Morgunblaðið - 12.09.2000, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 12. SEPTEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Þetta er áróður
sagði Gunter Grass, þegar Matthías Johannessen
hélt fram fornsögunum sem fyrstu skáldsögunum
I hádegisspjalli í
Norræna húsinu í
gær ræddu rithöf-
undarnir Giinter
Grass, Matthías
Johannessen og
Slawomir Mrozek
um bókmenntir og
tjáningarfrelsi. Sús-
anna Svavarsdóttir
fylgdist með umræð-
unum, þar sem ís-
lenzk náttúra og
fornsögurnar komu
mjögvið sögu.
. .-.rrr ;
Frá hádegisspjallinu í Norræna húsinu.
Morgunblaðið/Golli
BÓKMENNTIR, tjáning-
arfrelsi, almennt hádeg-
isspjall var yfirskriftin á
hádegisspjallinu í Nor-
ræna húsinu í gær og var spjallið á
dagskrá bókmenntahátíðarinnar
sem nú stenduryfir í Reykjavík.
Þátttakendur í spjallinu voru þýski
nóbelshöfundurinn Gúnter Grass,
pólski leikritahöfundurinn
Slawomir Mrozek og Matthías
Johannessen ritstjóri og skáld sem
stýrði umræðunum.
Hádegisspjallið hófst á því að
Gúnter Grass las Ijóð sitt „Vinur
minn Walter Henn er látinn" og á
eftir las Matthías Johannessen
þýðingu sína á ljóðinu og sagði að í
framhaldi af því myndu þremenn-
ingarnir byrja spjallið á hugleið-
ingum um ljóðlist. Hann sagði að
Gúnter Grass hefði gefið út þrjár
ljóðabækur og í skáldsögum hans
væru einnig afar ljóðrænir kaflar.
Grass hefði frá upphafi verið undir
miklum þrýstingi frá stjórnvöldum
í sínu heimalandi þar sem tor-
tryggni gagnvart ljóðlist hefði ver-
ið mikil og ljóðformið hefði verið
það bókmenntaform sem álitið
hefði verið hvað hættulegast. Hann
vitnaði í spurningu sem Grass sló
fram í einu Ijóða sinna; „Er Ijóðið
vopn?“ og beindi henni til skáldsins
sjálfs.
Grass svaraði því til að greini-
legt væri að frá einum sjónarhóli
væru ljóð litin vopn og það væri
innbyggt í kerfi einræðisstjórnar
að óttast ljóðlistina. Hún væri álit-
in áróðursvopn. „Fyrir mér er
þetta ekki svona einfalt,“ sagði
Grass, „ég skrifa ljóð þegar ég hef
tilefni til þess. Ég sest ekki niður
og skrifa. Ég verð að bíða eftir til-
efni. Það kemur ekki af sjálfu sér.“
Grass sagði frá því að eftir útkomu
fyrstu ljóðabókar sinnar hefði hann
því farið þá leið að fletta ljóð sín
inn í skáldsögur sínar; löngu
seinna hefði hann snúið sér aftur
að ljóðlistinni og skrifað svokallað-
ar akvarellur. Hann hafi með því
skapað nýja tegund af ljóðum, sem
væri sambland af „akvarellum" og
„digtum" sem hann kallaði „akva-
digter“.
Grass sagði einnig frá því að á 6.
áratugnum hefði verið tímabil í
Póllandi þar sem tjáningarfrelsi
hefði verið óheft. Þetta tímabil
hefði verið stutt og á milli tveggja
ritskoðunartímabila. Þá hefðu verk
tveggja pólskra ljóðskálda verið
þýdd á þýsku og þau hefðu haft
mikil áhrif á þýsk ljóðskáld sem
voru á þeim tíma undir miklum
áhrifum af bandarískri ljóðlist.
Sem dæmi um ritfrelsið sem ríkti í
þennan stutta tíma sagði Grass frá
því að þá hefði verið leyft að sýna
Polisja eftir sessunaut hans,
Slawomir Mrozek, í Póllandi en
ekki í Austur-Þýskalandi.
Reyndi að skrifa þannig
að einræðið þyldi við
Þegar Mrozek var spurður um
þessa stuttu þíðu í Póllandi og
hvaða áhrif hún hefði haft á hans
listsköpun, byrjaði hann á því að
taka það fram að hann væri ekki
ljóðskáld og þekkti því persónu-
lega ekki til þeirrar ógnar, sem
ljóðið væri. „Mitt sérsvið er leikrit
og smásögur," sagði Mrozek, „þeg-
ar ég byrjaði að skrifa um tvítugt
stóð einræðið mjög föstum fótum í
Póllandi. Ég hafði mjög mikinn
áhuga á því og reyndi í eitt og hálft
ár að skrifa eitthvað sem var ekki
of slæmt fyrir einræðið. Eftir þann
tíma áttaði ég mig á því að ég væri
að skrifa áróður en ekki bókmenn-
tir. En þetta hlé sem varð á rit-
skoðun var mikilvægt fyrir pólska
rithöfunda. Ég var 26 ára og við
gátum náð andanum, það er að
segja, við gátum fjallað um hluti
sem höfðu verið bannaðir. Við gát-
um fjallað um vestræna menningu
og kynnt okkur hana. An þessa
stutta hlés hefði mín kynslóð orðið
mjög fáfróð og heimsk." Matthías
Johannessen sneri sér aftur að
Gúnter Grass og spurði hvort hann
hefði ekki verið sakaður um guð-
last og svaraði Grass því til að víst
hefði svo verið en hann hefði einnig
á sínum tíma verið sakaður um
klám. „Ég skrifaði líka einu sinni
um fisk,“ sagði hann, „og var sak-
aður um að grafa undan fiskiðnað-
inum.“ Hann sagði verk sín ekki
aðeins hafa mátt þola ritskoðun í
Austur-Evrópu, heldur einnig á
Spáni og í Portúgal og í Póllandi
hefði þetta ekki aðeins verið spurn-
ing um guðlast, heldur hefði hann í
einu verka sinna fjallað um hegðun
rússneskra hermanna gagnvart
ungum, pólskum stúlkum og það
hefði ekki mælst vel fyrir í komm-
únistaríkinu.
Slyppur og snauður
til ftalíu
Þegar Mrozek var spurður um
hans reynslu af ritskoðun, sagðist
hann ekki viss um hvernig hann
ætti að svara því. Þegar hann hefði
verið í Póllandi hefði hann ekki vit-
að hver hann var vegna þess að
hann var eign ríkisins, eign rit-
skoðunarinnar. „Ég yfirgaf land
mitt árið 1963 og bjó í 33 ár erlend-
is, fyrst á Ítalíu, síðan í París og að
lokum í Mexíkó. Ég fór ekki aftur
heim fyrr en þjóðskipulaginu hafði
verið breytt." Mrozek sagðist hafa
komið slyppur og snauður til Ítalíu
og með framtíðina í óvissu. Hann
hefði verið svo heppinn að fyrsta
leikritið sem hann skrifaði þar,
Tangó, sló í gegn. Það hefði komið
sér mjög vel, bæði efnahagslega og
fyrir hann sem listamann. Þegar
hann var spurður hvort Tangó væri
ádeila á fjölskylduna, eða þjóðfé-
lagsádeila, sagði hann að það væri
hvort tveggja. „I verkinu er tekist
á við reglu andspænis ævintýra-
mennsku og fjallað um togstreitu
milli kynslóðanna sem alltaf hefur
verið og verður áfram.“ Mrozek
bætti við, að verkið hafi verið
dæmt sem andspyrnuverk og
sagði: „Samkvæmt minni reynslu
stóð ríkisvaldið, sem í mínu tilviki
voru kommúnistar, mjög föstum
fótum og kallaði sig af miklu sjálf-
söryggi Byltingarflokkinn. Þeir
reyndu ekki einu sinni að leyna
mótsögnunum sem í þessu fólst og
kölluðu fólk eins og mig andbylt-
ingarsinna.“ Þegar Mrozek var
spurður hvort verk hans mætti
skilgreina sem „absúrd-verk“ og
hvort nauðsynlegt hefði verið fyrir
hann að nota þá aðferð til að skrifa,
svaraði hann því til að hann felldi
sig ekki við þá skilgreiningu að
verk hans væru „absúrd“. Hann
sagði mikinn mun á upphaflega
„absúrdismanum" og þeim verkum
sem Austur-Evrópu höfundar
hefðu skrifað. „Absúrdisminn varp-
aði ljósi á hvað lífið er fáránlegt, til
dæmis hvað það er í sjálfu sér fár-
ánlegt að við skulum eiga eftir að
deyja og að við skulum öll vera að
burðast við að lifa lífinu þegar það
eina sem blasir við er að við eigum
eftir að deyja.
En fyrir okkur Austur-Evrópu-
höfundunum var þetta spurning
um það pólitíska vald sem við
bjuggum við. Við kvörtuðum ekki
undan lífinu sjálfu. Við báðum um
að pólitíska kerfið sem við bjugg-
um við yrði fjarlægt - í Guðs bæn-
um.“
Skilgreiningar
Gúnter Grass bætti því við að
rithöfundar hefðu alltaf mátt þola
skilgreiningar sem kæmu að utan
og benti á að nú væru menn álitnir
skrifa „póstmódernísk" verk. En
fyrst verið væri að tala um absúrd-
ismann, þá mætti leiða að því rök-
um að Cervantes hefði verið fyrsti
absúrdistinn. Hann væri hins veg-
ar flokkaður annars staðar. „Við
rithöfundar verðum að sitja undir
því að prófessorar skilgreini verkin
okkar. Við verðum bara að þola
það,“sagði hann.
Þar sem Grass hafði tekið Cerv-
antes sem dæmi, sagði Matthías að
það minnti sig á það gildi sem
munnleg geymd hefði í bókmenn-
tum en Cervantes hefði einmitt
kynnst henni í fangelsi í Alsír.
Sagði hann að íslensku fornsögurn-
ar ættu rætur í munnlegri geymd
og spurði hvort ekki væri tími til
kominn að viðurkenna að þær væru
í rauninni fyrstu skáldsögurnar
sem ritaðar hefðu verið og benti á
að bæði þýski rithöfundurinn Hein-
rich Böll og suður-ameríski höf-
undurinn Borges hefðu sagt í sam-
tölum við sig, að þeir hefðu báðir
verið undir áhrifum frá þeim.
„Þetta er áróður,“ svaraði Grass
að bragði og bætti því við að víst
væri rétt að upphaflega hefðu bók-
menntir ekki verið ritaðar. Hann
væri ekki þeirrar skoðunar, að þörf
væri á því að viðurkenna íslensku
fornsagnirnar sem fyrstu skáldsög-
urnar; ef lengra væri litið, væri
Biblían hugsanlega fyrsta skáldsa-
gan sem rituð hefði verið.
„Ég held að það sé út í hött að
leita að upphaflegu skáldsögunni,"
sagði Grass og bætti því við að enn
í dag væru sögur fyrst mæltar og
síðan ritaðar. „Þegar ég skrifa sit
ég til dæmis ekki, heldur stend ég.
Eg geng um gólf og þyl setning-
arnar sem ég ætla að skrifa og ég
tel afar mikilvægt að við minnum
okkur á að munnleg geymd var hið
upphaflega form skáldsögunnar.“
Rithöfundar eru í hópi
þeirra sem tapa
Matthías spurði Grass út í
Danzig-trílógíuna sem eru skáld-
sögurnar Blikktromman, Köttur og
mús og Hundaárin og fjallar um
borgina Danzig á uppvaxtarárun-
um.
Grass svaraði því til að Danzig
væri borgin sem hann hefði glatað.
Þegar ég kom aftur þangað árið
1956 hét borgin Gdansk, hún var
gerbreytt. Henni hafði verið ger-
eytt.
Fjöldi fólks hafði flutt þangað
eftir stríð og ég varð að leita að því
fólki sem ég fjallaði um í sögunum.
Það fólk hafði ekki breyst og skildi
tilfinningar mínar. Það skildi þá til-
finningu mína að finnast ég hafa
misst eitthvað mikilvægt.
Þegar það gerist verður það að
eins konar áráttu að skrifa um það
sem er glatað til þess að endur-
skapa það. Við töpuðum svo
mörgu, til dæmis þremur mállýsk-
um en vegna fólksins náði ég að
varðveita eitthvað af þeim í bókun-
um mínum.
Þegar ég segi að við höfum tap-
að, þá legg ég áherslu á að rithöf-
undur er á vissan hátt í flokki
þeirra sem tapa. í gegnum tíðina
hafa tungumál tapast og borgir
tapast. Þetta hefur verið um aldir
og mun halda áfram og verða rit-
höfundum um ókomna tíð að yrkis-
efni.
Umræðan snerist næst um þá
rithöfunda sem hafa lifað af rit-
skoðun og benti Matthías á að höf-
Nú sem fyrr er Ferðamálaskóli íslands leiðandi skóli fyrir þá, sem
vilja auka menntun sína í ferðaþjónustu. Ferðamálaskóli íslands
var fyrstur skóla til að byrja með alþjóðlegt IATA/UFTAA
(Alþjóðasamband flugfélaga) nám, sem er viðurkennt um allan
heim og hlotið hefur miklar vinsældir hér á landi.
Ferðamálaskóli íslands hefur nú fyrstur skóla fengið samþykki
IATA/UFTAA til að bjóða uppá nýtt námsefni, sem IATA/UFTAA
hefur hleypt af stokkunum og á örugglega eftir að verða hagnýtt
og eftirsótt nám.
Alþjóðleg ferðamarkaðsfræði
Söluráðar Verðlagning
Markaðsrannsóknir
Markaðsumhverfið
Markaðshlutun
Arðsemi
Árstíðarsveiflur
Dreifing
Auglýsingar
Samkeppni
Markaðsáæltanir
Markaðsvirkni
Sölustjórnun
Sölutækni
Markmið
Stefnumótun
Ferðaþjónusta á Islandi
Námið er alls 300 stundir og kennt verður þrisvar í viku frá
kl. 18.15-22.00.
Námsefnið kemur frá IATA/UFTAA og tekið er próf í mars nk. og
veitir því alþjóðlega viðurkenníngu, en kennslan fer fram á íslensku.
Námið hentar öllum þeim, sem
áhuga hafa og vilja auka
þekkingu sína á ferðaþjónustu.
Ferðamálaskóli Islands
Bfldshöfða 18
567 1466