Morgunblaðið - 24.09.2000, Qupperneq 32

32 SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
+
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvæmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
FRAMTÍÐ RÚV
FORRÁÐAMENN Ríkisút-
varpsins hafa sjálfir orðið
þess valdandi með ákvörðun-
um sínum, að umræður eru að hefjast
um framtíð stofnunarinnar. Ástæðan
er sú, að þeir hafa leitað á ný mið í
tekjuöflun og aukið samkeppni við
einkafyrirtæki á ljósvakamarkaðin-
um með því. Eins og vakin var at-
hygli á í forystugrein Morgunblaðs-
ins fyrir skömmu var talið eðlilegt og
sjálfsagt, að ríkissjónvarpið aflaði
sér tekna með auglýsingum, þegar
það hóf starfsemi sína, enda var þá
engin einkarekin sjónvarpsstöð fyrir
hendi. Öðru máli gegnir, þegar tvær
einkareknar sjónvarpsstöðvar eru
starfræktar hér en Ríkisútvarpið
efnir til nýrrar samkeppni við þær
stöðvar með því að sækjast í auknum
mæli eftir svokallaðri kostun. Þá er
tímabært að staldra við og spyrja á
hvaða leið við erum.
Það er ekki lengur ágreiningsefni
stjórnmálaflokkanna, hvort ríkið eigi
að stunda atvinnurekstur þótt hugs-
anlegt sé að vinstri grænir hafi þar
enn einhverja sérstöðu.
Fjölmiðlastarfsemi er ekkert ann-
að en einn þáttur atvinnurekstrar.
Það geta verið ákveðin rök fyrir því,
að ríkið reki einhverja fjöl-
miðlastarfsemi en þau þurfa að vera
sterk, þegar fjölmargar útvarps-
stöðvar eru reknar í landinu af einka-
aðilum og tvær sjónvarpsstöðvar,
sem samtals halda úti mörgum rás-
um.
Að mati Morgunblaðsins hafa allt-
af verið ákveðin söguleg og menning-
arleg rök fyrir því að halda áfram
rekstri hins upphaflega útvarps, sem
stendur djúpum rótum í íslenzku
samfélagi og hefur staðið fyrir
merkri menningarstarfsemi frá því
að starfræksla þess hófst.
Hið sama á ekki við um Rás 2, sem
er afþreyingarútvarp og sannast
sagna fáránlegt, miðað við breyttar
aðstæður, að ríkið reki slíka útvarps-
stöð í samkeppni við einkareknar
stöðvar af því tagi. Raunar var
ákvörðun Ríkisútvarpsins á sínum
tíma að hefja starfrækslu Rásar 2
röng og augljóslega til þess ætluð að
bregða fæti fyrir einkarekna út-
varpsstarfsemi og átti áreiðanlega
þátt í því, að henni hefur gengið erf-
iðlega að festa sig í sessi.
Sjónvarpsrekstur ríkisins er meira
álitamál. Ef sá sjónvarpsrekstur hef-
ur ekki skapað sér sérstöðu á borð
við þá sérstöðu, sem Útvarp Reykja-
vík hefur, er erfitt að sjá rökin fyrir
því að ríkið haldi þeim rekstri áfram í
samkeppni við einkareknar stöðvar.
Þessi starfsemi er rekin með tapi og
hún er að keppa um útsendingar á af-
þreyingarefni en hefur ekki skapað
sér sérstöðu með því að byggjast
fyrst og fremst á úrvalsefni.
í þessu ljósi hlýtur það að vera
orðin áleitin spurning hvort tíma-
bært sé að marka ákveðna stefnu
með sölu á Rás 2 og einkavæðingu
ríkissjónvarpsins. í því eru að sjálf-
sögðu mikil verðmæti fólgin, sem
ríkið og þar með skattgreiðendur
geta hagnast á að selja.
Það getur hins vegar ekki verið
hlutverk íslenzka ríkisins að reka af-
þreyingarsjónvarp í samkeppni við
tvær einkareknar stöðvar. Að því
leyti til hefur Markús Örn Antonsson
útvarpsstjóri rangt fyrir sér í grein
hér í Morgunblaðinu í gær, þegar
hann segir: „Ríkisrekin afþreying í
sjónvarpi allra landsmanna stendur
fyrir sínu.“ Það getur ekki verið að
útvarpsstjóra, með þann pólitíska
feril að baki, sem hann á, sé alvara
með þessum orðum.
Ritstjórnargreinar Morgunblaðsins
24. sept. 1960: „Sl. fímmtu-
dag flutti Eisenhower Banda-
ríkjaforseti merka ræðu á
Allsherjarþingi Sameinuðu
þjóðanna. Lagði hann þar
fram tillögur um áðstoð við
Afríkuríkin, sem miðar að því
hvorttveggja í senn að hjálpa
hinum vanþróuðu ríkjum til
að öðlast og varðveita sjálf-
stæði og styrkja Sameinuðu
þjóðimar.
Þó að Bandaríkin leggi
allra þjóða mest af mörkum
fjárhagslega til aðstoðar van-
þróuðum þjóðum, vill Eisen-
hower, að fjármunimir fari
um hendur Sameinuðu þjóð-
anna, svo að þær verði öfl-
ugri, og skýtur þar skökku
við stefnu Rússa, sem yfirleitt
haga aðstoð sinni þannig, að
fé sé veitt til ákveðinna mann-
virkja, sem síðan sé hægt að
benda á að segja að byggð séu
fyrir rússneskt fé.
Þá flutti forsetinn einnig
tillögur um friðun himin-
geimsins og afvopnunarmál-
in. Var ræða forsetans öll hóf-
samleg og skynsamleg.
Enginn efi er á því, að Eis-
enhower hefur nú styrkt að-
stöðu Bandaríkjanna gagn-
vart Rússum, enda hefur nú
farið, eins og fyrri daginn, að
„upp komast svik um síðir“ og
Krúsjeff er nú á hreinu und-
anhaldi eftir Parísarhneykslið
og ofbeldishótanir, sem áttu
að styrkja aðstöðu Rússa.“
24. sept. 1970: „Ljóst er nú,
að töluverð sundurþykkja rík-
ir innan Framsóknarílokks-
ins um þessar mundir og átök
eiga sér stað milli yngri og
eldri flokksmanna. Það vekur
hins vegar verulega athygli,
að í þessum átökum er í raun
ekki deilt um stefnu Fram-
sóknarflokksins, heldur hafa
þessar væringar orðið vegna
þess eins, að nokkrir ungir
framgjamir framsóknarmenn
hafa orðið undir í átökum um
vegtyllur innan flokksins.
Fylgi Framsóknarflokksins
hefur haldizt svo til óbreytt í
heilan áratug; hentistefna sú,
er Framsóknarflokkurinn
hefur rekið, hefur komið í veg
íyrir að honum yxi fiskur um
hrygg. Enda dylst fæstum, að
Framsóknarflokkurinn er nú
fulltrúi afturhalds á vettvangi
íslenzkra stjómmála. Á liðnu
sumri hefur málgagn Fram-
sóknarflokksins, Tíminn,
hlaðið flokksforystunni mikið
lof, þar sem lögð hefur verið
áherzla á mannkosti, rögg-
sama og viturlega stjórn og
skynsamlega stefnu í þjóð-
málunum. En í þann mund, er
þessum lofgerðarlestri lýkur,
koma ungir framsóknarmenn
fram með þungar og hat-
rammar árásir á forystu
Framsóknarflokksins og virð-
ast finna forystumönnunum
og raunar flokknum sjálfum
flest til foráttu.
En fátt lýsir betur stjórn-
málalegri stöðnun Framsókn-
arflokksins, að þessi átök
virðast einungis eiga sér stað
vegna innbyrðis togstreitu
um áhrifastöður í flokknum
og sæti á framboðslistum
vegna alþingiskosninga
næsta sumar. Þannig má enn
um sinn gera ráð fyrir því, að
Framsóknarflokkurinn verði
sami hentistefnuflokkurinn
og hann hefur verið til þessa.
Enn um sinn verði Fram-
sóknarflokkurinn fulltrúi
staðnaðra afturhaldsafla á
vettvangi íslenskra stjóm-
mála.“
1
SVANFRÍÐUR Jónasdóttir al-
þingismaður skrifaði grein
um áhugavert málefni hér í
Morgunblaðið í gær, föstu-
dag, þar sem hún varpar fram
þessari spurningu: Hvar er
nýja hagkerfið? Og bætir síð-
an við: „Þegar horft er til
þessara staðreynda er það grafalvarlegt mál,
ef hagvöxtur okkar nú um stundir byggist ekki
á nýrri tækni heldur einungis á því að fleiri
hendur eru virkjaðar."
í upphafi greinar sinnar segir þingmaðurinn:
,Á undanförnum árum hefur hagvöxtur verið
mikill á íslandi. Á árunum 1995 til 1998 var
hluti hans drifinn áfram af merkjanlegri fram-
leiðniaukningu í atvinnulífinu. Á síðustu árum
hefur sú aukning hins vegar stöðvast. Þrátt
fyrir sameiningar og uppkaup á fjármála- og
fjölmiðlamarkaðnum og þá tilfmningu, að þar
hafi mikið verið að gerast og að nýju greinarn-
ar; hugbúnaðar- og þjónustufyrirtæki, sem
byggjast á nýrri tækni, hafi verið að eflast,
gætir ekki áframhaldandi framleiðniaukningar.
Það gerist ekki nóg og ekki nógu hratt. Þann
mikla hagvöxt, sem hefur orðið víða á Vestur-
löndum á undanförnum árum, ekki sízt í
Bandaríkjunum, hafa menn viljað skýra með
því, sem kallað er nýja hagkerfið. Það sýnir sig
í aukinni framleiðni fyrirtækja vegna nýtingar
nýrrar tækni, sem býður uppá meiri hraða í
samskiptum og viðskiptum. I Bandaríkjunum
telja menn, að 1/3 af hagvexti síðustu fimm ár-
in megi skýra með nýja hagkerfinu. Þar kemur
aukin framleiðni einkum fram í þjónustugrein-
um. Nokkur Evrópulönd skera sig úr, svo sem
írland, Finnland og Holland.
Sérstöðu þessara landa má e.t.v. rekja til
þess, að þau hafa lagt áherzlu á þróun hátækni
í sínu atvinnulífi og atvinnusköpun. Og þar
virðist galdurinn liggja. Drifkraftar þeirra
breytinga, sem kallaðar eru nýja hagkerfið eru
aðallega tæknibreytingar auk alþjóðavæðingar.
Tæknibreytingar tengjast fyrst og fremst nýt-
ingu tölvutækni og fjarskipta. Mælikvarðar
iðnaðarsamfélagsins eru úreltir í mörgum at-
vinnugreinum. I stað framleiðslu er komin
upplýsingatækni, í stað heimsmarkaðar al-
þjóðavæðing. Fjármagnsmarkaðir eru opnari,
áhættufjárfestar leita að frumkvöðlum og verið
er að afnema eða samræma regluverk yfir
landamæri svo öll framkvæmd verði skjótari.
Hin nýja dreifileið vöru og þjónustu er Netið
og samskiptin og þróunin verður sífellt örari.“
Svanfríður Jónasdóttir vekur hér máls á
málefni, sem margir velta fyrir sér víða um
lönd. Það er mikið talað um hið svokallaða nýja
hagkerfi en hvar sjáum við áhrif þess í okkar
næsta umhverfi og hver eru þau?
Um þetta er m.a. fjallað í viðamikilli úttekt í
nýjasta tölublaði hins merka brezka tímarits,
The Eeonomist. Þar segir að upplýsingatæknin
hafí valdið byltingu í samskiptaháttum okkar,
vinnu, hvernig við högum innkaupum og hvern-
ig við leikum okkur en síðan spyr blaðið: En er
upplýsingatæknin í raun og veru að breyta
hagkerfi okkar?
Economist segir, að sköpum skipti, hvort hin
nýja upplýsingatækni muni auka framleiðni í
hagkerfinu öllu, annaðhvort með því að núver-
andi framleiðsla verði hagkvæmari eða með því
að skapa alveg nýjar afurðir. Aukin framleiðni
er lykillinn að bættum lífskjörum, segir blaðið.
í framhaldi af því segir hið brezka blað, að
menn hafí árum saman furðað sig á því, að
tölvutæknin hafi ekki leitt til framleiðniaukn-
ingar, sem er út af fyrir sig sama spurningin og
Svanfríður Jónasdóttir varpar fram í grein
sinni. En jafnframt kemst Eeonomist að þeirri
niðurstöðu, að nú sjáist þess loks merki, að
framleiðni sé að byrja að aukast í Bandaríkjun-
um. Spurningin sé hins vegar, hvort sú aukn-
ing verði varanleg.
Jafnframt bendir blaðið á, að blómlegt efna-
hagslíf í Bandaríkjunum á þessum áratug eigi
sér ekki bara rætur í upplýsingatækni heldur
líka í skynsamlegri stefnu í efnahagsmálum, og
auknu frjálsræði í viðskiptalífinu.
Það er gagnlegt að
Hið sösfulega setja umræður sem
<5amhpmri þessar ’’ BÖ«ule«t sam-
ðaumcug * hengi eins og Economist
gerir í umræddri úttekt. Bent er á, að Netið sé
alls ekki einstakt í veraldarsögunni. Á margan
hátt megi líkja því og áhrifum þess við sím-
skeytið, þegar það kom til sögunnar nokkuð
snemma á 19. öldinni. Símskeytið leiddi til
hruns í kostnaði við samskipti og upplýsinga-
streymi jókst mjög með tilkomu þess.
Bent er á, að í efnahagslegu samhengi sé
Netið langt frá því að hafa sömu áhrif a.m.k.
enn sem komið er og prentvélin hafði á sínum
tíma, eða gufuvélin, rafmagnið og járnbraut-
irnar. Blaðið segir, að það kunni að koma til
þess, að efnahagsleg áhrif Netsins verði mikil,
hugsanlega jafn mikil og rafmagnsins og bend-
ir í því sambandi á, að gufuvélin hafi flutt fram-
leiðsluna úr heimahúsum í verksmiðjur, járn-
brautirnar hafi stuðlað að tilkomu hins
fjölmenna markaðar og rafmagnið hafi gert
fjöldaframleiðslu mögulega.
Hins vegar er eftirtektarvert, að rannsóknir
sýna, að það líður oft langur tími frá því að
byltingar af þessu tagi verða og þangað til
þeirra sér stað í aukningu framleiðni og er þar
aftur komið að þeirri spurningu, sem Svanfríð-
ur Jónasdóttir varpar fram í umræddri grein
sinni. Sagan sýnir, að langur tími leið þangað
til gufuvélin og rafmagnið leiddu til framleiðni-
aukningar. Rannsóknir hagfræðings við
Oxford-háskóla sýna, að fjórir áratugir hafi lið-
ið frá því að rafmagnið kom til sögunnar og þar
til framleiðni fór að aukast að ráði. Það var
ekki fyrr en um 1920, sem Bandaríkjamenn
höfðu náð því marki, að helmingur iðnaðar-
framleiðslu þeirra var knúinn með rafmagni.
Sami hagfræðingur heldur þvi fram, að ný
tækni byrji þá fyrst að hafa áhrif á aukningu
framleiðni þegar hún hafi náð 50% útbreiðslu í
atvinnulífinu. I því sambandi er bent á, að það
sé aðeins nýverið, að tölvur hafi náð því marki í
Bandaríkjunum.
Mestan hluta sögu mannkynsins er talið, að
heimsframleiðsla á mann hafí aukizt um 0,1% á
ári. Það er fyrst seint á átjándu öld, sem fram-
leiðslan fer að aukast meir. Á síðustu 200 árum
hefur aukning þjóðarframleiðslu á mann verið
að jafnaði 1,2% á ári. Meginskýringin er að
sögn Economist fjórar tæknibyltingar. Hin
fyrsta var iðnbyltingin í Bretlandi frá 1780 til
1840, sem var knúin áfram af gufuvélinni. Sú
næsta frá 1840 til 1890 byggðist á útbreiðslu
járnbrautanna. Hin þriðja frá 1890 til 1950
byggðist á rafvæðingunni og bílnum. Og sú
fjórða er bylting upplýsingatækninnar, sem við
upplifum nú.
Á síðustu öld jókst þjóðarframleiðsla á mann
í Bandaríkjunum að jafnaði um innan við 1,5%
á ári. Á þessari öld hefur aukningin verið að
jafnaði um 2% á ári.
Eeonomist segir, að til þess, að spádómar
um 3% aukningu að jafnaði í framtíðinni verði
að veruleika verði áhrif tölvu og Nets að verða
miklu meiri en gufuvélanna, járnbrautanna og
rafmagnsins.
Eitt af því, sem brezka tímaritið setur í
sögulegt samhengi í umfjöllun sinni um hið
nýja hagkerfi er þróun hlutabréfaverðs. Blaðið
spyr hvort sá árangur, sem Bandaríkjamenn
hafi verið að ná í krafti upplýsingatækninnar
réttlæti hátt verð hlutabréfa á Wall Street og
segir að því miður sé það ekki svo. Hver ein-
asta tæknibylting, sem orðið hafi síðustu 120
árum hafi leitt til mikillar hækkunar á verði
hlutabréfa en þau hafi síðan fallið í verði. Það
sé áhyggjuefni, að verð hlutabréfa í hlutfalli við
hagnað sé hærra nú en það hafi nokkru sinni
verið.
Economist bendir á, að uppfinningar síðari
hluta 19. aldarinnar hafi leitt til þess að verð
hlutabréfa hafi náð hámarki upp úr síðustu
aldamótum. Tuttugu árum síðar hafði verðið
fallið um 70% að raunvirði. Á þriðja áratugnum
hafi hlutabréf stórhækkað í verði á nýjan leik.
Þá hafi menn talað um „nýja tíma“. Verð hluta-
bréfanna hafi hækkað í kjölfar rafvæðingar og
stóraukinnar bílaeignar. Þessi þróun hafi náð
hámarki 1929 en á næstu þremur árum hafi
verð hlutabréfanna lækkað um 80% að raun-
virði.
Blaðið telur margt líkt með Netæðinu á
hlutabréfamarkaðnum nú og járnbrautaræðinu
í Bretlandi á fimmta áratug síðustu aldar. Þá
hafi gífurlegra fjármuna verið aflað á hluta-
bréfamarkaðnum til þess að byggja upp járn-
brautir. Flest fyrirtækjanna hafi aldrei borgað
eina krónu til hluthafa sinna og mörg hafi orðið
gjaldþrota. Eitt stærsta járnbrautarfyrirtæki í
Bretlandi á þessum tíma hafi ekki skilað meiri
afgangi en svo, að þeir sem keyptu hlutabréf í
því árið 1835 og áttu þau til 1913 hafi fengið að
jafnaði um 5% vexti á ári af fjárfestingu sinni.
Economist telur, að upplýsingatæknifyrir-
tækin hafi orðið þess valdandi, að verðhækkan-
ir á hlutabréfamörkuðum séu sápukúlur og að
margir fjárfestar eigi eftir að tapa miklum
fjármunum á þeim sápukúlum, þótt upplýs-
ingatæknin sem slík skili þjóðfélaginu veruleg-
um afrakstri. Blaðið bendir einnig á, að af-
raksturinn komi ekki endilega fram, þar sem
menn búizt við. Lítil fyrirtæki og bændur hafi