Morgunblaðið - 12.09.2000, Síða 44

44 ÞRIÐJUDAGUR12. SEPTEMBER 2000
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
Jóhann Hjálmarsson, gagnrýnandi Morgunblaðsins, afhendir Indriða G.
Þorsteinssyni rithöfundi Silfurhestinn, sem voru bókmenntaverðlaun dag-
blaðanna árið 1971. Verðlaunin hlaut hann fyrir bókina Norðan við stríð.
til kvæðabókar hans sem kom út fyr-
ir nokkrum árum án þess að hinn ís-
lenski bókmenntaheimur yrði þess
var.
a Framar öðru átti ég í Indriða góð-
an vin. Fyrir honum var karl-
mennska og hlýja eitthvað sem átti
samleið, vinátta var honum heilög,
og ég tel það forréttindi að hafa feng-
ið að njóta hennar. Sem frumkvöðull
á sviði kvikmynda reyndist Indriði
mér eins konar guðfaðir, og fyrir það
verð ég honum ævinlega þakklátur.
Ég kveð hann með söknuði og fjöl-
skyldu hans sendi ég innilegar sam-
úðarkveðjun
Ágúst Guðmundsson.
. „Þú skrifar nú fallega um mig, Jón
minn, þegar ég dey. Er það ekki?“
sagði Indriði G. vinur minn og læri-
faðir við mig eitt sinn er við sátum og
ræddum um lífið og tilveruna við
Blámýrarfljótið í Laugardalsá í
Djúpinu fyrir nokkrum árum síðan.
Þessi orð meitluðust inn í sálina og
koma upp í hugann nú þegar þessi
einstaki vinur og velgjörðarmaður
hefur kvatt þetta líf.
Indriði G. eins og hann var jafnan
kallaður er einn þeirra manna sem
hafa haft afgerandi áhrif á líf mitt og
tilveru. Ég kynntist þessum sérstaka
manni, sem stundum gat verið hrjúf-
ur í fasi en með hjarta úr gulli, þegar
ég ungur að árum réðst sumarlangt á
j Tímann sem blaðamaður og ljós-
myndari.
Ég ákvað nokkuð snemma að
leggja fyrir mig blaðamennsku.
Haukur heitinn Snorrason, ritstjóri,
áttaði sig á þessari framtíðarsýn tán-
ingsins og gaf honum tækifæri til að
sýna hvers megnugur hann væri.
Indriði var þá blaðamaður á Tíman-
um og orðinn þjóðkunnur rit-
höfundur. Það undarlega var að
hann og Hallur Símonarson, blaða-
maður, tóku stráksa að sér og leiddu
hann fyrstu skrefin á fjölmiðlabraut-
. inni af mikill alúð og vinsemd. Þar
með var teningnum kastað.
Við Indriði urðum strax vinir og
þegar hann varð fréttastjóri blaðsins
sá hann til þess að mér yrði ekki hlíft
á mokkurn hátt en um leið gerðist
hann lærifaðir minn og gætti þess að
ég næði fæmi og árangri. Hann átti
það til að taka í hnakkadrambið á
mér þegar ég lét ekki að stjórn. Rak
mig stundum úr starfi en réði mig
svo aftur áður en dagur var að kveldi
kominn. Böndin á milli okkar styrkt-
ust jafnt og þétt á hverju sem gekk
og urðu að ævarandi vináttu.
Indriði er án nokkurs vafa einhver
fremsti og besti blaðamaður sem
þessi þjóð hefur alið. Hann var einn
þeirra manna sem lögðu grunn að
nútíma fréttamennsku. Hann ól upp
marga af færustu blaða- og frétta-
mönnum þessa lands og eru margir
þeirra enn í fullu starfi í fjölmiðla-
heiminum. Indriði hafði ótrúlega
næmni fyrir blaðamennsku, fréttum
og fagmennsku. Hann var afar
glöggur á hæfileika og getu góðra
undirmanna en hafði lítil not fyrir þá
sem ekki pössuðu inn í rammann.
Indriði var ekki aðeins góður
blaðamaður og ritstjóri, heldur eitt
besta skáld þjóðarinnar á seinni
hluta 20. aldar. Framlag skáldsins á
þessum vettvangi á eftir að öðlast
enn sterkari sess í menningarsögu
íslendinga.
Hann var skáldið sem á meistara-
legan hátt gat skrifað um afleiðingar
byltingarinnar þegar íslenskt samfé-
lag breytist á örfáum eftirstríðsárum
úr saklausu bænda- og fiskimanna-
samfélagi yfir í nútímalegt borgar-
samfélag.
Bækurnar hans, eins og t.d. 79 af
stöðinni og Land og synir, lýsa þess-
um umbreytingartímum með þeim
hætti að lesandi, sem ekki var þátt-
takandi, upplifir fólksflóttann rétt
eins og hann hefði verið í miðri
hringiðunni.
Ekkert- skáld hefur náð þessu
>jafn-vel og Indriði gerði. Framlag
skáldsins á þessu sögusviði er ómet-
anlegt þjóðinni. Auga blaðamannsins
og ritsnilld skáldsins fór á kostum
þegar meistaraverkin voru sköpuð.
Nútíma borgarsamfélagið vafðist
aftur á móti nokkuð fyrir Skagfirð-
ingnum og gerði honum erfitt fyrir
þegar koma að því að skrifa skáld-
sögur um líf í borg.
Indriði var ekki allra en það káfaði
ekkert upp á hann. Hann þorði að
hafa skoðanir og fylgja þeim eftir.
Óvægnar árásir vinstri menningar-
vita sem þoldu ekki rithöfund sem
ekki rakst í hópi taglhnýtinga virk-
uðu ekki á Indriða. Hann gaf þessum
öflum aldrei þumlung eftir. Skáldið
vann slaginn þegar kommúnisminn
varð gjaldþrota.
Með Indriða er genginn einstakur
hæfileikamaður sem markaði djúp
spor í samtímasöguna. Maður sem
gaman var að vera í návist við í leik
ogstarfi.
Nú þegar skáldið og blaðamaður-
inn er genginn götuna til enda mynd-
ast tómarúm í tilverunni hjá vinum
hans og velunnurum. Minningin um
mikinn persónuleika mun geymast í
skáldsögunum sem rithöfundurinn
skildi eftir hjá þjóðinni sem hann ann
innilega.
Við veiðifélagamir úr Laugar-
dalsá; Víglundur, Stefán, Brynjólfur
og margir fleiri, þökkum Indriða fyr-
ir ógleymanlegar stundir. Við Áslaug
og börnin okkar sendum strákunum
hans Indriða, Hrönn og öðrum að-
standendum samúðarkveðjur á
sorgarstundu.
Jón Hákon Magnússon.
Það haustar um Skagafjörð. Liljur
vallarins fara brátt að fella blöð,
þessi sægrænu blöð, sem gáfu mönn-
um og dýrum allt það súrefni, sem í
loftinu er. En lífið heldur áfram sína
hringrás, það stendur aldrei í stað.
Maður kemur, maður fer. Og það
eru þessir menn, sem fara sem við
stöldrum við, þessa menn þurfum við
að kveðja með þökk og virðingu fyrir
það góða, sem þeir hafa gert okkur
og þeim heimi, sem við búum í.
Skagafjörður hefur alið gnótt
manna, um leið og ég minnist vinar
míns Indriða G. Þorsteinssonar,
koma upp í hugann tveir Skagfirð-
ingar sem fluttir eru frá okkur fyrir
nokkrum árum, þeir eru Sigurjón
(Dúddi á Skörðugili) Sigurður Ósk-
arsson í Krossanesi, og nú Indriði G.
Þessir menn þekktu vel hver annan.
Allir kunnu þeir að fara á „Sæluviku“
og skemmta sér á þann máta, sem
Skagfirðingum einum er eðlilegt.
Allir eru þeir fæddir Skagfirðing-
ar og allir höfðu þeir ómælt yndi af
að koma á bak góðhesti, þar voru
þeir á heimavelli, kunnu allt til þess
að eyrar og grundir sungu sitt skag-
firska undirspil, sem þeir einir
þekktu.
Skagafjörður hefur misst mikið þá
þessir menn fluttu.
Fyrir tugum ára kynntist ég Indr-
iða G. Þorsteinssyni, hann varj)á rit-
stjóri stórblaðs í Reykjavík. A þeim
tíma skrifaði ég pistla vikulega í
blaðið. Við Indriði náðum vel saman
um efnið, sem um var skrifað, þetta
hélst þar til Indriði hætti sem rit-
stjóri. Ég hætti á sama tíma, fann
mig ekki hjá nýjum ritstjóra. Indriði
var ekki þeirrar gerðar að vera
fæddur með silfurskeið í munni. Aft-
ur á móti hrutu honum af munni
mörg gullkorn orða og setninga.
A þeim árum, sem við höfum kall-
að kreppuár fór Indriði norður á Ak-
ureyri, lærði þar á bíl og gerðist
leigubflstjóri, fluttist seinna til
Reykjavíkur. Á seinni stríðsárunum
varð til kveikjan að bókinni „79 af
stöðinni", sem var vel tekið af lesend-
um. Seinna var bókin, eða sagan,
kvikmynduð og varð þá Indriði
landsfrægur á einni nóttu. Fleiri
bækur komu út eftir Indriða, sem
ekki verða taldar hér, utan ein,
„Land og synir“ sem líka var gerð
kvikmynd eftir.
Þetta sýndi að hann átti til gull-
kom sem héldu honum við. Hann var
hispurslaus, kvað stundum fast að
orði, hann vissi sem var að
lognmolluskrif hæfa ekki þessum
heimi. Allar sögur eiga endi, eins er
um minningargrein.
Ég sendi öllum ættingjum Indriða
dýpstu samúðarkveðjur. Ég veit að
vættir Skagafjarðar drjúpa höfði og
blessa yfir skáldið sitt frá Gilhaga.
Sigurgeir Magnússon.
Það litla sem ég kann
einhvemtímann að hafa lært í blaða-
mennsku, það lærði ég af Indriða G.
Þorsteinssyni. Örlítið kannski líka af
Sigvalda Hjálmarssyni. Það kann að
þykja kyndugt að nefna þessa tvo
öndvegishölda í blaðamannastétt
tuttugustu aldar í sömu andrá, jafn-
ólíkir og þeir vom, annar skagfirsk-
ur stólpakjaftur, hinn indverskur
dulspekingur. En uppeldisáhrif
beggja á unga blaðamenn held ég að
hafi ekki verið svo slæm blanda, þeg-
ar upp var staðið. Og kannski vora
þeir heldur ekki svo mjög ólíkir, þeg-
ar öllu er á botninn hvolft. Að
minnsta kosti var það Sigvaldi sem
birti fyrstur í Fálkanum greinar
Indriða sem hann skrifaði undir dul-
nefninu Svarthöfði, en þær vöktu á
sínum tíma mikla athygli og vora
margar getur leiddar að því hver
höfundurinn væri. Við Alþýðublaðs-
menn réðum þá gátu þó tiltölulega
snemma, ekki af því að Sigvaldi ryfi
trúnað sinn við höfundinn, heldur af
því að Indriði sjálfur drakk næstum
daglega með okkur kaffi í Ingólfs-
café og átti þá stundum til að rekja
fyrir okkur efnisinnihald ennþá
óbirtra Svarthöfðagreina.
Vorið 1962 hóf ég störf á Tímanum
og komst þá undir húsbóndavald
Indriða. Það húsbóndavald var ekki
aðeins gott, heldur einnig lærdóms-
ríkt - og sérstaklega skemmtilegt.
Indriði hafði tamið sér þann tals-
máta, eins og fleiri samtímamenn
hans, að orða hlutina frekar of en
van; og ætlaðist vitaskuld ekki til að
á því væri tekið nema hæfilega mikið
mark. En oftar en ekki var þó tals-
verð alvara innan um og saman við.
Mér er að minnsta kosti minnisstæð
ádrepa sem ég fékk frá honum einn
laugardagsmorgun þetta árið. Á
þessum tíma vora föstudagar að
verða eins og laugardagar áratug áð-
ur: aðalgleðskapardagamir í höfuð-
borginni; og ég hafði bragðið mér í
Klúbbinn á föstudagskvöldi, með
þeim afleiðingum að ég svaf yfir mig
og kom klukkutíma of seint í vinnuna
morguninn eftir. Ritstjórinn var
brúnaþungur þegar ég loksins kom
og ekki léttust brýnnar þegar ég bar
það fyrir mig mér til afsökunar að ég
hefði verið að skemmta mér kvöldið
áður.
„Þegar ég var ungur,“ sagði Indr-
iði þá, „þá gat maður svallað heila
nótt og farið svo heim, dembt sér í
sturtu og hrist sig, og mætt svo eld-
hress í vinnuna á eftir. Það eiga ung-
ir menn alltaf að geta gert.“ Fyrir
þessi orð finnst mér ég alltaf standa í
þakkarskuld við Indriða. En á þessu
augnabliki er mér þó ofar í huga
þakklæti fyrir það lán að hafa fengið
að kynnast honum og hafa gengið í
skóla hjá honum; að minnsta kosti
finnst mér það hafa aukið lífsreynslu
mína talsvert að hafa starfað undir
hans stjórn þessu fáu ár sem ég var á
Tímanum, endur fyrir löngu og sæll-
ar minningar.
Kristján Bersi Ólafsson.
Jæja, gamli félagi, þá hafa vegir
skilist um sinn. Ég veit að þú vilt
hvorki mærðarrollu né langloku,
hvoragt var þér að skapi. Ég má þó
til með að segja að það var ómetan-
legt fyrir ungan mann sem var að
stíga sín fyrstu spor í blaðamennsku
að hafa þig sem leiðbeinanda og
stjómanda. Þú gast verið bæði mild-
ur og harður í senn, en fyrst og
fremst alltaf heiðarlegur.
Þú hlustaðir á útskýringar ef mis-
tök vora gerð, en þú gerðir mönnum
jafnframt ljóst að sömu mistök yrðu
ekki afsökuð í annað sinn.
Það hlýtur oft að hafa verið erfitt
að stjórna pólitísku blaði sem vita-
skuld skýrði atburði líðandi stundar
út frá sínum sjónarhóli. Því var það
ómetanlegt fyrir blaðamenn að hafa
sem daglegan stjórnanda mann sem
gerði þær kröfur að sjálfar fréttirnar
væra fluttar á heiðarlegan hátt. Sá
heiðarleiki var ekki afstæður, hann
var heilagur í augum ritstjórans
Indriða G. Þorsteinssonar. Það er
varla tilviljun hve mikill fjöldi góðra
fjölmiðlamanna var mótaður í smiðju
hans.
Vegir þínir lágu vissulega til
margra átta í ýmsum skilningi. En
þú breyttist ekki. Þú varst innst inni
alltaf sami skagfirski sveitastrákur-
inn sem kvaddi sveitina sína í leit að
nýjum lífsgæðum, en fór samt aldrei
alfarinn að heiman. Þú sagðir hverj-
um sem var meiningu þína á kjarn-
yrtu máli og hirtir ekki um hvort það
væri líklegt til vinsælda.
Ég kveð þig með virðingu og þökk,
Guðrún biður að heilsa.
Magnús Bjarnfreðsson.
Indriði G. Þorsteinsson fæddist
18. apríl 1926 í Gilhaga í Tungusveit í
Skagafirði, þar sem hann sleit barns-
skónum. Flyst síðan með foreldram
sínum að Jaðri á Langholti og þaðan
að Grófargili. Þar elst hann upp í
„heimi þúsund ára“ og sá heimur var
með honum alla hans tíð. Málfar,
saga og viðhorf horfinna kynslóða
móta hann og verk hans - og um-
hverfið „haustgul störin og holtið
brúna eyjar bláar úr unni“. Tímabilið
1926-1939 er lokatíð langgróinnar ís-
lenskrar menningarhefðar og lífsvið-
horfs, margra alda mótun kyrrláts
og staðbundins samfélags.
Indriði G. Þorsteinsson flyst á
14ánda aldursári með foreldram sín-
um til Akureyrar vorið 1939 - þetta
heita vor og sumar - og dvelur þar
fram um miðja öldina. Það var á
þessu skeiði sem áhugi hans vaknar
og er vakinn til skrifta með hvatn-
ingu „menningarmannsins" - sjá
„Unglingsvetur" 1979. Þessi menn-
ingarmaður var Stefán Bjarman
vandaðsti þýðandi bandarískra sam-
tímabókmennta - Steinbeck og
Hemmingway. Og Indriði skrifar
smásögur, þ.m. „Sæluvika" gefnar út
1953 og síðan skrifar hann hverja
bókina af annarri. Indriði hafði
stundað blaðamennsku frá því um
1951 og fékk starfsleyfi um nokkurra
mánaða skeið á Tímanum til skrifta.
Hann fór til Akureyrar og lauk þar
við „Sjötíu og níu af stöðinni" sem
kom út 1955. Með þeirri skáldsögu
varð hann meðal kunnustu
skáldsagnahöfunda íslendinga.
„Land og synir“ 1963 er saga þeirrar
kynslóðar „sem kaus að fara kveðja
heim þúsund ára“.
Indriði hefur skrifað sögu upp-
flosnunaráranna af trúverðugleika af
samkennd og samúð og fullkomnu
raunsæi. „Land og synir“ er þessi
saga, en hana er meira og minna að
finna í öllum skáldsögum Indriða.
Hann skrifar um reynslu þess fólks
„sem flutti burt“. Það var hans eigin
saga. Hann kveður þennan alda-
gamla heim með skáldsögum sínum.
Indriði er frábær stílisti og skilning-
ur hans á lifandi fólki glæðir bækur
hans því lífi sem aldrei fyrnist - gerir
þær klassískar. Næmi hans og
kennd fyrir hestum er einstök í ís-
lenskum bókmenntum.
„Þjófur í paradís" og „Norðan við
stríð“ 1967 og 1971 skerpa myndina
sem Indriði dregur upp í fyrri skáld-
sögum. Norðan við stríð er lýsing á
kyrrlátum smábæ, sem einkennist af
kyrrð biðarinnar sem er skyndilega
rofin 1940 við hemámið, peningaflóð
og mikil umsvif sem raska fullkom-
lega hinu aldagamla jafnvægis-
ástandi. Upplausnin er hliðstæða við
upplausn sveitarinnar.
Síðasta skáldsaga Indriða er
„Keimur af sumri“ 1987, sem er
snilldarleg saga skrifuð af léttleika,
húmor og hlýju og er með bestu
skáldsögum hans.
„Dagbók um veginn“ er ljóðabókin
og auðkenndar tilvitnanir í þessu
skrifi era úr þeirri bók.
Auk fleiri skáldsagna skrifaði
Indriði ævisögur m.a. Stefáns Is-
landi og Jóhannesar Kjarvals í
tveimur bindum sem er ágæt heimild
um Kjai’val og verk hans.
Myndrænt skyn Indriða varð til
þess að hann er framkvöðull ís-
lenskrar kvikmyndagerðar.
En Indriði skrifaði ekki aðeins
bókmenntaverk, hann var lengst af
blaðamaður og skrifaði afdráttar-
laust um þjóðmál og stjórnmál inn-
lend og erlend. Síðari hluti þessarar
aldar var tími lyganna, öld pólitískra
fjöldamorða hófst með nóvember-
byltingunni í Rússlandi 1917 og í
Þýskalandi með valdatöku þjóðernis-
jafnaðarmanna 1933. Sósíalisminn
breiddist um alla heima og alls stað-
ar þar sem flokkur sósíalista-komm-
únista náði völdum hófust morðöld-
ur. Það undarlega gerðist að
framkvöðlar þessara verka vora dáð-
ir og taldir boðberar frelsis og jafn-
réttis. Aðdáunin á þessum boðberam
bræðralagsins náði um allar álfur,
hugsjónin réð afstöðu manna og þeir
sem ánetjuðust vora tryggir hðs-
menn. Listamenn og svonefndir
„menntamenn" vora hvað trúgjarn-
astir, þeir fáeinu sem komu heim úr
„Landi lífsgleðinnar" og sögðu aðrar
sögur en átti að segja, voru taldir
rógberar og lygarar. André Gide og
Muggeridge hlutu heldur kaldar
kveðjur.
Hér á landi var svipað munstur og
víðar í Evrópu hvað þetta varðar, en
þó vora hér rithöfundar sem létu
ekki glepjast, og einn þeirra var
Indriði G. Þorsteinsson. Hann sá
flestum gleggra gegn um hugsjóna-
og hræsnisslæðm- þær sem huldu hið
raunsanna ástand. Sú afstaða varð
Indriða dýr ásamt fleiri höfundum
sama sinnis. Aðdáendur vísindalegs
sósíalisma sem vora fjölmargir sner-
ust gegn slíkum mönnum, beint og
óbeint. Þögnin var skæðasta vopnið
og vafasöm bókmenntagagnrýni
annað. Þar kom til samsæri þagnar-
innar og stöðugir tilburðir „bók-
menntagagnrýnenda".
En þar kom að „lygi aldarinnar“
hrandi með hrani Sovétríkjanna og
leppríkja þeirra í Evrópu 1989. En
það var og er reynt að berja í brest-
ina, „hver veit nema Eyjólfur hress-
ist?“
Indriði var drengur góður, heil-
lyndur maður og hreinskiptinn, skel-
eggur baráttumaður fyrir því sem
hann taldi sannast og réttast og er
merkasti skáldsagnahöfundur Is-
lendinga á síðari hluta senn liðinnar
aldar. Verk hans lýsa í hnotskurn
þeim djúpstæðu þáttaskilum sem
urðu í mati og lífsformum, meðvit-
und um hefðbundin gildi og óvissu
um framvinduna. Hann verður jarð-
settur að sóknarkirkju feðra sinna
Goðdölum í Skagafirði, sóknarkirkju
hinna góðu dala. Leiði hans verður
grænt.
Siglaugur Brynleifsson.
Rödd skáldsins er þögnuð. Hin
dimma, sterka, þróttmikla og hljóm-
fagra rödd heyrist ei aftur. Eigi mun
skáldið framar segja okkur sögur á
sinn sérstæða og einstaka hátt.
ígranduð hugsun hans og spekings-