Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 28

ií IÍJ
ítdi
28 MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000 MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Allri rödd fegra
Móðurmálið er gjöf guðs til mannanna. Sú
var meining Georgs Sauerwein, þýskfædds
málamanns, sem undir lok nítjándu aldar
háði trúarinnar góðu baráttu til verndar
tungu og menningu minnihlutahópa í þýska
ríkinu. Sauerwein kunni ógrynni tungu-
mála, var sérstæður um margt og lifði
óvenjulegu lífí. Oskar Vistdal, sem um ára-
bil var sendikennari í norsku við Háskóla
Islands, hefur skrifað bók um Sauerwein,
ævi hans og störf. Trausti Ólafsson hefur
kynnt sér bókina.
Reuters
Bændur Malevitsj
í KJÖLFAR sameiningar Þýska-
lands í eitt ríki árið 1871 hófst menn-
ingarleg aðför að þeim þjóðarbrotum
í ríkinu sem ekki höfðu þýsku að móð-
urmáli. Tungu þeirra var úthýst úr
skólum og hún bönnuð í kirkjum. AU-
ir þegnar þýska ríkisins skyldu tala
og tjá sig á hinu germanska máli
meirihlutans og guð skyldi ekki
ávarpaður á öðrum tungum en þeirri
þýsku. í þessari menningarlegu orra-
hríð urðu hvað harðast úti Litháar í
Austur-Prússlandi og hinir slavnesk-
mæltu Sorbar í Lausitz.
Georg Sauerwein, sem var mæltur
á tungumál beggja þjóðanna, leit á
þessar aðgerðir stjómvalda sem
glæp, ekki aðeins gegn þeim bömum
sem var gert að beita erlendu tungu-
máli áður en móðurmáiið hafði skotið
föstum rótum í huga þeirra, heldur
einnig gegn því sem hann kallaði
„anda hvítasunnunnar“. Hann áleit
semsé að nauðungarkennsla af því
tagi sem fram fór í skólum og kirkjum
þessara landsvæða fjarlægði þjóðim-
ar frá kristinni trú.
Sé þessi kenning Sauerweins um
tengsl trúar og tungu höfð í huga öðl-
ast vers Hallgríms Péturssonar,
Gefðu að móðurmálið mitt, nýja og
dýpri merkingu. Skáldið biður drott-
in sinn ekki þess eins að móðurmálið
breiði út orð hans um landið allt, held-
ur einnig þess að hann varðveiti móð-
urmálið svo lengi sem landið byggist.
Sauerwein fæddist í Hannover árið
1831. Þegar á ungaaldri mun hann
hafa sýnt óvenjulega hæfni til að
nema tungumál. Hann valdi sér aust-
urlenskar tungur að námsgrein þeg-
ar hann hóf háskólanám í Göttingen,
en hvarf frá námi án þess að ljúka
prófum. Frá Göttingen hélt Sauer-
wein til Bretlands þar sem hann var
búsettur næstu þrjú árin, meðal ann-
ars sem heimiliskennari í Wales. I því
landi kynntist hann af eigin raun
þeim áhrifum sem lifandi tunga og
menning þjóðar sem býr við erlent
opinbert stjómsýslumál hefur á lífs-
viðhorf og sjálfsmynd fólks. Wales-
búar urðu Sauerwein lifandi dæmi
um verðmæti móðurmálsins, hinnar
dýrmætu gjafar guðs til manna.
Meðan á dvöl Sauerweins í Bret-
landi stóð tókst samstarf með honum
og Breska biblíufélaginu og hafði
Sauerwein umsjón með útgáfu félags-
ins á heilagri ritningu á að minnsta
kosti tólf tungumálum. Sjálfur þýddi
hann Jóhannesarguðspjall á kabýl-
ísku. Þessi störf Sauerweins í þágu
biblíuútgáfunnar bresku bera vitni
um yfírgripsmikla þekkingu á tungu-
málum en segja þó ekki alla söguna.
Það er sagt að þessi sérstæði maður
hafi haft nokkurt vald á sjötíu og
fimm tungumálum og að á þriðjungi
þeirra hafi hann verið vel ritfær og
ágætlega talandi.
Oskar Vistdal gerir fremur að
draga úr frásögnum af ótrúlegri
tungumálakunnáttu Georgs Sauer-
wein en að bæta við þær. Hann hefur
eftir Sauerwein sjálfrim að hann hafi
þekkt vel til 60 tungumála en ekki tal-
ið sig hafa kunnað nema þrjú þeirra.
Jafnframt rekur Oskar lýsingu
Sauerweins á því hve misvel tiltæk öll
þessi tungumál hafi verið honum, þótt
flest þeirra hafi hann getað vakið til
lífs einhvers staðar úr sofandi vitund-
inni hafi hann þurft þeirra við.
Oskar telur Sauerwein hafa va-
nætlað eigin kunnáttu og álítur að
hann hafi ráðið allvel við 20 til 25
þjóðtungur. Oskar hefur meðal ann-
ars að viðmiði dagbók Sauei-weins
þar sem hann segir fi-á þeim tungum
sem hann hvem helgan dag biðst fyr-
fr á og eru þær tuttugu talsins. Önnur
tungumál sem Sauerwein hafði inn-
grip í telur Oskar hann hafa ráðið
miður við. í þeim flokki eru finnska
og íslenska, en ljóð Sauerweins á
þessum málum eru, að sögn Oskars,
svo yfirskyggð málvillum að boðskap-
ur þeirra fer forgörðum.
Ást á ungri prinsessu
Það orðspor sem fer af tungu-
málakunnáttu Georgs Sauerwein er
með ólíkindum og minnir á sögur af
undrabömum og ofurmennum á af-
mörkuðum sérsviðum. Svo sem títt er
um slíkt fólk mun Sauerwein um
margt hafa verið óvenjulegur maður.
Hann rakst illa í hópi, tolldi ekki í
embættum og var mjög á faralds fæti.
Að vonum varð hjónaband ekki hans
hlutskipti.
í allri hans harla óvenjulegu sögu
er það eigi að síður ástarsaga Sauer-
weins sem ekki hvað minnst snertir
við hjarta lesandans. Að lokinni Eng-
landsdvöl réðst hann heimiliskennari
Elísabetar prinsessu af Wied í Rín-
arhéruðum. Þetta var árið 1857 og
stúlkan var þá aðeins fjórtán ára að
aldri. Þrátt fyrir ungan aldur prins-
essunnar kviknaði ást milli hennar og
kennarans. Þijú ár vom þau samvist-
um en þar kom að þau fengu ekki
leynt samdrætti sínum. Sauerwein
var rekinn úr vistinni og næstu árin
lifði hann í einstæðingsskap og dep-
urð.
Það lá fyrir Elísabetu af Wied að
verða drottning í Rúmeníu. Konung-
legt hjónaband og tign stóð þó ekki í
vegi fyrir því að hún héldi stöðugu
bréfasambandi við æskuunnusta
sinn. Og alla ævi Sauerweins var El-
ísabet hans músa, þótt hann væri ekki
ónæmur fyrir aðdáunarafli annarra
kvenna. I minninguna um prins-
essuna frá Rín og andlegt samband
sem var viðhaldið með bréfaskiptum
SÝNINGARGESTUR í rússneska
safninu í Sankti Pétursborg í
Rússlandi virðir hér fyrir sér
verkið Bændur eftir rússneska
listamanninn Kazimír Malevitsj.
við hana sótti hann innblástur og
styrk.
í Guðbrandsdal
Opinber andstaða Georgs Sauer-
wein við málhreinsunarstefnu þýskra
stjómvalda olli honum erfiðleikum og
hann átti bágt með að þola þá ritskoð-
un sem stunduð var í landinu. Þetta
var ein af ástæðunum fyrir því að
hann leitaði skjóls í Guðbrandsdal í
Noregi þar sem hann bjó samanlagt í
sjö ár á árunum 1881-1904. Að sjálf-
sögðu lagði Sauerwein sig eftir því að
nema mállýsku Guðbrandsdæla og
tókst það svo vel að nánast var litið á
hann sem einn af þeim.
Nú hefur annar Dalamaður, Oskar
Vistdal, sett saman bók um þennan
óvenjulega mann. Bók sína nefnir
Oskar: Georg Sauerwein - europear
og dol, Georg Sauerwein - Evrópu-
og Dalamaður, og kom hún út hjá
Norsk Bokreidningslag í Bergen í
sumar sem leið í tengslum við þriðju
alþjóðaráðstefnuna um Sauerwein
sem haldin var á Dovre í Guðbrands-
dal.
Ást á þjóðum og tungum
Saga Georgs Sauerwein í meðför-
Öll verk Malevitsj, sem enn er
að finna í Rússlandi, eru nú í
fyrsta skipti sýnd saman og eru
þau 101 talsins.
um Oskars Vistdal er áhrifamikið
verk. Ekki er bókin einasta mikil að
vöxtum og ágæt vísindaleg úttekt á
málakunnáttu sérstæðs manns, rit-
störfum hans og skáldskap, ásamt
þrotlausri baráttu hans fyrir málstað
þeirra sem stöðugt urðu að lúta í
lægra haldi í menningarlegri herför
valdhafa mtjándu aldar. Hún er einn-
ig og ekki síður sagan af einstæðu
hugarfari sem er vandlýst og því
innsæi, ástúð og virðingu sem er for-
senda þess að tileinka sér framandi
tungur. Án ástar á þjóðinni sem mæl-
ir muntu tæpast nema tungu hennar
til neinnar fullnustu.
Oskar Vistdal er málvísindamaður,
en það er niðurstaða hans að Sauer-
wein, þrátt fyrir yfirgripsmikla
tungumálakunnáttu, hafi ekki fyllt
flokk málvísindamanna. Sauerwein
var ekki lagið að rannsaka tungumál
með vísindalegum hætti, ástríða hans
var að komast í snertingu við sálir
þjóða og hann trúði því að greiðasti
aðgangurinn þar væri í gegnum móð-
urmál þeiira. Bók Oskars Vistdal er
saga um mann sem gæddur var sjald-
gæfum skilningi á eðli sambandsins
milli sálar þjóðar og tungunnar sem
hún tjáir sig á. Jafnframt er hún
áminning um þá hættu sem þessu
fjöreggi jafnan stafar af ofríki vald-
hafa sem veigra sér ekki við að svipta
þjóðir og þjóðarbrot móðurmálinu.
Þýska keisarastjómin og aðför henn-
ar að smáþjóðum innan þýska ríkisins
er einungis eitt dæmi um slíkar að-
gerðir.
Islenskan er meðal þeirra tungu-
mála veraldar sem vel gætu farið for-
görðum í óðagoti upplýsingaaldar.
Sagan af lífsstarfi Sauerwein minnir
á þessa staðreynd. Sé það trúa okkar
að illt yrði verra ef íslenskan týndist
er þörf á að staldra við og íhuga hvað
verða mætti til bjargar. Trúlega er
fátt öflugra en sú ást á móðurmálum
þjóðanna sem Georg Sauerwein var
umfram aðra menn gæddur.
Það er ánægjuefni að meðal þeirra
sem stutt hafa Oskar Vistdal í marg-
háttuðu rannsóknarstarfi hans við að-
föng til bókarinnar um Sauerwein
skuli vera Sáttmálasjóður Háskóla
Islands.
y<JH-2000
v 13. desember
HÁSKÓLABÍÓ
Hvítir hvallr - kvikmyndir Friðriks
Þórs í 25 ár
23:00 On Top/ Skytturnar - 80 mín.
1987
19:00 Kúrekar norðursins - 82 mín.
1984
21:00 On Top/ Skytturnar-80 mín.
1987
23:00Á köldum klaka -87 mín.
1995
ALHLIDA TOLVUKERFi
HUGBÚNAÐUR
FYRiR WiNDOWS
Stólpi fyrir Windows
Kynning á Hótel Loftleiðum, Þingsal 1,
14. desember, kl. 16.00 -18.00
Kynnt verður ný útgáfa af Stólpa fyrir Windows og nær bókhaldskerfið nú til flestra
þátta atvinnurekstrar. Meðal nýjunga má nefna nýtt birgðakerfi, tilboðs- og sölukerfi
og tengingu við innheimtukerfi banka. Launakerfi með áður óþekktum sveigjanleika
er tilbúið. Vefverslun með beintengingu við birgðakerfið er vel á veg komin.
Kerfisþróun ehf. byggir á fimmtán ára reynslu við gerð viðskiptahugbúnaðar og þjónar
um 1500 viðskiptavinum á öllum sviðum atvinnulífsins. Um 70 fyrirtæki hafa nú þegar
tekið Stólpa fyrir Windows í notkun og mörg bætast við um áramótin.
Hægt er að skoða kerfin á heimasíðu Kerfisþróunar:http://www.kerfisthroun.is
Komdu, sjáðu og láttu sannfærast um hvernig upplýsingakerfi á að líta út.
Helstu bókhaldskerfin frá Kerfisþróun: Fjárhagsbókhald, Skuldunautabókhald, Lánardrottnabókhald,
Sölukerfi, Innheimtukerfi banka, Birgðakerfi, Vefverslun, Framleiðslukerfi, Verkbókhald, Launakerfi,
Stimpilklukkukerfi, Tilboðskerfi, Bifreiðakerfi, Pantanakerfi, Tollkerfi, Útflutningskerfi og EDI
samskipti.
KERFISÞRÓUN EHF.
Fákafen 11 • Sími5B8 8055 • Fax 568 9031