Morgunblaðið - 24.09.2000, Síða 34

34 SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 2000
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
„PAÐ er mín trú að þeir
afarkostir sem við hjá
BBC stöndum nú
frammi fyrir séu annað-
hvort að breytast eða þá
að stýra hnignuninni
með virðuleika".
-Greg Dyke, útvarps-
stjóri BBC, 25. ágúst
2000.
Ellefu dögum fyrir
þessi ummæli breska
útvarpsstjórans gekk
maður inn um ólæstar
dyr í Efstaleiti og
slökkti á bæði Sjón-
varpinu og Utvarpinu.
Um leið tókst honum að
gera ómerka þá rök-
semd sem forsvarsmenn RUV hafa
svo oft notað um hlutverk stof'nunar-
innar í þágu almannaöryggis, því
hvernig getur stofnun sem ekki getur
haldið dyrunum að rafmagnstöflu
sinni læstri gefið sig út fyrir að vera
öryggistæki?
Þegar fréttaklúðrið sem varð á
þjóðhátíðardaginn síðasta varðandi
jarðskjálftana á Suðurlandi er tekið
með í reikninginn er niðurlæging
stofnunarinnar orðin allnokkur. Út
frá sjónarhóli almenningstengsla
voru þessi atvik eitt það versta sem
fyrir RÚV gat komið því báðar þess-
ar uppákomur vega að „trausts-
ímynd“ stofnunarinnar; að vera alltaf
til staðar fyrir fólkið í landinu og
koma réttum upplýsingum til skila
fljótt og örugglega.
Oryggisröksemdin hefur um nokk-
urt skeið verið uppistaðan í vamar-
•" línu RÚV-manna gagnvart þeirri
spumingu sem stöðugt verður
ágengari, hvers vegna ríkið sé að vas-
ast í útvarpsrekstri og það í ójafnri
samkeppni við einkaaðila með tekjur
frá bæði skylduáskrift og auglýsing-
um. Það er ekki mikil reisn yfir henni,
hún er ekki farvegur nýrra hug-
mynda, í henni birtast ekki neins kon-
ar framsækin viðhorf eða vangavelt-
ur. Hún er þvert á móti einhvers
konar hálmstrá þess sem kominn er í
hugmyndalegt þrot og rígheldur í
hvönn úreltra viðmiða.
Vamarlínan hefur á undanfömum
árum stöðugt verið að færast aftar.
Þannig féll hlutleysisröksemdin dauð
og ómerk á sínum tíma vegna opnun-
. ar í fjölmiðlaumhverfi og landsdreif-
ingarrökin em einnig marklaus orðin
nú þegar einkaaðilar hafa sýnt fram á
slíka dreifingu á sínum miðlum. Þá
þarf ekki einu sinni að nefna þær
miklu breytingar sem við stöndum
frammi fyrir í dreifmgu mynda og
hljóðs. Eftir stendur menningarrök-
semdin, að hlutverk RÚV sé að bjóða
upp á efni sem aðrar stöðvar em ekki
með á dagskrá sinni, hvort sem er
vegna áhugaleysis eða of mikils
kostnaðar. Þessi rök em í raun þau
einu sem réttlætt geta tilvem RÚV
en vegna metnaðarleysis eða ein-
hvers annars hefur RÚV ekki lagt
neina sérstaka áherslu á þau.
Þegar haft er í huga að á sama tíma
.. og ofantaldir atburðir gerast er
&jónvarpið að flytja starfsemi sína í
Útvarpshúsið og forsvarsmenn þess
virðast horfa með spenningi til fram-
tíðar. Þessar uppákomur fá þannig
nýja vídd og verða að einhvers konar
véfrétt; eins og frásögn um margboð-
að andlát.
Framtíðarsýn RÚV
Greg Dyke, hinn nýráðni út-
varpsstjóri BBC, sem vitnað er í að
ofan, finnur hinn þunga nið vaxandi
samkeppni, nýrrar dreifingartækni
og gerbreytts áhorfsmynsturs
* brenna á þessu óskabami bresku
þjóðarinnar. Hugmyndir hans ganga
út á það að bæta við rásum, færa
fréttatímann aftar í kvölddagskrána
og reyna að höfða betur til hinna
yngri kynslóða sem nota sjónvarp á
allt annan hátt en hinar fastheldnari
eldri kynslóðir. Þrátt fyrir þetta er
hann gagnrýndur harðlega fyrir
-íhaldssemi og að gera of lítið og of
seint. Þannig spyr t.d.
leiðarahöfundur The
Sunday Times þann 27.
ágúst sl. hvort hann
hafi þá sýn og þann
stuðning sem þarf til að
gera hinar gagngera og
mjög svo aðkallandi
breytingar. Að sjálf-
sögðu er Dyke einnig
atyrtur af afturhalds-
sinnuðum öflum sem
vilja helst varðveita
BBC í kmkku með
formaldehýði og
skamma hann fyrir að
forheimska stofnunina
og að vega að grand-
vallarviðmiðum hennar
sem fjölmiðils í almannaþágu.
Nú er borðliggjandi að sams konar
breytingar á fjölmiðlaneyslu og um-
hverfi em að verða hér á íslandi sem
annars staðar. Hefur útvarpsstjóri
RÚV lagt á borðið einhverja þá fram-
tíðarsýn sem miðar að því að styrkja
Sjónvarpið í þeirri samkeppni sem
skoilin er á og mun aðeins aukast?
Finnst honum einhver ástæða til
þess? Ekki er það að sjá í nýlegu við-
tali í Degi. Þar segir Markús Örn
Antonsson að hinir nýju miðlar hafi
valdið honum vonbrigðum sakir fá-
breytni og metnaðarleysis. Má það tii
sanns vegar færa að nokkra leyti en
hvað blasir við þegar horft er til RÚV
og þá Sjónvarpsins sérstaklega? Er
dagskrárgerðin þar eitthvað til að
hrópa húrra fyrir? Má ekki t.d. færa
rök fyrir því að síðasti vetur hafi verið
einn sá slakasti um langa hríð? Það
vantar ekki að menn hafa góð áform
en framkvæmdinni virðist í flestum
tilvikum mjög ábótavant. Hvað veld-
ur? Og af hverju er lítil nýstofnuð
sjónvarpsstöð, Skjár einn, að pakka
Sjónvarpinu saman hvað varðar inn-
lenda dagskrárgerð við hæfi þess
hóps sem hún er ætluð? Útvarps-
stjóri segist heldur ekki verða þess
var í almennri umræðu að meirihluti
þjóðarinnar telji ástæðu tii mikilla
gmndvallarbreytinga. „Þvert á móti
held ég að þjóðin vilji standa vörð um
Ríkisútvarpið" er haft eftir honum í
viðtalinu við Dag. Gáðu betur
Markús. Uppstilling þín er í stuttu
máli þessi: hinar stöðvarnar em svo
skolli lélegar að RÚV verður að fá að
halda uppi einhverjum staðli, þjóðin
vill það. Þetta væri gott og blessað ef
RÚV væri að standa sig vel í dag-
skrárgerð en ekki er hægt að segja að
sú sé raunin.
Einn helsti dragbítur á framfarir
þar á bæ er smásjáreftirlit útvarps-
ráðs sem í sitja fulltrúar stjómmála-
flokkanna og gæta fyrst og fremst
hagsmuna flokka sinna á kostnað al-
mannahagsmuna. Ráðið hefur sýnt
aftur og aftur að helsta áhugamál
þess em fréttir með yfirbragði „hlut-
leysis" sem í framkvæmd merkir að
miklu leyti umfjöllun um stjómmála-
menn, verk þeirra og skoðanir, án til-
rauna til að setja slíkt í samhengi og
spyija óþægilegra spuminga. Þegar
slíkt á sér stað (sem er frekar fátítt)
fá stjómmálamenn of oft að svara út í
hött eða að skipta um umræðuefni.
Þeir em einnig yfirleitt fljótir að
stökkva upp á nef sér þegar þeim
þykir of nærri sér höggvið eða á sig
hallað. Þannig er RÚV undir stöðugri
pressu flokkshagsmuna sem stangast
beint á við áleitna og gegnumlýsandi
fréttamennsku.
Annað dagskrárefni hvers konar
(nema kannski íþróttir enda era náin
tengsl milli íþróttíihreyfingarinnar
og stjórnmálaflokkanna) er hinsveg-
ar algjört aukaatriði fyrir ráðið enda
beinist slíkt efni ekki að hagsmunum
flokkanna í sama mæli. Þó má benda
á þá staðreynd að heimildarmyndir
þar sem samtíminn er skoðaður frá
ýmsum hliðum hafa nánast ekki verið
gerðar hjá Sjónvarpinu (eða keyptar)
frá upphafi. Undantekningar em þó
fyrir hendi, t.d. heimildarmyndin
„Fiskur undir steini“ eftir Þorstein
Jónsson frá fyrri hluta áttunda ára-
tugarins þar sem fjallað var um
menningarpólitísk efni og heimildar-
myndaflokkur Baldurs Hermanns-
sonar „Þjóð í hlekkjum hugarfarsins“
frá upphafi þess tíunda sem tók fyrir
þær hugmyndh- kyrrstöðu og aftur-
haids sem einkennt hafa íslenskt
þjóðfélag þar til nýlega. Hvað gerðist
eftir sýningar þessara mynda? Jú,
þær ollu heiftarlegum viðbrögðum og
hvað helst frá þeim pólitísku öflum
sem fannst að sér vegið. Það skýrir
kannski hvers vegna svo langur tími
leið á milli þeirra og hversvegna svo
lítið er gert af svona myndum. Um-
ræða um þjóðfélagsmál er því miður
á því plani hér á landi að hún rúmar
ekki hvassar og áleitnai- spurningar
en hvetur hinsvegar til slagorða og
upphrópana enda er slíkt vel til þess
fallið að forða fólki frá að horfa vítt
um svið og skoða samhengi hlutanna.
Hvernig stendur RÚV?
Ef RÚV er t.d. borið saman við
BBC, sem þrátt fyrir allt er tvímæla-
laust í fararbroddi í heiminum þegar
kemur að útvarpsrekstri í almanna-
Eftir þrjátíu og fjögurra
ára starfsemi er einfald-
lega löngu kominn tími
til þess, segir Asgrímur
Sverrisson, að Sjón-
varpið standi sig betur
en raun ber vitni,
miklu betur.
þágu (public service broadcasting),
kemur ýmislegt athyglisvert í ljós.
Fyrir það fyrsta er skörp og áleitin
þjóðfélagsumræða mjög áberandi í
BBC enda er hin breska umræðu- og
gagnrýnishefð á margfalt hærra
plani en tíðkast hér um slóðir. I ann-
an stað er þar að finna fjölbreytt og
vandað skemmti- og fræðsluefni af
ýmsu tagi, þar á meðal leikið efni sem
selst um alla heimsbyggðina. I þriðja
lagi styður BBC vel við gerð breskra
bíómynda með sjálfstæðri deild, BBC
Films. í fjórða lagi hefur BBC ein-
göngu tekjur sínar af afnotagjöldum
en ekki auglýsingum sem á sínum
tíma gaf einkareknu sjónvarpi þar í
landi tilvemgrandvöll. I fimmta lagi
er „útvarpsráð" BBC (Board of
Govemors) skipað fólki víðs vegar að
úr þjóðfélaginu og á þetta fólk það
sameiginlegt að líta fyrst og fremst á
sig sem fulltrúa áhorfenda en ekki
stjómmálaflokka. Þannig heldur
BBC ákveðnu sjálfstæði frá hinu póli-
tíska kerfi. Það er vegna þessara at-
riða sem BBC er í fararbroddi. Ekki
er hægt að segja að nokkuð af þessu
eigi við um RUV.
Mótbárur um ósanngjarnan sam-
anburð vegna stærðar- og aðstöðu-
munar eiga ekki við hér enda er verið
að tala um prinsippmál, hvers konar
apparöt eiga ríkisreknir Ijósvaka-
miðlar að vera? I leiðinni má spyrja:
til hvers er ríkisrekið sjónvarp á tím-
um frelsis í sjónvarpsrekstri? Jú,
fyrst og síðast til að bjóða upp á ann-
ars konar efni en það sem einkaaðilar
treysta sér til að sýna. Vera skýr val-
kostur. Rækta þá höfuðskyldu við
þjóðina að vera samtímaspegill; vett-
vangur umræðu, skoðana, skemmt;
unar og fræðslu um lífið í landinu. I
Bretlandi er flest þetta farið að skar-
ast mjög við það sem einkaaðilar
bjóða upp á og því er spumingin um
líf eða dauða BBC stöðugt vakandi
þar í landi. I því samhengi má minna
á að BBC er úthlutað starfsleyfi til tíu
ára í senn og í lok hvers tímabils fer
fram yfirgripsmikil umræða um
hvort framlengja eigi leyfið. Á móti
kemur (og þetta er kannski mikil-
vægast) að BBC býr mjög að því
trausti og þeirri virðingu sem frétta-
flutningur þess og dagskrárgerð nýt-
ur um veröld alla.
Færa má rök fyrir því að frétta-
þjónusta RÚV njóti trausts lands-
manna (sem þarf ekki að þýða að ekki
megi gera miklu betur) en þegar
kemur að annarri dagskrárgerð em
lægðirnar meira áberandi en hæðirn-
ar. Framleiðsla innlendrar dagski-ár-
deildar einkennist af þvi að stöðugt er
verið að finna upp hjólið, byija upp á
nýtt. Verkefnaþróun er lítil sem eng-
in og útkoman því mjög tilviljana-
kennd. Of oft er lagt af stað með
þætti sem em lítt hugsaðir og þannig
þurfa sjónvarpsáhorfendur að líða
fyrir þróunarstarf sem ætti að vinna
á bak við tjöldin. Á hinn bóginn er
þáttum sem hafa lukkast allvel og
njóta velgengni stundum kasserað án
sýnilegrar ástæðu eftir að hafa jafn-
vel fengið að ganga um nokkurt
skeið. Þannig fer dýr fjárfesting fyrir
lítið án þess að eitthvað betra komi í
staðinn eða byggt sé á þeirri reynslu
sem safnaðist upp.
Ekki er hægt að ætlast til þess að
Sjónvarpið sé með eintómt toppefni á
dagskrá sinni en góðir þættir verða
að vera með í pakkanum, þættir sem
ganga upp hugmyndalega sem út-
færslulega, ná til fólks með góðri
skemmtan eða endurspeglun þess
sannleika sem fólk kannast við í sjálfu
sér. Eftir þrjátíu og fjögurra ára
starfsemi er einfaldlega löngu kom-
inn tími til þess að Sjónvarpið standi
sig betur en raun ber vitni, miklu bet-
ur. Á ekki Sjónvarpið að vera flagg-
skip íslenskrar dagskrárgerðai’?
Islenskt sjónvarpsefni
Þar er komið að kjarna málsins: ís-
lenskri dagskrárgerð í sjónvarpi allra
landsmanna. Með því að taka með
fréttir, íþróttir og ýmsa aðra þætti
sem innihalda mikið af erlendu efni
má telja „innlent" efni Sjónvarpsins
um þriðjung þess sem sýnt er. Þess-
um tölum slá Sjónvarpsmenn gjarn-
an fram til að hrósa sér af - algerlega
að ástæðulausu. Skjár einn er t.d.
með tæplega helming af sínu efni inn-
lent. Innlent efni Sjónvarpsins utan
frétta og tengds efnis er auðvitað
miklu minna. Hins vegar væri eðli-
legt hlutfall raunverulegs íslensks
efnis í Sjónvarpinu einhvers staðar á
bilinu 75-100%, t.d. miðað við BBC
sem byggir á nákvæmlega sömu hug-
myndafræði og RÚV.
Ef Sjónvarpið vill finna réttlæt-
ingu fyrir tilveru sinni liggur hún ein-
mitt þama. Að íslensk dagskrá verði
meginuppistaðan í dagskrá stöðvar-
innar. Áð Sjónvarpið verði valkostur
þeirra sem vilja horfa á íslenskt efni.
Þetta kallar auðvitað á meiri háttar
uppstokkun stofnunarinnar en um
leið fær hún þá sterku sjálfsmynd
sem hana svo herfilega vantar.
Um leið á RÚV að fara af auglýs-
ingamarkaði og gefa þannig einkaað-
ilum svigrúm til athafna enda alger-
lega óviðeigandi að ríkið sé að keppa
við einkaaðila um auglýsingar meðan
skylduáskrift er við lýði.
Á sama hátt á að skylda Sjónvarpið
til að láta vinna alla dagskrárgerð
sína utanhúss, því auðvitað nær held-
ur engri átt að ríkið sé að vasast í því
sem einkaaðilar geta gert og það yíu--
leitt miklu betur. í leiðinni væri við
hæfi að skylda aðra handhafa sjón-
varpsleyfis til hins sama, að aðskilja
dreifingu og framleiðslu til að búa til
kröftugan markað fyrir framleiðslu
sjónvarpsefnis á íslandi. Óhætt er að
fullyrða að þetta myndi leiða til betra
efnis því í hörðu samkeppnisum-
hverfi eiga allir miklu meira í húfi og
leggja sig þar af leiðandi miklu meira
fram.
Vegnrinn til framtíðar
Breyta þarf Sjónvarpinu í „útgáfu-
sjónvarp" samanber bókaútgáfu. Hið
ritstjórnarlega vald, það sem máli
skiptir, myndi að sjálfsögðu hvíla hjá
stöðinni sem og sjálf útsending efnis-
ins en vinnsla verkefnanna færi fram
utanhúss (látum vera að fréttir væm
enn unnar innanhúss). Stjórnendurn-
ir hefðu þannig tækifæri til að velja
besta fólkið í þau verk sem vinna
þarf, fólk sem á allt undir því að
standa sig í stykkinu. Þetta myndi að
sjálfsögðu virka sem vítamínsprauta
inn á markað sjálfstæðra framleiðslu-
fyrirtækja og verða áskoran til ís-
lenskra kvikmyndagerðar- og dag-
skrárgerðarmanna um aukna fag-
mennsku og framleiðslugæði. Ekki
er heldur að efa að starfsmenn Sjón-
varpsins yrðu eftirsóttir starfskraft-
ar á þessum markaði enda búa þeir
að reynslu og kunnáttu sem nýtast
myndi vel.
Til að útlista betur þessar hug-
myndir langar mig að taka dæmi um
„útgáfusjónvarpsstöð" (publishing
TV) sem nota mætti að einhverju
leyti sem fyrirmynd, einfaldlega
vegna þess að hún þykir afar vel
heppnuð. Umrædd stöð kallast
Channel Four og er staðsett í Bret-
landi. Channel Four er líkt og Sjón-
varpið stöð í almannaþágu (public
service broadcaster). Hún fi-amleiðn
nær ekkert eigið efni - ekki einu sinni
fréttir. Channel Four fór í loftið 1982
og hefur tekjur sínar eingöngu af sölu
auglýsinga (á sama hátt og RÚV ætti
eingöngu að hafa tekjur sínar af af-
notagjöldum). Stöðinni er uppálagt
samkvæmt lögum að bjóða upp á
sjónvarpsefni sem fellur að smekk
ýmiss konai’ hópa sem ekki er sinnt af
ITV-stöðvunum (sjálfstæðu einka-
stöðvunum), standa fyrir framsæk-
inni dagskrárgerð og helga hluta
dagskrárinnar skólasjónvarpi.
Rekstarform stöövarinnar hefur vak-
ið athygli víða um heim, meðal annars
hafa þýskar, franskar og norrænar
sjónvarpsstöðvar tekið það upp að
mismiklu leyti. Enn fremur hafa
ýmsar ITV-stöðvanna í Bretlandi far-
ið að dæmi Channel Four. BBC hefur
jafnframt verið að auka hlut sjálf-
stæðra framleiðenda í dagskrá sinni
og þar á bæ hefur verið komið á fyrir-
komulagi sem kallast „Producer’s
Choice" og m.a. felur í sér að innan-
hússframleiðendur stöðvarinnar láta
þjónustudeildirnar gera tilboð í verk
til jafns við utanhússfyrirtæki.
Dagskrá Channel Four þykir með
því besta sem boðið er upp á í sjón-
varpi almennt. Stöðin hefur haft for-
göngu um nýjungar og ferska hugsun
í flestum geiram dagskrái’gerðar,
heimildamyndum, skemmtiþáttum,
menningarefni, fréttatengdu efni og
síðast en ekki síst leiknu efni. Sem
dæmi má nefna að hún hélt breskri
bíómyndagerð á floti í vel á annan
áratug.
Dagskrárgerðin er byggð á útnefn-
ingum (commissions). Þrjár dag-
skrárdeildir, lista- og skemmtideild,
fréttadeild og leiklistardeild, útnefna
ákveðna aðila til að vinna verkin. í
fjölmörgum tilvikum koma sjálfstæð-
ir framleiðendur með hugmyndir til
stöðvaiinnar sem síðan velur úr.
Hver deild ræður yfir ákveðnu fjár-
magni og plássi í dagskránni. Verk-
takarnir em af öllum stærðum og
gerðum, allt frá manni með símsvara
upp í risafyrirtæki. Að meðaltali em
um 600 fyrirtæki sem vinna dag-
skrárefni fyrir stöðina á hverju ári.
Channel Four hefur því átt einna
stærstan þátt í ömm vexti og fjöl-
breytileika sjálfstæðra framleiðenda
í Bretlandi - og raunar víðar.
Þessi leið; íslensk dagskrá, útnefn-
ing allrar dagskrárgerðar, afnám
auglýsinga og ný skipan útvarpsráðs
með fólki sem telst fulltrúar áhorf-
enda er eina leiðin fyrir Sjónvarpið til
að halda velli þegar horft er til fram-
tíðar. Þannig gegnir stöðin best
skyldu sinni við áhorfendur. Annars
verður krafan um sölu Sjónvarpsins
og RÚV stöðugt áleitnari - og rök-
semdirnar fyrir tilvem stofnunarinn;
ar stöðugt fátæklegri og veikari. I
leiðinni myndi þessi tilhögun skapa
frjósamar aðstæður fyrír kröftuga
samkeppni á íslenskum sjónvarps-
markaði.
Það er mín trá að Sjónvarpið
standi frammi fyrir tveimur kostum.
Annars vegar að breytast í framsæk-
ið fyrirtæki sem speglar líf þjóðarinn-
ar með sannfærandi hætti, hinsvegar
að daga uppi sem tröll í hlekkjum for-
tíðar; það verður kannski virðulegt
andlát en fáum harmdauði.
Höfundur er kvikmyndagerðarmað-
ur og fyrrum ritstjóri Lands & sona,
tímarits kvikmyndagerðarmanna.
FRAMTÍÐ SJÓNVARPSINS
Ásgrúnur
Sverrisson