Morgunblaðið - 17.10.2000, Blaðsíða 32

3<£ PRIÐJUDAGUR 17. ÖKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
MÁLSTOFAN „Menning og samfélag kalda-
stríðsáranna“ var hluti Hugvísindaþings 2000
sem fram fór í Háskóla Islands um helgina.
Hugvísindaþing var nú haldið í þriðja sinn.
Þingið er ætlað háskólamönnum og öllum
áhugasömum um húmanísk fræði. Hugvísind-
astofnun annast skipulagningu þingsins en það
er haldið sameiginlega af heimspekideild og
guðfræðideild.
í málstofunni „Menning og samfélag kalda-
stríðsáranna“ var tekist á við nokkur svið
menningar og stjómmála á árunum sem kennd
eru við kalda stríðið. Heimur bókmennta og
leikhúss var skoðaður og fjallað um hina komm-
únísku sjálfsmynd og hvers hún var megnug,
svo eitthvað sé nefnt.
Fyrirlesarar komu víða að og var kalda stríð-
ið að þessu sinni skoðað frá mörgum sjónar-
homum. Fjölbreytnin var í fyrirrúmi. Jón Ól-
afsson heimspekingur fjallaði um hmn
kommúnískrar sjálfsmyndar og Valur Ingi-
mundarson sagnfræðingur um pólitíska orð-
ræðu á vinstristjórnartímabilinu 1971-1974.
Dagný Kristjánsdóttir bókmenntafræðingur
tók fjrir karlmennsku og kvenleika í bókmenn-
tum 6. áratugarins og loks ræddi Jón Viðar
Jónsson um kalda stríðið og leikhús.
Sjálfsmynd kommúnista háð
trúverðugleika Sovétríkjanna
Á þriðja og fjórða áratug aldarinnar vom
Sovétríkin um margt fyrirmynd. Ein sú afdrifa-
ríkasta var ímynd kommúnistans, hins ósér-
hlifna, fómfúsa en þó jarðbundna verkamanns
sem taldi það persónulega skyldu sína að gera
flokknum og þar með þjóðfélaginu gagn. Jón
Ólafsson hélt því fram í fyrirlestri sínum að
þessi sjálfsmynd kommúnista hefði verið ná-
tengd trúverðugleika Sovétríkjanna. „Eftir að
Stalín var hrandið af stalli hlaut hún smám sam-
an að molna niður“, segir Jón.
Fyrirlestur Jóns var fyrst og fremst eins kon-
ar hugleiðing um nauðsyn Sovétríkjanna fyrir
sjálfsmynd kommúnista um heim allan, þai' á
meðal á Islandi.
„Sú ímynd sem Sovétríkin bjuggu til átti stór-
an þátt í að gera hreyfingu róttækra sósíalista
að fjöldahreyfingu", segir Jón. Kommúnisminn
var ekki aðeins stjórnmálaskoðun heldur lífs-
viðhorf þar sem hugsjónin var hin æðsta dyggð.
Hinn dæmigerði kommúnisti fómaði sér óhikað
fyrir málstaðinn og lét persónulega hagsmuni
lönd og leið. Jón segir framfaratrú hafa verið
gmndvallarþátt í kommúnískri lífssýn og ná-
tengda vemleika Sovétríkjanna á tímum Stal-
íns. Hann segir menn hafa talið kommúnismann
skeið í mannkynssögunni sem nú hefði tekið við
af kpítalismanum. Þegar fyrirmyndin féll tvístr-
aðist sjálfsmyndin. „Nauðsynlegt var að leita
nýrrar fyrirmyndar," segir Jón, „en það tókst
aldrei fyllilega".
„Þjóðlaus reköld“ og
„sviksemi kommúnista“
Um hina hörðu og óvægnu þjóðfélagsum-
ræðu sem einkenndi vinstristjómartímabilið
1971-1974 fjallaði Valur Ingimundarson í fyiTi--
lestri sínum. I raun má segja að um afturhvarf í
tíma hafi verið að ræða því orðræða þessara ára
á Islandi átti ýmislegt sameiginlegt með þeim
stílvopnum sem beitt var í umræðu um NÁTO-
aðild íslands og önnui' átakamál þegai' kalda
stríðið stóð sem hæst á 5. og 6. áratugnum. Tek-
ið var sterkt til orða. Talað var um „þjóðlausa
reköld" og „sviksemi kommúnista11 og annað í
þeim anda. Islensk þjóðemishyggja var óspart
virkjuð til að ná áfangasigram í stjómmálabar-
áttunni. Umræðan var einnig mjög kynbundin,
segir Valur. Þeir sem sýndu einhver „veikleika-
merki“ vora sakaðir um „undanslátt" eða að
vera „handbendi eriends vaids“ sem létu „nauð-
Morgunblaðið/Golli
Jón Olafsson hélt því fram að sjálfsmynd kommúnista hefði verið
nátengd trúverðugleika Sovétríkjanna.
Kreppir að
karlmennskunni
í köldu stríði
Hver var hin kommúníska sjálfsmynd? Hví kreppti að
karlmennskunni á 6. áratugnum? Hver var staða ís-
lenskra leikskálda í köldu stríði? Hvernig mótuðust
orðræðuhefðir kalda stríðsins? Sif Sigmarsóttir lagði
við hlustir 1 málstofunni Menning og samfélag kalda-
stríðsáranna sem fram fór um helgina.
beygja sig“ og „svínbeygja“. Valur Ingimundar-
son skyggndist í fyrirlestri sínum undir þessa
orðræðu og leitaðist við að greina hvaða hags-
munir lágu að baki henni. Aftur var tekist á um
grandvallaratriði í íslenskum stjórnmálum, það
er útfærslu landhelginnar og viðbrögð Breta við
henni og dvöl Bandaríkjahers á íslandi. ,Árið
1973 sköraðust í fyrsta sinn landhelgismálið,
hermálið og NATO-aðildin,“ segir Valur. „Úr
vai'ð svo eldfim blanda að um tíma munaði
minnstu að skorið yrði á tengslin við vestræn
ríki vegna flotavalds Breta á miðunum.“
Valur gerði skýran greinarmun á því hvað
stjórnmálamenn sögðu opinberlega og hvað
þeir sögðu í einkasamtölum. Þar hefði oft verið
mikið misræmi. Breiða hefði þurft yfir ágrein-
ing í stjórninni um utanríkismál, ekki aðeins til
að halda henni saman heldur einnig til að forð-
ast innanflokksátök.
Kreppa karlmennskunnar
Á sjötta og sjöunda áratugnum var gjaman
kvartað undan dugleysi og kjai'kleysi ungra
bandarískra karlmanna og sú kvengerving sem
menn þóttust sjá hjá „sterkara kyninu" olli
mönnum áhyggjum vestan hafs. Dagný Krist-
jánsdóttfr fjallaði í fyrirlestri sínum um sams
konar áhyggjur hér á landi þar sem skrifaðar
vora hneykslaðar greinai' um aumingjadóm og
getuleysi ungra íithöfunda, bæði hugmynda-
legt og fagm'fræðilegt. „Gagnrýnendur höfðu
rétt fyrir sér í því að sitthvað hrjáði menn,“ seg-
h' Dagný. Hún telm' texta margra af ungu rit-
höfundunum á sjötta og sjöunda áratugnum
endurspegla sálarkreppu af því að gömul sann-
indi um karlmennsku, kvenmennsku, tungumál
og þjóðerni vora ekki lengur gjaldgeng.
Breytingar á samskiptum kynjanna áttu sér
stað jafnt hér á landi sem í Bandaríkjunum, tel-
ur Dagný. „Skellinn sem amerískh' karlmenn
fengu við heimkomuna þegar þurfti að aðlagast
breyttu samfélagi höfðu íslenskir karlmenn að
mörgu leyti fengið á stríðsáranum sjálfum þeg-
ar hið svo kallaða ástand hafði gengið nærri
þeim,“ segir Dagný. Ástandsstúlkan lék stórt
hlutverk í bókmenntum sjötta og sjöunda ára-
tugarins þar sem „kanamellunum" er lýst sem
fjölmennri starfstétt eins og Gerður Steinþórs-
dóttir hefur bent á í bók sinni Reykjavíkur-
skáldsögur frá eftirstríðsáranum. Af skáldsög-
um eftirstríðsáranna að dæma vora þrjár
fjölmennustu starfstéttir kvenna vinnukonur,
yfirstéttarfrúr og vændiskonur.
Dagný bendir á að kreppa karlmannsins end-
urspeglast í skáldsögum yngri höfunda tíma-
bilsins 1945-1965, svo sem í verkum Elíasar
Marar, Agnars Þórðarsonar, Jóhannesar
Helga, Ingimars Erlends og Baldurs Óskars-
sonai'. „En sá höfundur sem skýrast talar um og
lýsir þessari kreppu karlmennskunnar," segir
Dagný, „er Jökull Jakobsson." Að sögn hennar
lýsti kreppa karlmennskunnar á 6. áratugnum
sér einkum í óöraggri sjálfsmynd, óákveðni og
ósjálfstæði. „Söguhetjurnar vilja gjarnan vera
stoltar og sterkar en vilja ekki taka á sig ábyrgð
og stutt er í kjarkleysið, viðkvæmni eða tilfinn-
ingasemi," segir Dagný. „Þessir ungu óákveðnu
karlmenn í bókmenntunum vora í uppreisn
gegn eldri kynslóðum, einkum gegn feðram sín-
um,“ segir Dagný. Hún segir uppreisnina hins
vegar hafa verið án málstaðai'. „Flesth' vissu
ekki hvort þeir væra kommar eða kapítalistar
og nenntu ekki að berjast fyrír nýmóralisma."
Dagný segh- tímabilið hafa einkennst af gerj-
un og ólgu, eitthvað nýtt var að verða til. „Tíma-
bilið var langt frá því að vera einhver menning-
arleg ísöld.“
Tregða Þjóðleikhússins gagnvart
yngi'i kynslóð leikskálda
Árin sem kennd era við kalt stríð vpra við-
burðarík á sviði íslenskrar leiklistar. í fyrsta
sinn bauðst íslendingum atvinnuleiklist og ís-
lensk leikritun reis úr öskustó.
í fyrirlestri sínum, sem bar heitið „Kalda
stríðið í leikhúsinu", fjallaði Jón Viðar Jónsson
um ung leikskáld og þrautagöngu þeirra, eink-
um innan Þjóðleikhússins.
„Fyrstu tvo áratugi Þjóðleikhússins völdust
til sýningar fá íslensk leikrit og vöktu þau yfir-
leitt litla hrifningu,“ segir Jón Viðar. Eini höf-
undurinn úr hópi yngri kynslóðar skálda sem
fékk verk sett á svið var Agnar Þórðarson.
,Aðrir höfundar sem síðar urðu í fararbroddi
eins og Guðmundur Steinsson og Oddur
Bjömsson fengu aðeins örfá verk sýnd í stjóm-
artíð Guðlaugs Rósinkrans og Jökull Jakobsson
varð að leita til Leikfélags Reykjavíkur." Leik-
félagið og tilraunaleikhúsið Gríma stuðluðu hins
vegar að framgangi yngri skálda og gerðu þeim
kleift að fá verk sín sviðsett.
Jón Viðar velti síðan upp hugsanlegum
ástæðum tregðu Þjóðleikhússins gagnvart
yngri leikskáldum. Hann benti meðal annars á
að helstu fon-áðamenn stofnunarinnar hefðu
verið miðaldra menn og ef til vill á atinarri línu í
listrænum efnum en ungu mennirnir. Einnig
minnti Jón Viðar á að Guðlaugur Rósinkrans
hefði haft takmarkaða þekkingu á faglegum
vinnubrögðum á sviði leiklistar og sennilega
fengið lítinn stuðning og aðhald frá föstum leik-
stjóram leikhússins, þeim Irtdriða Waage, Har-
aldi Björnssyni og Lárasi Pálssyni.
Hugsjónirnar
meiri þá en nú
Jón Viðar kom einnig inn á leiklistargagnrýni
kaldastríðsáranna sem hann telur hafa verið á
mun hærra stigi og vandaðri en nú gerist.
Helstu leiklistargagnrýnendur þessa tíma vora
Ásgeir Hjartarson og Agnar Bogason. Jón seg-
ir báða hafa haft mikla kosti en telur þó Agnar
hafa verið gleggri leikhúsmann en Ásgeir. Agn-
ar hafi jafnan verið snarpm’ og beinskeyttur í
skrifum sínum og hann hafi fylgst náið með
þroska leikaranna og lagt sig eftir að gagnrýna
vinnubrögð leikstjóranna.
I lok máls síns gerði Jón Viðar samanburð á
ástandi leikhúsmála á tímum kalda stríðsins og
því sem nú ríkir og sagðist ekki telja að allt hefði
breyst til batnaðar.
Margt yngra leikhúsfólk hefði haft meiri hug-
sjónir þá en nú. Það hefði ekki verið að hugsa
um að græða peninga á einhvers konar „mark-
aðsleikhúsi" eða að komast á síður glanstíma-
rita heldur hefði það viljað gera leikhúsið öfl-
ugra innan íslenski'ar menningar.
Fagurfræði
minnipokans
LEIKLIST
Leikskólinn
HÁTÍÐ MORÐINGJANNA
Sýning byggð á tveimur verkum
eftir Jean Genet, NáVígi íþýðingu
leikstjóra og hóps og Vinnukonun-
um íþýðingu Vigdísar
Finnbogadóttur. Leikstjóri:
Agnar Jón Egilsson. Sunnudagur
15. október 2000
HÁTÍÐ morðingjanna er sam-
steypa leikstjórans og hópsins á
tveimur fyrstu leikritum franska
leikskáldsins og utangarðsmanns-
ins Jean Genet, „Vinnukonunum"
og „NáVígi“, sem hópurinn kýs að
kalla svo. Þó svo að gera megi ráð
fyrir að sú ákvörðun að steypa
þeim saman byggist á þörfum og
stærð leikhópsins fyrst og fremst
fer ekki hjá því að þau varpi líka
Ijósi hvort á annað og ekki síður
hvílíkt stökk list höfundarins tek-
ur frá því fyrra að því síðara.
Viðfangsefni þeirra era náskyld
en umbúðirnar ólíkar. Ofugsnúinn
heimur tugthúslimanna í NáVígi
þar sem virðing ræðst af ódæðis-
verkum á sér hliðstæðu í sjálfskip-
aðri ánauð vinnukvennanna sem
fá útrás fyrir hatur sitt á húsmóð-
urinni með afskræmislegum hlut-
verkaleikjum, undirferli og svik-
um. í báðum verkum skoðar
Genet hlutskipti minnipoka-
mannsins og þá skammlífu sálu-
hjálp sem leita má með speglun
eigin eymdar í því sem gæti virst
betra líf, en er oftar en ekki
tálsýn, til orðin af þörfinni fyrir
drauminn.
Með NáVígi sýnir Genet vissu-
lega þá einstæðu sýn og hæfileika
sem hann bjó yfir, en það er í
Vinnukonunum sem leikhúsformið
er orðið honum eiginlegt sem tján-
ingarmiðill. Þar sem tugthúslim-
irnir þurfa að orða hugsun höf-
undar til að hún komist til skila
nægja honum aðstæður, persónur
og atburðir til að ná ætlun sinni í
Vinnukonunum. Það er því fróð-
legt fyrir áhugamenn um leikbók-
menntir að leggja leið sína til
Leikskólans. Öðrum ætti að nægja
sú ástæða að sýningin er sterk,
áhrifarík og prýðilega leikin.
Það er ekkert púður sparað í
þessari sýningu. Leikurinn er
drifinn áfram með hávaða og lát-
um, stundum á kostnað blæbrigða
en alltaf af óþvinguðum sannfær-
ingarkrafti. Fangatríóið var vel
samhæft en sérstaklega vil ég
minnast á Önnu Svövu Knútsdótt-
ur sem gerði undirlægjunni Maur-
ice góð skil, afstaða og viðbrögð
ævinlega skýr. Svo era Önnu
greinilega gefnir gamanleikara-
hæfileikar sem gaman verður að
sjá hvað verður úr. Hin yfir-
dramatíska húsmóðir vinnukvenn-
anna var líka góð hjá henni, þótt
lögnin orki kannski tvímælis, er
ekki hlutskipti þernanna enn nöt-
urlegra ef gæði og mildi frúarinn-
ar era afdráttarlausari? En
skemmtilegt var það.
Agnar Jón hefur valið að fylgja
fyrirmælum Genets og fela karl-
mönnum hlutverk vinnukvenn-
anna. Mörgum hefur þótt sem
þetta spenni boga verksins um of,
nóg sé af hlutverkaleikjum, blekk-
ingum og feluleik þótt „dragspil"
bætist ekki ofaná, en svona vildi
Genet hafa það og gaman að sjá
því hlýtt. Og þótt Arnar Steinn
Þorsteinsson og Bjartmar Þórðar-
son væru ef til vill ekki fullkom-
lega óþvingaðir í vinnukonubún-
ingunum sínum náðu þeir samt að
sýna okkur inn í tættan veruleika
þess sem lifir lífi sínu í skjóli og til
dýrðar öðrum, af illri nauðsyn og
þó af eigin hvötum.
I heild er Hátíð morðingjanna
grófslípuð sýning, yfirborðshrjúf
en full af lífi og ástríðu. Þess má
svo geta að í sönnum Genet-anda
er eina leiðin til að nálgast miða á
sýninguna að hafa samband við
leikstjórann eða aðra aðstandend-
ur hennar.
Þorgeir Tryggvason