Morgunblaðið - 16.02.2000, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 16. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Bréfarekkinn
Úr vinnustofunni Skáphurðin
Meistari
blekking-
arinnar
Enginn veit hvaðan hann kom fram á sjón-
arsviðið, frægasta málverkið hans er af
bakhlið málverks og eftir hátind sem hirð-
málari danskra kónga hvarf hann aftur inn í
myrkur sögunnar. Freysteinn Jóhannsson
fór 1 National Gallery í London og skoðaði
málverk eftir Cornelius Gijsbrechts, sem
lagði metnað sinn í að blekkja áhorfandann.
LISTIN að blekkja áhorfand-
ann, þótt ekki væri nema
andartak, til að halda sig
horfa á raunverulega hluti
en ekki málverk, kallast upp á
frönsku Trompe-Ioeil, að blekkja
augað, og er það dregið af málverki
Frakkans Louis-Léopold Boilly
(1761-1845 ), sem hann sýndi í París
1800 og kallaði „Un trompe Ioel“.
Málverkið var af teikningum og
skissum listamannsins, í stafla innan
við brotinn glugga. Svo vel tókst hon-
um upp, að það varð að setja handrið
fyrir framan myndina til að verja
hana ágangi fólks, sem vildi fletta
bunkanum!
En í sýningarskrá, sem Olaf
Koester, aðalsafnvörður ríkislista-
safnsins í Kaupmannahöfn, er höf-
undur að, er blekkingarlistin rakin
lengra aftur en til Boilly. Par er
vitnað til frásagnar rómverska rit-
höfundarins Pliny af samkeppni,
sem fram fór á síðari helmingi
fímmtu aldar fyrir Krist. Par áttust
við tveir grískir snillingar; Zeuxix
og Parrhasion. Zeuxix málaði vín-
berjaklasa, sem voru svo raunveru-
legir, að fuglar komu og gogguðu í
berin. En Parrhasion bætti um bet-
ur og málaði tjald svo raunverulegt,
að þegar Zeuxix kom, bað hann
Parrhasion að draga tjaldið frá mál-
verkinu svo hann mætti berja það
augum!
Elzta blekkingaverkið, sem varð-
veitzt hefur, er frá 1504, eftir Jacopo
déBarbari og sýnir akurhænu, stál-
hanzka og ör hanga á vegg. Öld
yngra er verk George Flegel af blóm-
um og ávöxtum í skáp. En byr undir
báða vængi fékk þessi tegund kyrra-
lífsmynda í Hollandi á 17ndu öld og
fóru þar fremstir í flokki tveir af læri-
sveinum Rembrandts; Carel Fabrit-
ius og Samuel van Hoogstraaten.
Hirðmálari í
Kaupmannahðfn
Cornelius Gijsbrechts birtist á
sjónarsviðinu á sjötta/sjöunda áratug
17ndu aldarinnar. Hann er eins kon-
ar huldumaður listasögunnar, því
þótt hann þyki nú með þeim allra
fremstu í að beita blekkingunni, hef-
ur hann ekki átt upp á pallborð sam-
tímans og því vitum við fátt um hann.
Hans er ekki getið í neinu og því vit-
um við hvorki hvenær hann fæddist
né hvar, en getum er að því leitt, að
það hafi verið í Antwerpen um 1620.
Um skólagöngu hans er heldur ekk-
ertvitað.
Verkin, sem halda nafni hans á
lofti, málaði hann flest í Kaupmanna-
höfn á árunum 1668-72. Þangað kom
hann frá Þýzkalandi, en menn lesa
það úr málverkum hans, að þangað
hafi hann farið um 1660 og þá meðal
annars dvalið í Regensburg og Ham-
borg, þaðan sem Friðrik VIII kvaddi
hann til höfuðborgar Danaveldis. Þar
dvaldi hann í fjögur ár; fyrst með
Friðriki VIII, sem ríkti 1648-70, og
svo með eftirmanni hans á konungs-
stóli; Kristjáni V, sem ríkti 1670-99.
Friðrik konungur var áhugamaður
um vísindi og safnari af guðs náð,
einkum á bækur og málverk. Hann
hófst handa um að byggja yfir söfn
sín, en það kom í hlut eftirmanns
hans að klára þá byggingu, sem nú
hýsir þjóðskjalasafn Dana.
Dönsku konungamir gerðu vel við
Gijsbrechts. Fyrsta sönnunin um
veru hans við dönsku hirðina er stórt
málverk frá 1668 af vinnustofuvegg
og tvö önnur frá sama ári af bréfa-
rekkum. Málverkin merkti Gijs-
brechts „málari í Kaupmannahöfn"
og það var ekki fyrr en tveimur árum
síður að hann skreytti sig með titli
hirðmálarans. Síðasta málverkið sem
Gijsbrechts málaði í Danmörku er
merkt 1672 og síðasta greiðsla til
hans úr konunglegu fjárhirzlunni fór
fram 1. apríl 1672.
Frá Danmörku lá leið Cornelius
Gijsbrechts til Svíþjóðar, þar sem
hann dvaldi í Stokkhólmi í tvö ár. Til
er kvittun hans fyrir greiðslu fyrir
málverk, dagsett 4. apríl 1674, en ár-
ið eftir virðist hann hafa snúið aftur
til Þýzkalands og þá til Breslau, sem
nú er Wroclaw í Póllandi. I Varsjá er
til málverk eftir hann frá 1675, þar
sem m.a. má sjá bréf, stílað til hans
það ár í Breslau. Þetta er síðasta
verk hans, sem þekkt er, og ekkert er
vitað um hann eftir það. Cornelius
Gijsbrechts hvarf jafnsporlaust út af
sviðinu og hann kom inn á það 15 ár-
um áður.
Nú eru þekkt um 70 verk eftír
Gijsbrechts og er obbinn af þeim í
Kaupmannahöfn og þar langflest í
Ríkislistasafninu. Á sýningunni í
London, sem stendur til 1. maí, eru
23 verk og er þetta í fyrsta skipti,
sem þau eru sýnd utan Danmerkur
Bak báðum
inegin
Þótt Gijsbrechts hafi fyrst og
fremst málað til að blekkja augað,
bjó móralskur meistari á bak við
blekkinguna. Fallvaltleiki tilverunn-
ar skín víða í gegn um verk hans. Það
elzta er kyrralífsmynd merkt 1657
með táknum hverfulleika lífsins;
hauskúpu, krýndri kornöxum, blóm-
um í vasa og bréfi á dúk, og þetta
myndefni gengur aftur í yngri verk-
um hans. Frál662-63 má segja að
GJjsbrecht hafi sérhæft sig í blekk-
ingarmyndum með bréfarekkum og
skáphurðum ogúrvinnustofunni, svo
dæmi séu tekin af sýningunni í Nat-
ional Gallery.
Bréfarekkamir eru slungin fyrir-
bæri. Rauðir borðar strengdir þvers
og kruss á töflu og halda alls konar
hlutum, skjölum, sum þeirra með
heimilisfangi málarans sjálfs, kon-
ungstilskipunum, almanökum, blöð-
um, nótnabókum, skærum, greiðum
og meira að segja byssu. Tjald er svo
bundið upp á aðra hlið líkt og visun til
tjaldsins hans Parrhasion. Það er
margt að skoða í þessum myndum,
en það eru líka þessi gömlu skilirí,
sem koma upp um málverkið. Eins er
það með skáphurðirnar. Nútímamað-
ur lætur varla blekkjast; til þess er
myndefnið of mikið barn síns tíma.
Og einhvem veginn er það svo, að
þótt Gijsbrechts hafi haft full vald á
útliti hlutanna, er eins og sálina
vanti. En gefi maður sig ímyndunar-
aflinu á vald og líti myndimar í réttu
ljósi, þá liggur listfengi hans sem
málari blekkingarinnar í augum
uppi. Þetta sést bezt á málverkinu af
bakhlið málverksins. Uppi á hillu
stendur það upp að vegg og af því við
höfum ekkert annað við að styðjast,
föllum við fyrir blekkingunni og vilj-
um snúa því við. Jafnvel naglamir,
sem bogna að bakinu sýnast raun-
veralegir! Það hlýtur að hafa verið
gaman hjá málaranum, þegar hans
konunglega hátign, Friðrik VIII, féll
í sömu gryfju og Zeuxix forðum og
hann gat kallað; Bak báðum megin!
Nokkrar myndanna era af vinnu-
stofu málarans. Þetta
era vegghlutar, þar
sem hanga málverk og
fleiri hlutir, svo sem
penslar og litaspjöld.
Sum málverkin í mál-
verkunum blekkja taf-
arlaust, einkum þau,
þar sem eitt homið
hefur losnað frá
rammanum. Tæting-
urinn í striganum er
svo ekta! Eða viðurinn
1 veggjunum! Og í einu
horninu eru málara-
trönur með kyrralífs-
mynd af ávöxtum og
undir snýr önnur
mynd að vegg. Og lita-
spjald málarans svo
lifandi að helzt bíður
maður eftir því að
málningin dropi niður
á gólfið. En allt er
þetta blekking, þegar
nær dregur. Málning
á spýtu!
Áhrifavaldur fram
á okkar daga
Olaf Koester segir í sýningar-
skránni, að þótt fátt sé vitað af ævi
Comelius Gijsbrechts, sé meira á
hreinu um listamannsframlag hans
og áhrif til seinni tíma. Á Kaup-
mannahafnaráranum málaði hann
stærri og efnismeiri blekkingar en
áður þekktust og hann braut upp á
djörfum nýjungum, eins og bakhlið
málverksins er gott dæmi um. Verk
hans höfðu varanleg áhrif á aðra
listamenn og arf hans má t.d. rekja í
amerískri list frá nítjándu öld fram á
okkar daga.
Einn áhrifamesti undanfari Corn-
elius Gijsbrechts var landi hans
Samuel van Hoogstraten. Eitt af
hans verkum er til sýnis annars stað-
ar í National Gallery og það er vel
þess virði að leita það uppi, enda ligg-
ur leiðin fram hjá mörgum stórbrotn-
um listaverkum. Verk Hoogstraten
er gægjuverk af innviðum hollenzks
húss og talið það bezta af sex slíkum,
sem varðveitzt hafa frá 17ndu öld.
Þetta er kassi og þegar kíkt er í göt á
göflunum, má sjá inn í herbergi og
um gáttir til annarra vistarvera. Ein
hlið kassans er opin og fellur ljós þar
inn, en á hinum hliðunum era myndir
af listelskunni, peningaástinni og
framagleðinni. Á lokinu er svo mynd
af Venus og Kúpid í rúminu og auð-
vitað þarf að líta hana undir sérstöku
sjónarhorni til þess að sjá verkið allt.
Það er gaman að gefa sig blekking-
unni á vald. En það verð ég að segja,
að það var gott að koma aftur út á
Trafalgartorg og fá hlutina á hreint,
fólkið lifandi, dúfumar fljúgandi og
bílarnir á ferð. Ég hefði svo getað
svarið það, að á neðanjarðarstöðinni
mætti ég leikaranum, sem fer með
hlutverk Richard, eiginmanns
Hyacinth Bucket í Sókn í stöðut-
ákn... Eða var það kannski ekki
hann?