Morgunblaðið - 03.10.1999, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. OKTÓBER 1999 29
ir öldnu dómarar gerðu sér grein
fyrir kalli tímans. I nokki’urn úr-
skurðum árið 1937 staðfesti réttur-
inn að efnahagsstefna ríkisstjórnar
landsins væri í samræmi við stjóm-
arskrána. Rétturinn kvað t.d. uppúr
um það að lög um lágmarkslaun
brytu eldd í bága við stjómar-
skrána. I sama mund ákváðu nokkr-
ir dómaranna að fara snemma á eft-
irlaun og Roosevelt gafst þá færi á
að skipa yngri dómara sem vora
hliðhollir áformum hans um að auka
valdssvið alríkisstjórnarinnar í
Washington í efnahags- og félags-
málum.
S
hönd fóra rólegri tímar. Næstu
tvo áratugi reyndi rétturinn,
eins og Felix Frankfurter orð-
aði það, að jafna ágreining ólíkra
sjónarmiða og hagsmuna í banda-
rísku samfélagi fremur en að leitast
við að finna einhverjar innbyggðar
frumreglur eða æðri merkingu í
orðalagi stjómarskrárinnar. Frank-
furter hélt því fram að rétturinn
ætti að standa utan stjórnmála og
láta kjörnum fulltrúum þjóðarinnar
það eftir að takast á um þjóðfélags-
leg ágreiningsmál. Á áranum 1937-
1953 mátti því kalla að rétturinn
væri „óvirkur" í þeim skilningi að
hann stóð ekki í vegi fyrir ríkjandi
skoðun stjórnmálamanna um að
skapa sterkt miðstjómarvald í Was-
hington sem gæti haft stjóm á efna-
hagsmálum þjóðarinnar allrar.
Jafnframt reyndi rétturinn ekki að
hamla gegn stórauknum umsvifum
forsetaembættisins í utanríkis- og
varnarmálum sem átti sér stað á
þessum árum.
En 1953 gerðist rétturinn „virk-
ur“ á ný þegar Earl Warren varð
forseti - nú á sviði mannréttinda.
Frægur úrskurður 1954 markaði
tímamót (Brown v. Board of Ed-
ucation of Topeka, 1954). Árið 1869
var gerð stjómarskrárbreyting (14.
breytingin) til að tryggja að hinir
nýfrjálsu þrælar nytu fullra rétt-
inda sem bandarískir þegnar í öllum
ríkjum Bandaríkjanna og koma í
veg fyrir að einstök ríki mismunuðu
þegnum sínum. En í Suðurríkjunum
voru engu að síður sett sérstök lög
til að viðhalda aðskilnaði svartra og
hvítra, ekki síst í skólum og almenn-
ingsfarartækjum. Undir aldamót
úrskurðaði hæstiréttur að slík lög
brytu ekki í bága við stjórnar-
skrána, því 14. breytingin tryggði
einungis jöfn stjórnmálaréttindi
svartra og hvítra en félagslegt
óréttlæti væri staðreynd og réttur-
inn gæti ekki haft afskipti af laga-
setningu sem endurspeglaði þá
staðreynd. Þingið í Louisiana-ríki
hafði þá sett lög um aðskilnað
svartra og hvítra í járnbrautarlest-
um, en hæstiréttur taldi að svo
fremi sem ekki væri merkjanlegur
munur á aðstöðu svartra og hvítra í
járnbrautarvögnunum væri ekkert í
stjómarskránni sem réttlætti það
að amast væri við aðskilnaði þeirra
(Plessy v. Ferguson, 1896). Árið
1954 var aðskilnaðarstefnan því að
ýmsu leyti enn í fullu gildi í Suður-
ríkjunum án þess að forsetaemb-
ættið eða þingið í Washington hefðu
beitt sér sérstaklega til að uppræta
hana. I úrskurði sínum í Brown-
málinu 1954 vöktu dómarar hæsta-
réttar athygli á sálfræðilegum og
félagslegum afleiðingum aðskilnað-
arstefnunnar og sögðu það í eðli
sínu óréttlátt að skilja á milli fólks
eftir litarhætti við kennslu í skólum
landsins. Má segja að hæstiréttur
hafi skorið upp herör gegn aðskiln-
aðarstefnunni, rétturinn ki-afðist
þess að skólayfirvöld í einstökum
ríkjum gerðu tillögur um afnám að-
skilnaðar í skólastofum og dómar-
amir fólu lægri dómstigum að meta
hvort þær tillögur sýndu vilja í
verki til aðskilnaðar.
Þessi afskiptasemi réttarins fór
fyrir brjóstið á mörgum í Suður-
ríkjunum og sum ríkisþing þar
samþykktu lög sem gengu í ber-
högg við afstöðu hæstaréttar - m.a.
til að sýna fram á að rétturinn gæti
ekki með þessum hætti tekið fram
fyrir hendumar á kjörnum fulltrú-
um fólksins. Togstreitan náði há-
marki í Little Rock í Ai-kansas-ríki
1957. Ríkisstjóri Ai-kansas hélt því
fram að afnám aðskilnaðarstefn-
unnar myndi stofna almannafriði í
hættu og sendi þjóðvarðlið sitt til
að koma í veg fyrir að níu svartir
nemendur gætu skráð sig í gagn-
fræðaskóla ríkisins. Eisenhower
forseti greip þá í taumana og stóð
við bakið á hæstarétti. Hann skip-
aði ríkisstjóranum að draga þjóð-
varðliðið til baka. En þegar svörtu
ungmennin komu í skólann réðust
æstir hvítir íbúar í Little Rock á
þau. Fór svo að lokum að Eisen-
hower sendi hermenn alríkisstjórn-
arinnar á vettvang til að tryggja að
svörtu ungmennin gætu gengið í
skólann. I framhaldi þessa sigurs
gekk hæstiréttur hart fram í því að
tryggja að öllum slíkum aðskilnaði
yi-ði hætt.
Á sjötta og sjöunda áratugnum
tók rétturinn jafnframt að huga að
almennum mannréttindum en víða í
landinu var ósamkvæmni í réttar-
stöðu einstaklinga milli einstakra
ríkja. Það var stefna Warren-rétt-
arins að tryggja að allir bandarískir
þegnar byggju við jafnan rétt hvar
á landi sem þeir væra staddir í
Bandaríkjunum. Rétturinn kvað
m.a. upp úr um það að allir hefðu
rétt til að hafa lögfræðing sér til
halds og trausts við yfírheyrslu hjá
lögreglu (Miranda v. Arizona, 1966)
og að það væri skylda einstakra
ríkja að sjá ákærðum fyrir lög-
manni ef þeir hefðu ekki efni á að
ráða sér hann sjálfir (Gideon v. Wa-
inright, 1963). Jafnframt reyndi
Warren-rétturinn að bæta fyrir
ýmsan skaða sem McCarthy-fárið
hafði unnið á réttarstöðu einstak-
linga. Þá lagði rétturinn sig fram
um að tryggja jafnan atkvæðisrétt
Bandai'íkjamanna í öllum kosning-
um og skikka einstök ríki og sveit-
arfélög til að gera breytingar á
kjördæmaskiptingu með reglu-
bundnum hætti svo allir kjósendur
hefðu sem næst jafnan atkvæðisrétt
(Baker v. Carr, 1962).
Þótt hægt sé að hafa samúð með
mörgum úrskurðum Warren-réttar-
ins er ljóst að rétturinn fór á ystu
mörk valdssviðs síns og gekk jafn-
vel, í sumum tilvikum, á rétt hand-
hafa löggjafar- og framkvæmda-
valds. Þegar Earl Warren fór á eft-
irlaun 1969 og Warren Burger var
skipaður forseti hæstaréttar dró
stórlega úr þessari ofvirkni réttar-
ins, sem svo má kalla. Nokkrar
breytingar urðu á skipan dómara á
næstu árum og í réttinn settust
menn sem vildu fara varlegar í sak-
irnar en stundum á Warren-árunum
(1953-1969). William Rehnquist, nú-
verandi forseti réttarins, komst svo
að orði árið 1981 að rétturinn sýndi
nú þinginu í Washington „heil-
brigða lotningu“ við athugun á laga-
setningu þess, einkum að því er
varðaði þjóðáröryggis- og utanríkis-
mál. Með öðrum orðum: Dómarar
hæstaréttar gæta þess að leikregl-
unum sé fylgt, en það eru fulltrúar
fólksins sem marka stefnuna í mál-
um sínum.
Burger-rétturinn (1969-1986) og
Rehnquist-rétturinn (1986- ) hafa
þó ekki gengið gegn úrskurðum
Warren-réttarins, heldur miklu
fremur temprað þá og reynt að
gæta þess að fá ekki á sig annað
hvort hægri- eða vinstri-stimpil. Ár-
ið 1973 gekk Burger-rétturinn t.d.
fram af bandarískum íhaldsmönn-
um með úrskurði sínum um að fóst-
ureyðingar skyldu leyfðai- í öllum
ríkjum Bandaríkjanna (Roe v. Wa-
de, 1973). Á margan hátt voru dóm-
arar Burger- og Rehnquist-réttar-
ins í erfiðri aðstöðu. Ymsar ákvarð-
anir Warren-réttarins höfðu vakið
upp fleiri spumingai- en þær svör-
uðu vegna þess að þar var skorið úr
almennum ágreiningsefnum og átti
eftir að fjalla um útfærsluna í ein-
stökum atriðum, svo sem ýmis flók-
in úrlausnarefni varðandi rétt ein-
staklinga gagnvart rétti „samfé-
lagsins". Yfirleitt sýnist samúð Bur-
ger- og Rehnquist-réttarins fremur
hafa verið með einstaklingnum en
ríkisvaldinu.
etta stutta yfirlit um sögu
hæstaréttar Bandaríkjanna
sýnir ljóslega hversu miklar
breytingar tuttugasta öldin hefur
kallað yfir samfélag manna. Átökin
milli réttarins og handhafa löggjaf-
ar- og framkvæmdavalds era til
vitnis um erfiða en árangursríka að-
lögun að breyttum aðstæðum (rétt
eins og hin hörðu átök milli þings og
forseta á sama tíma). Tekist hefur
að laga stjórnarskrá Bandaríkjanna
að gerbreyttu þjóðfélagi og breytt-
um skilningi á hlutverki alríkis-
stjórnarinnar í Washington, jafnt í
innanlands- sem utanríkismálum.
Þótt varasamt sé að spá er nú e.t.v.
svo komið að hinar þrjár greinar
ríkisvaldsins í Bandaríkjunum hafi
að mestu leyti fest mörk valdsviða
sinna í hinum breytta heimi nútím-
ans - og þar með verði sambúð
þeirra ekki jafn stormasöm á nýrri
öld og verið hefur á öldinni sem er
að líða.
Blöndunartæki
Moraterm sígild og stílhrein.
Með Moraterm er alltaf kjörhiti í
sturtunni og öryggi og þægindi í fyrirrúmi.
Mora - Sænsk gæðavara
TEHGIehf.
Smiðjuvegi 11 * 200 Kópavogur
Sfmi: 5641088 • Fax: 564 1089
Fást i byggingamuverslunum um land allt
mbUs
_ALUTAf= £!TTH\SA£> fSÍÝTT

P '■■■' .=■ ■ " *
> íiík.1.'' ■ * >
9 '• m * 1 J
- •l» «Tff
Haustvörumar eru komnar í Saga Boutique verslun í Leifsstöð.
ICELANDAIR
Náðu þér í eintak á söluskrifstofu
Flugleiða eða á ferðaskrifstofu
'AGA
OUTIQJJE
TOLLFRjÁLS VERSLUN SKÝJUM OFAR
VETUR 1999
Nýn og glæsilegur
listi er kominn út