjá fóstra
mínum, það var myrkur og ég hugs-
aði um Þorstein Erlingsson og fugl-
ana í kvæðunum hans. Svo sá ég allt
í einu andlit Bjarnar Hítdælakappa
á dauðastundinni. Mig dreymdi löng
og mjó strá á háu barði. Þau bar við
hvít ský og bláan sumarhimin. Volgt
blóð lak niður eftir stráunum, þar
sem þau bærðust fyrir vindi.
M: Þú hefur einhvern tíma sagt
mér frá frönskum skipbrotsmönn-
um, sem gistu á Unaósi.
G: Einhverntíma á útmánuðum
þennan vetur, þegar ég sat við
gluggann og horfði út í hríðarmugg-
una, sá ég langa halarófu af mönnum
koma gangandi niður fjallshlíðina og
heim að bænum. Þetta voru franskir
skipbrotsmenn. Skútan þeirra hafði
sokkið stutt frá landi, skammt frá
Unaósi. Það var logn og gott í sjóinn.
Skipshöfnin komst öll í bátana, en
fóstri minn hafði farið niður að
ströndinni og gefíð merki með flaggi
og vísað þeim á Stapavíkina. Mér
fannst þetta merkileg og óvenjuleg
heimsókn og einhvern veginn lá það
líka í loftinu. Frakkarnir voru góðir
og líflegir karlar, dökkir með fram-
andi svip og augu og mál, sem eng-
inn skildi. Mér var þessi gestakoma
mjög kærkominn viðburður, ekki
sízt vegna þess að á meðal komu-
manna var drengur á að gizka 12 ára
gamall. Þar með hafði ég eignazt
leikféiaga, þó málið skildi okkur að.
En mér þótti hann dökkur og fram-
andi. Hann var vingjarnlegur eins og
landar hans og símasandi eins og
þeir.
Einn daginn fundu þeir rauð-
vínstunnu rekna á fjöru, það var
slatti í henni og heimafólkið hafði
áhyggjur af, að nú færi öll skipshöfn-
in á dúndrandi fyllerí. En fóstri minn
þekkti eitthvað á mannskapinn og
sagði að Fransararnir kynnu betur
til víndrykkju en annað fólk, hann
sagði, að rauðvínið mundi ekki trufla
geðsmuni þeirra. Þetta reyndist rétt,
því það kom ekkert sérstakt fyrir í
sambandi við rauðvínstunnuna. Ég
held það hafí verið erfitt að taka á
móti heilli skipshöfn og veita mat og
húsaskjól á þessum afskekkta stað.
En ég hafði vitanlega engar áhyggj-
ur af því, og það var mikill söknuður
hjá litlum dreng, þegar þessi glaði
og þakkláti hópur frá fjarlægum
ströndum kvaddi Unaós. Þetta hafði
verið eins og að fá heilt fuglabjarg í
glaða sólskini inn í húsið.
M.
ITENGSLUM VIÐ ARFLEIFÐ
okkar, sem gerir miklar kröfur til
smekks og listrænna vinnu-
bragða, mætti varpa fram þeirri
spumingu, hvort rétt sé sem virð-
ist, að ritlistarsmekknum hafí
hrakað frá því sem var fram undir
miðja öldina. Nú eru gerðar minni
fagurfræðiiegar kröfur en áður til þeirra sem
tjá sig í söngii og skáldskap. Það hefur að
vísu ávallt verið tilhneiging tii að lyfta undir
lélegan smekk og óþarfi að benda á annað en
rímnasönglið, sem gekk svo fram af Jónasi á
sínum tíma, að hann stóðst ekki mátið, en vó
harkalega að vondum rímum og þyrmdi þá
ekki Sigurði Breiðfjörð, þótt hann væri góð-
skáld í aðra röndina og ætti það til að yrkja
ágæt kvæði. En hann lét fjölina fljóta í mörg-
um rímum sínum og gaf höggstað á sér.
Jónas stóðst ekki mátið og kallaði yfir sig
bæði reiði og óvinsældir vegna þess að al-
þýða manna dýrkaði leirburðinn þá eins og
nú. Jónas reiddi að vísu of hátt til höggs því
að hann þyrmdi engu sem fyrir var, t.a.m.
ekki því bezta í Breiðfjörð.
Hnignandi
smekkur
EN HVER REIÐIR
nú til höggs með
sama hætti og Jónas
áður? Það væru ærn-
ar ástæður til þess
við eignuðumst slíkan farandriddara seni'
hann nú um stundir. En áhuginn er lítill sem
enginn. Nú er allt lagt að jöfnu og alþjóða-
sönglið og leirburðurinn hafa slævt þær eggj-
ar tíl muna sem hægt væri að nota í viðnám-
inu gegn smekkleysi og leirburði. Eða - hví
skyldu menn vera að kalla yfir sig óvinsældir
af þessu tílefni, ritlist er hvort eð er ekki í
tízku, og þá allra sízt ijóðlist. Vaðallinn er í
tízku, ekki sízt í ljósvökunum. 70-98% dag-
skrárefnis sjónvarpsstöðvanna af útlendum
toga, mikill hluti yfirgengilegt rusl. Til hvers
var þá þessi þjóðernisvakning vegna kana-
sjónvarpsins, mætti spyrja. Væri ekki alveg
eins ástæða tii að hefja slíka vakningu nú?
Eða höfum við orðið blekkingunni að bráð í
þeirri fáránleikasápu sem er hvarvetna fylgi-
kvilli poppmenningar og fjörefni gulu
pressunnar?
Allt er þetta í stíl við þá áhættufíkn sem
einkennir þjóðfélagið, ekki sízt verðbréfa-
markaðinn.
En svo er þá einnig á hitt að líta að smekk-
urinn hefur ekki einungis versnað, heldur
hefur hann einnig breytzt og engin ástæða til
að amast við því. Hver samtími á sinn spegil,
jafnt á dögum Jónasar og nú um stundir. En
allir samtímaspeglar sundrast og tíminn rað-
ar einstaka brotum í þá einu mynd sem eftir
stendur, þegar fram líða stundir. Það sem
- stenzt miskunnarlausar kröfur hans og veld-
ur því að bókmenntir og aðrar listir verða sí-
gildar og lifa af, er hátt yfir samtímaskvaldr-
ið hafið. Hitt er svo annað mál að við eigum
að gera þær kröfur til skólanna að þeir rækti
máltilfmningu nemenda, kenni góðan skáld-
skap, mikilvæga ritlist, en sleppi leirnum. Því
miður er hann eldfastur og af þeim sökum
erfiður viðureignar. En hvað sem því líður er
unnt með ögun og atlæti að rækta það sem er
verðmætt og mikiis virði og ber í senn vitni
um arfleifð okkar og vísbendingu um ræktað-
an og þroskaðan smekk.
Alþjóðlegi
vandamál
ÞAÐ SEM HER
hefur verið til um-
ræðu er ekki einung-
is vandamál á Is-
landi, heldur einnig,
og ekki síður í öðrum löndum. Ein af ástæð-
unum er sú tilhneiging til einsmenningar og
alþjóðahyggju sem fjölmiðlar sáldra eins og
illgresi yfir viðkvæman akur lítilla samfélaga
og jafnvel stórra einnig. Þannig segir einn
helzti rithöfundur BandanTtjanna nú um
stundir, James Salter, m.a. í athyglisverðri
grein sem birtist nýlega í New York Times,
„Einu sinni voru bókmenntir. Hvað nú?“, að
fyrsta stórverkefni okkar í iífinu, og einnig
það mikilvægasta, og allt annað er undir
komið, sé einfaldlega: að læra að tala.
„Tungumálið - hvaða tungumál sem er,
enska, swahiii, japanska - er skilyrði mann-
legrar tilveru. Án þess er ekkert. Til er feg-
urð í heiminum og fegurð tilverunnar - eða
depurð ef því er að skipta - er ekki unnt að
tjá án tungumáls.
Dýrin deila með okkur jörðinni en þau
geta ekki talað, a.m.k. ekki með neinum þeim
hætti, sem borinn verður saman við manna-
mál. Þau eiga sér ekki - jafnvel þau stórkost-
legustu og greindustu þeirra, hvalir, fílar,
ljón - Guð. Allur skilningur okkar og lotning
fyrir guðdóminum eru algjörlega háð tungu-
málinu: bænum, prédikunum, sálmum, Bibl-
íunni eða öðru lesmáli. Án tungumálsins gæti
Guð verið til - en þá væri ekki unnt að lýsa
honum. Kraftur tungumálsins er fólginn í
þroska þess, glæsileika, umfangi og aðlögun.
Þegar talað er á skýran, skorinorðan og
skemmtilegan hátt er líkast því að mæland-
inn haldi á blysi. Við drögumst að fólki, sem
veit sitthvað um heiminn og getur komið
vizku sinni á framfæri: Dr. Johnson,
Shakespeare. Tungumál á borð við það, sem
þeir nota, slær tóninn, tungumál skálda og
hetja. Þeim tilheyrir ákveðið svið lífsins, svið
sem er óhagganlegt.
Hins vegar er tungumálið ekki eitt og
óskipt. Tungan er tvískipt, sú sem mælt er
fram og sú skrifaða. Talmálið er líkast andar-
drætti, áreynslulaust og til reiðu. Ritmálið er
allt annað fyrirbrigði. Því fylgir erfiði og fyr-
ii’höfn að læra að lesa og skrifa, það er annað
hliðið, sem fara þarf gegnum. Þegar þeirri
ferð er lokið blasir víðernið við, ef svo má að
orði komast, hið endalausa útsýni. „Bibliom-
ar“ eru þar til reiðu. Þetta orð bjó ég til. Það
þýðir bókasafn, skjalasafn, stórt safn. Eitt og
eitt tiibúið orð hér og þar telst ekki mikið.
Shakespeare bjó til tæplega 12. hvert orð af
þeim rúmlega 20.000, sem hann notaði;
a.m.k. er ekki vitað til þess að þau hafí verið
notuð áður. Til samanburðar má nefna að
Biblía Jakobs konungs hefur að geyma að-
eins um 8.000 mismunandi orð.
Allt horfið -
en sagan ekki
I „BIBLIORUN-
um“ er að finna bæk-
ur, handrit, dagblöð,
gögn sem prentuð
hafa verið út af Net-
inu, bréf, alls konar hluti. Bækumar era það
mikilvægasta. Með því að lesa þær vaknar
löngunin að gerast rithöfundur eða þannig var
því alltjent farið forðum daga. Mig minnii’ að
íyrsta bókin, sem ég las til enda, einn og
óstuddur, hafi verið „Tíðindalaust á vesturvíg-
stöðvunum". Ég get ekki sagt að hjá mér hafi
vaknað löngun til að gerast rithöfundur eftir að
hafa lesið hana eða ég hafi gerzt mikill lestrar-
hestur, en sjálfstraustíð og einfaldleikinn, sem
einkenndi textann, höfðu mikil áhrif á mig. Enn
man ég kafla úr bókinni. Sextíu ár eru liðin.
Seinna var mér sagt að Erich Maria Remarque
hefði verið ritstjóri þýzks tízkublaðs, en síðan
ákveðið að segja upp starfi sínu og skrifa skáld-
sögu. Þú ert geggjaður, sögðu þeir við hann.
En tölublöð Die Dame eða hvað tímaritið nú
hét, hádegisverðimir, kvöldverðimir og senni-
lega tízkusýningardömumar - alit er þetta
horííð, en skáldsagan ekki.
Ég gerði mér auðvitað ljóst - það var trú-
arsetning - að réttnefnd menntun byggðist á
þvl að vera vel lesinn og í tíu ár eða meira las
ég eins mikið og ég frekast gat. Þetta vom
dásamleg ár ferðalaga, uppgötvana og sjálfs-
vitundar. Ég náði aldrei þeim, sem lásu af
ástríðu, en ég hafði komizt langt.
Nú les ég minna. Ef til vill hef ég minni
lyst en áður. Ég les færri bækur - lestur er
ánægja og ég á að vera að vinna - en áhugi
minn á þeim hefur ekki minnkað. Bækur em
eftir sem áður miðja lífs míns. Um tíma
hugsaði ég mikið um dauðann. Það var þegar
ég var tæplega þrítugur og ég sagði við sjálf-
an mig, „Rúmur þriðjungur ævi þinnar er lið-
inn!“ Nú er ég tekinn að hugsa um dauðann á
ný, en af öðmm ástæðum. Mér hugnast
mynd fornmanna af dauðanum, ferðin yfir
fljótið. Stundum velti ég því fyrir mér, hvað
ég vildi hafa meðferðis, þegai’ kaliið kemur.
Vandað úr þarf ég ekki, ekki heldur peninga
eða föt og tannbursta. Ég þarf ekki að vera
nýrakaður en get ég farið án þess hafa með-
ferðis ákveðnar bækur og fleii'a en bækur,
t.d. handrit sem ég hef skrifað, en ekki endi-
lega gefið út?
UM DAG-
inn las ég rit-
gerð er nefnist
„Resistance"
eftir Deborah
Eisenberg, rit-
höfund, sem ég
hef aldrei hitt. Hún er mjög vel skrifuð,
minnir á skýran og sjálfhverfan stíl Virginiu
Woolf. Ritgerðin fjallaði um skriftir og þegar
Dægnrmenning
hefur borið
hámenningn
ofurliði
REWJAVIKURBRÉF
Laugardagur 2. október
Morgunblaðið/RAX
Við Dyrhólaey
ég vai’ á að gizka hálfnaður rakst ég á setn-
ingu, sem endaði svo: „hluti þeirrar sömu
skelfingar og staðsett hefur sérhverja krefj-
andi eða flókna bókmenntalega reynslu
handan endimarka menningar okkar“.
Ég las ekki lengra. Ég gat ekki haldið
áfram fyrr en ég hafði unnið úr nokkram
hugsunum, sem vaknað höfðu. „Sömu skelf-
ingar Upp í hugann kom ályktun
Kazantzakis í þá vera að nútíminn hefði rofið
hinn appólónska hjúp, sem forðum umlukti
heiminn. Hinn díoníski kraftur hefði streymt
fram einhvers staðar úr undirdjúpunum.
Síðan voru það lokaorð setningarinnar,
„handan endimarka menningar okkar“. Þá
vaknaði spurningin sígilda: Hvað er menn-
ing og hvað hefur orðið um menningu okk-
ar? Skilgreiningin í orðabókinni er óljós:
„samsafn allra ávinninga og áunninna hegð-
unarmynstra tiltekins tímaskeiðs eða þjóð-
ar“. Leyfið mér frekar að setja hér á blað
þá þætti, sem ég tel mynda menninguna.
Ég tel að menning sé tungumál, list, saga
og venjur.
Við gerum okkur ljóst að svokölluð dæg-
urmenning hefur borið hámenningu ofurliði
með afleiðingum, sem enn hafa ekki fylli-
lega komið i ljós. Helztu páfar popp-menn-
ingarinnar, ungviðið og umtalsverður hluti
þeirra, sem einu sinni voru ungir, hafa fært
henni stórkostlegan auð og mótað þróun
hennar. Rusl á borð við stjörnustríðsmyndir
George Lucas, hvort sem þær eru þrjár eða
fimm, sogar til sín mesta athygli og vekur
mestar umræður, stundum eru notuð hug-
tök, sem eiga við um réttnefnd stórvirki eða
listræn afrek. Erum við að verða vitni að
endalokum smekksins eða fæðingu nýrrar
goðsagnar, sem er fær um að leysa hið úr-
elta Trójustríð af hólmi eða getur að
minnsta kosti staðið við hlið þess? Alda-
gömiu gildismati er ýtt til hliðar með sama
hætti og þegar verðsprengingarnar undur-
samlegu verða í kauphöllunum.
Þetta höfum við allt séð áður, a.m.k. þau
okkar, sem eru nógu gömul. Þá kallaðist
þetta „Flash Gordon" og sögusviðið var
svipað, líkt og aðalpersónurnar. Sú saga
fjallaði um vondan og almáttugan þorpara,
fallega kærustu hetjunnar, gamlan vitran
ráðgjafa, framtíðarvopn, geimskip, fjarlæg-
ar plánetur og flotadeildir, sem liðu um
himinhvolfið. „Flash Gordon" var hins veg-
ar teiknimyndasaga í þá daga. Skólastrákar
fylgdust grannt með framvindu sögunnar. I
því nýja formi, sem hún hefur tekið á sig, er
hún orðin að námu fyrir fræðimenn og þá
sem sækja byrjendanámskeið er kallast
„kvikmyndafræði". (Innsk. Nú þykir varla
nokkur skáldsaga boðleg afþreying nema
hún henti í endurvinnslu kvikmyndanna.)
Þegar ég skrifaði kvikmyndahandrit - en
það gerði ég í ein 15 ár - varð mér gjarnan
hugsað til Graham Greenes og John Stein-
becks, sem voru rithöfundar, auk þess sem
þeir skrifuðu kvikmyndahandrit. Af þessum
sökum var ég lengi að gera mér ljóst,
hvernig þetta lítur allt saman út, þegar
horft er ofan frá, að höfundurinn er einung-
is maður, sem ráða þarf til starfa áður en
sjálf vinnan hefst.
Ekki verður sagt að gott jafnvægi hafi
skapazt á milli þess, sem ég skrifaði og þess,
sem framleitt var, yfirleitt voru á að gizka
fjórar útgáfur skrifaðar af hverju atriði og
oftar en ekki lenti það, sem bezt var úr garði
gert, í ruslafötunni. Sóunin var ömurleg og
það var iíka eiturfnykurinn, sem er ilmvatn
þessarar atvinnugreinar. Samt verður sókn
kvikmyndanna ekki stöðvuð.
Skáldsagan, sem getur af sér líf, líkt og
leikhúsið þrátt fyrir að stundum sjóði upp úr,
tilheyrir fortíðinni. Fjöldi viðtakenda er tak-
markaður. Céline sagði í viðtali við The Paris
Review: „Skáldsögur era eins og útsaumur -
listgi-ein, sem hvarf um leið og klaustrin."
Bókmenntirnar eru ekki dauðar - námsmenn
lesa enn Dostojevskí og Whitman - en þær
hafa glatað yfirburðum sínum. Tíminn vinnur
gegn þeim.
Ég hef heyrt þekkt áhrifafólk lýsa yfir
því að lög Bítlanna verði enn leikin eftir 300
ár og Richard Wagner hefði orðið kvik-
myndaleikstjóri, ef hann væri uppi nú á
dögum. Getur þetta verið rétt? Það getum
við ekki vitað, né heldur getum við gert
okkur grein fyi’ir, í hvaða átt skipið mikla
stefnir. Um sumt verður þó sagt með vissu.
Framtíðin heyrir múgnum til likt og
DeLillo sagði, „Risaborgir eru komnar
fram á sjónarsviðið og dreifa úr sér eins og
krabbamein. í einangrun þeirra frá því,
sem forðum nefndist hinn náttúrulegi heim-
ur, heimur áa, skóga, þögulla dagrenninga
og kyrrlátra nátta er að finna stórkostlegar
öfgar auðlegðar og örbirgðar. Nýju íbúarn-
ir munu lifa lífi sínu í steingerðum bý-
flugnabúum og nærast á kvikmyndum,
sjónvarpi og „interneti". Við erum það sem
við étum. Við erum líka það sem við sjáum
og heyrum. Og við erum í miðri hringiðu
okkar eina jarðlífs."
OG ENN SEGIR
Salter: Á sama
tíma fyllist maður
skelfingu vegna til-
hugsunarinnar um sléttan, sálarlausan heim
popp-menningarinnar. Vaxandi þörf er fyrir
það, sem er ekki algjörlega tilgangslaust, það
sem mun ekki hverfa án þess skilja eftir sig
hina minnstu örðu. Náskyld þessu er löngun-
in að tengjast því sem liðið er, að sjá með eig-
in augum foma staði og fá notíð sagnanna,
sem ekkert fær grandað. Sagt hefur verið að
listin sé hin raunveralega saga þjóðanna. Það
sem við köllum bókmenntir og er í raun að-
eins ritað mál, en þó ávallt lesið, er hluti
þessa. Hvað kemur í stað þess, þegar það
lætur undan?
Mig minnii’ það hafi verið Edwin Arlington
Robinson, sem bað um að rúm hans yrði fært
út undir stjörnubjartan himin, þegar hann lá
banaleguna. Sú er alltjent hugmyndin, að
deyja ekki fyrir framan sjónvarpið, heldur
kveðja þetta líf innan um stórkostleg verð-
mæti - í raun mestu verðmæti sem hugsan-
leg eru - og era innan seilingar fyrir alla.“
Svo mörg era þau orð.
Við getum svo klykkt út með því að minna á
að síðasta athugasemdin leiðir hugann að
landnámi íslands og dýrmætri arfleifð okkar
sem birtist m.a. í íslendingabók Ara fróða
Þorgilssonai’ og ómetanlegum fjársjóði Land-
námabókar, en þar segir frá öðram manni
sem lét bera sig út, svo að hann gæti dáið und-
ir beram himni: „Ingólfur varð frægastur
allra landnámsmanna því hann kom hér að
óbyggðu landi og byggði fyi’stur landið; gerðu
það aðrir landnámsmenn eftir hans dæmum.
Ingólfur átti Hallveigu Fróðadóttur, systur
Lopts, hins gamla. Þeiii’a sonur var Þor-
steinn, er þing lét setja á Kjalamesi, áður al-
þingi var sett. Son Þorsteins var Þorkell máni,
lögsögumaður, er einn heiðinna manna hefui’
bezt verið siðaður, að því er menn vita dæmi
til. Hann lét sig bera í sólargeisla í banasótt
sinni og fal sig á hendi þeim guði, er sólina
hafði skapað; hafði hann og lifað svo hreinlega
sem þeh’ kristnu menn, er bezt era siðaðir."
Arfleifð okkar hófst þannig undir berum
himni.
Tíminn einn mun leiða í ljós, hvort hún
heldur velli eða hnígur við banaþúfu rusls og
dægurmenningar.
TJt í sólina
En hvað sem því
líður er unnt með
ögun og atlæti að
rækta það sem er
verðmætt og mik-
ils virði og ber í
senn vitni um arf-
leifð okkar og vís-
bendingu um
ræktaðan og
þroskaðan smekk.