Morgunblaðið - 28.12.2000, Blaðsíða 48

48 FIMMTUDAGUR 28. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 28. DESEMBER 2000 4$
fltargtiiiHjifeUÞ
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
TILLÖGUR CLINTONS
Mikil óvissa ríkti um það í gær-
kvöldi hvort að þeir Ehud
Barak, forsætisráðherra
ísraels, og Yasser Arafat, leiðtogi Pal-
estínumanna, myndu hittast í dag líkt
og stefnt hafði verið að. Ætlunin var
að þeir myndu ræða tillögur til lausn-
ar á deilunni, sem Bill Clinton Banda-
ríkjaforseti hefur lagt fram en svo
virðist sem andstaða Palestínumanna
við hluta af þeim tillögum sé svo mikil
að fundurinn kynni að vera tilgangs-
laus.
Þeir Barak og Clinton leggja mikla
áherslu á að samkomulag náist á
næstu vikum. Barak hefur boðað til
kosninga í Israel um embætti for-
sætisráðherra og munu þær fara fram
í byrjun febrúar. Er honum mikið í
mun að drög að samkomulagi liggi þá
fyrir og yrðu kosningarnar þá í raun
eins konar þjóðaratkvæðagreiðsla um
samkomulagið. Clinton hefur á hinn
bóginn hug á að vinna pólitískan sigur
áður en hann lætur af embætti í næsta
mánuði. Allt frá því að hann tók við
sem forseti árið 1992 hefur hann lagt
mikið á sig til að fá hinar stríðandi
fylkingar í Mið-Austurlöndum til að
slíðra sverðin. Þar hafa vissulega
margir sigrar unnist á síðastliðnum
átta árum. Náist ekki samkomulag um
næsta skref gætu þeir hins vegar fall-
ið í skuggann af átökum síðustu
þriggja mánaða, þar sem á fimmta
hundrað manns hafa látið lífið.
í tillögum Clintons felst að jafnt
Palestínumenn sem Israelar verða að
gefa verulega eftir af sínum ýtrustu
kröfum. ísraelar verða að samþykkja
að hluti Austur-Jerúsalem verði undir
yfírráðum Palestínumanna og að
stofnað verði palestínskt ríki á Gaza-
svæðinu og nær öllum Vesturbakkan-
um. í tillögunum er nær alfarið byggt
á þeim landamörkum sem er að finna í
hinni upprunalegu samþykkt Samein-
uðu þjóðanna um stofnun Israels frá
árinu 1949 og myndu ísraelar því
missa nær öll þau landsvæði er þeir
hafa unnið síðan í þeim styrjöldum er
háðar hafa verið á svæðinu. Þetta þýð-
ir til dæmis að landnemabyggðir gyð-
inga á Vesturbakkanum myndu verða
leysta upp að mestu leyti.
Palestínumenn standa á hinn bóg-
inn frammi fyrir tillögu um að palest-
ínskum flóttamönnum verði ekki
heimilað að snúa aftur til heimkynna
sinna í ísrael. Flestir hrökkluðust þeir
þaðan í þeim átökum er urðu í kjölfar
stofnunar Ísraelsríkis og hafa síðan
dvalist í milljónavís, oft við ömurlegar
aðstæður kynslóð fram af kynslóð, í
flóttamannabúðum á hernumdu svæð-
unum, í Jórdaníu og fleiri arabaríkjum
eða að þeir hafa dreifst víða um lönd.
Barak virðist reiðubúinn að sam-
þykkja þessar tillögur Clintons að
mestu leyti og teygir sig því enn á ný
lengra í samkomulagsátt en nokkur
annar forsætisráðherra Israela hefur
gert. Andstæðingar hans hafa hins
vegar lýst yfir andstöðu við mörg at-
riði tillagna Clintons, ekki síst Ariel
Sharon, leiðtogi Likud. Sharon segist
til dæmis ekki geta sætt sig við að yf-
irráð yfír Jerúsalem verði afhent Pal-
estínumönnum að hluta.
Enn hefur ekki komið fram opinber-
lega hver afstaða Arafats er en samn-
ingamenn Palestínumanna hafa gefíð í
skyn að þeir séu mjög ósáttir, ekki síst
með að flóttamönnum verði ekki leyft
að snúa heim.
Deila ísraela og Palestínumanna er
einhver sú flóknasta sem komið hefur
upp á alþjóðlegum vettvangi síðustu
áratugi. Það þyrfti því kraftaverk að
koma til ef skyndilega tækist að leysa
hana að mestu leyti á nokkrum dög-
um.
Tillögur Clintons, þótt um þær sé
deilt, munu vafalítið reynast nytsam-
legur grunnur viðræðna á næstu mán-
uðum, þar sem þar eru með afdrátt-
arlausum hætti lagðar til lausnir á
mörgum þeim flóknu málum er þvælst
hafa fyrir samningamönnum undan-
farin misseri. Út frá þeim tillögum
verður vonandi hægt að feta sig
áfram.
HUSVERND
Islensk byggingararfleifð er ríkari
en menn hafa gert sér grein fyrir.
Þetta er ein af niðurstöðum Harðar
Ágústssonar í síðara bindi verks hans,
íslensk byggingararfleifð. I viðtali við
Hörð sem birtist í Morgunblaðinu á
aðfangadag sagði hann bókina vörn
sína fyrir íslenska byggingarlist „því
að íslendingar hafa verið alveg blindir
á þessa arfleifð sína. Það hefur ríkt
hér minnimáttarkennd, menn hafa
ekki áttað sig á því að við eigum hér
stórkostleg listaverk“.
Það er sennilega rétt hjá Herði að
íslendingar hafa ekki veitt bygging-
um sínum nægilega athygli og alls
ekki sýnt þeim nægilega virðingu í
gegnum tíðina enda ekki talið sig eiga
nein hús sem stæðust samanburð við
hátimbraðar hallir suðlægari þjóða.
Margt er til í því. íslendingar hafa
sjaldan byggt stórt þótt þess séu ein-
stök dæmi. Hörður hefur til að mynda
bent á að stærstu stafkirkjur voru
ekki í Noregi eða Þýskalandi heldur á
íslandi. Bæði Hóladómkirkja og Skál-
holtskirkja voru langstærstu timbur-
hús á hinu norræna menningarsvæði á
miðöldum. En þessi hús eru nú farin
eins og svo margar aðrar byggingar
sem fengur var að.
Hörður fjallar um nauðsyn þess að
Islendingar taki upp ákafari hús-
verndarstefnu en þeir hafa hingað til
fylgt. Hann telur fjölmörg dæmi þess
að byggingar hafi verið skemmdar og
stundum eyðilagðar hér með ógæti-
legum og vanhugsuðum breytingum,
sum þeirra voru einstök í íslenskri og
jafnvel alþjóðlegri byggingarsögu.
Vissulega hefur margt gott verið
gert í húsvernd síðastliðna áratugi og
um það er til dæmis Árbæjarsafn skýr
vitnisburður en hvatning Harðar er
samt tímabær og þörf. Einu sinni
höfðu íslendingar vart efni á því að
byggja sér hús en nú hafa þeir ekki
efni á því að rífa hús eða skemma af
hugsunarleysi. Sá menningarsögulegi
arfur sem býr í húsum okkar er mik-
ilvægur ekki síður en sá sem geymist í
bókum. íslendingar þurfa að huga
betur að sjónmenningu sinni. Þeir
þurfa að huga betur að umhverfi sínu.
Rannsókn á fæðuofnæmi o g fæðuóþoli Islendinga á aldrinum 20 til 44 ára
Um 22% með ofnæmi eða óþol
fyrir ákveðinni fæðutegund
Fæðutegundir og -flokkar sem þátttakendur í könnun
töldu sig nærri alltaf verða veika af að neyta
Ávextir; ferskir, frystir, niðursoðnir
Kjötvörur; ferskar, unnar
Fita
Mjólk, ostur, jógúrt
Egg
Steikt matvæli
Grænmeti
Hveiti
Kryddaður matur
Kakó, súkkulaði
Kaffi, kók
Fiskur
Skelfiskur
Reyktur eða saltaður matur
Aukaefni í matvælum
Áfengir drykkir
Annað

nefndu 21 eða 20,6%
nefndu 20 eða 19,6%
nefndu 14 eða 13,7%
nefndu 11 eða 10,8%
nefndu 9 eða 8,8%
nefndu 9 eða 8,8% 8,8%
nefndu 9 eða
nefndu 8 eða 7,8%
nefndu 7 eða 6,9%
nefndu 7 eða 6,9%
nefndu 6 eða 5,9%
nefndu 6 eða 5,9%
nefndu 6 eða 5,9%
nefndu 6 eða 5,9%
nefndu 5 eða 4,9%
nefndu 5 eða 4,9%
nefndu 2 eða 2,0%
UM 22% íslendinga á aldr-
inum 20 til 44 ára telja
sig vera með ofnæmi eða
óþol fyrir ákveðinni teg-
und af fæðu og um 15% telja sig allt-
af veikjast með sama hætti af þess-
ari sérstöku fæðu. Þetta kemur
fram í rannsókn um fæðuofnæmi
eða fæðuóþol íslendinga á aldrinum
20 til 44 ára, sem birtist í 12. tölu-
blaði Læknablaðsins á þessu ári.
Rannsóknin, sem er hluti af Evr-
ópurannsókninni lunga og heilsa,
var unnin af læknunum Davíð Gísla-
syni, Eyþóri Bjömssyni og Þórarni
Gíslasyni. Davíð sagði að aðeins á
einum stað í heiminum hefðu verið
birtar niðurstöður úr sambærilegri
rannsókn og það væri í Melbourne í
Ástralíu.
„Þetta eru auðvitað feikilega háar
tölur,“ sagði Davíð. „En þegar við
berum þær saman við niðurstöðurn-
ar frá Melbourne þá eru þær ekki
eins háar hér og þar, en þar er líka
ofnæmi hvað allra algengast í heim-
inum.“
Rannsóknarvinnunni var skipt í
tvo áfanga. I fyrri áfanganum var
1.800 konum og 1.800 körlum boðið
til þátttöku. Urtakið náði til íbúa
búsettra á svæðinu frá Hafnarfirði
til Mosfellsbæjar og svöruðu þátt-
takendur spurningum. I seinni
áfanganum voru 800 einstaklingar
úr fyrri áfanga valdir af handahófi
og þeim boðið til sérstakrar rann-
sóknar á Vífilsstaðaspítala. Um 76%
þeirra tóku þátt í rannsókninni.
Til að stækka hóp þeirra sem
voru með einkenni voru einnig
skoðaðir allir þeir sem notuðu ast-
malyf eða höfðu astmaeinkenni. í
rannsókninni var m.a. spurt um ein-
kenni frá öndunarfærum, matar-
venjur og einkennitengd mat. Auk
þess var spurt um lyfjaóþol, ofsa-
kláða, ofsabjúg, barnaeksem,
mígreni og sóra (psoriasis). Þá
gekkst fólk undir húðpróf fyrir 12
algengum ofnæmisvökum, blásturs-
próf og mælingu á berkjuauðreitni.
Um 68% nefndu einkenni
frá meltingarvegi
Eins og kom fram að ofan sögðust
22% þátttakenda hafa veikst eða
orðið illt af að borða einhverja sér-
staka fæðu og 15% sögðust næstum
alltaf veikjast með sama hætti eða
verða illt á sama hátt með því að
borða þessa sérstöku fæðu. í heild-
ina var ekki mikill munur á einkenn-
um á þeim sem völdust í könnunina
af handahófi og hinum sem valdir
voru vegna einkenna frá öndunar-
færum.
Þegar einkennin eru skilgreind
nánar og hóparnir skoðaðir saman
nefna 68% einkenni frá meltingar-
vegi og af þeim nefna 49% uppköst
eða niðurgang. Af öðrum einkenn-
um nefna 22% útbrot eða kláða, 15%
slæman höfuðverk, 12% mæði, 8%
nefrennsli og nefstíflur og 4%
þreytu.
Alls voru 42 atriði nefnd sem or-
sök meltingartruflana og þar koma
kjötvörur oftast fyrir. Alls voru 24
atriði nefnd sem orsök útbrota eða
kláða og voru ávextir þar efst á blaði
en skelfiskur var í öðru sæti. Súkk-
ulaði var oftast nefnt sem orsök höf-
uðverkjar, en í því sambandi voru
23 atriði nefnd. Grænmeti er oftast
nefnt sem orsök mæði en fiskur sem
orsök nefeinkenna og aukaefni í
mat sem orsök þreytu.
Davíð sagði að það væri athygl-
isvert að ávextir væri sú fæða sem
oftast hefði verið nefnd og talin
tengjast fæðuóþoli eða ofnæmi. Þá
sagði hann að kjötvörur hefðu einn-
ig verið ofarlega á blaði, sem og fita
og mjólkurvörur.
„Þetta er nú eitthvað sem við
bjuggumst ekki við. Allavega hafði
maður ekki gert sér grein fyrir því
að það væri svona algengt að fólk
kvartaði yfir ávöxtum, en þar höfum
við séð sterka ofnæmisvaka eins og
kíví og banana, sem valda nokkuð
oft ofnæmi.“
Að sögn Davíðs fer ofnæmi fyrir
sumum ávöxtum, sérstaklega bön-
unum, kíví og hnetum, oft saman við
ofnæmi fyrir latexi, en það er úr
jurtaríkinu. Hann sagði að þetta
gæti verið hættulegt ofnæmi.
í rannsókninni mældist sterk
fylgni á milli þeirra sem töldu sig
vera með ofnæmi fyrir mat og
þeirra sem töldu sig vera með of-
næmi fyrir lyfjum og mígreni.
„Þessum niðurstöðum áttum við
alls ekki von á. Þetta eru niðurstöð-
ur sem við höfum hvergi séð annars
staðar og því vitum við ekki hvort
þetta hefur verið rannsakað að ein-
hverju leyti. Þetta eru því vissulega
óvæntar niðurstöður og ástæða til
að íhuga hvað geti valdið þessu.
Maður spyr sig að því hvort
þarna séu einhverjir hópar fólks
sem nýti heilbrigðiskerfið miklu
meira en aðrir og noti meira lyf og
séu almennt kvartsárari. En við
höfum ekkert í höndunum til að
staðhæfa neitt um þetta.“
Konur í miklum meirihluta
í rannsókninni kemur í ljós að
konur lýstu oftar fæðuóþoli en karl-
ar. Þá voru konur í miklum meiri-
hluta þeirra sem töldu sig hafa míg-
reni, ofsakláða, ofsabjúg og lyfja-
ofnæmi. Ennfremur kom fram að
engin tengsl eru á milli fæðu-
tengdra einkenna og auðreitni í
berkjum.
Varðandi lyfjaofnæmið þá sagði
Davíð að um 65% af þeim sem teidu
sig vera með slíkt ofnæmi hefðu
nefnd fúkkalyf sem helstu orsökina.
Sofie Theresa seldi olíu í fiskiskip í Vestmannaeyjahöfn. Morgunblaðið/Sigurgeir
Búið að sel.ja farm danska olíuskipsins Sofíe Theresa
Sex kr. undir lista-
verði olíufélaganna
BÚIÐ er að selja alla gas-
olíuna úr danska olíu-
skipinu Sofie Theresa
sem kom til Vestmanna-
eyja annan dag jóla og hóf að dæla í
fiskiskipin þar. Olían er seld liðlega
6 krónum undir listaverði íslensku
olíufélaganna og geta útgerðirnar
sparað nokkrar milljónir samtals.
Oh'ufélögin reikna með lækkun á
útsöluverði bensíns og ohu um ára-
mótin vegna lækkunar heimsmark-
aðsverðs í mánuðinum.
Landssamband íslenskra útvegs-
manna hafði milligöngu um komu
olíuskipsins en það er leiguskip
danska olíufélagsins Malik Supply
Ltd. I skipinu voru 2.000 tonn af ol-
íu eða rúmlega 2,3 milljónir lítra, og
verður henni dælt beint í skip í
nokkrum höfnum landsins.
títgerðin sparar milljón
Ohuskipið Sofie Theresa kom til
Vestmannaeyja annan dag jóla og
var byrjað á því að dæla í öll þrjú
skip Bergs-Hugins, það er að segja
Smáey, Vestmannaey og Háey.
Segir Magnús Kristinsson, útgerð-
armaður sem jafnframt er formað-
ur Útvegsbændafélags Vestmanna-
eyja, að hann hafi sparað
útgerðinni eina milljón króna með
því að kaupa þau 150 tonn sem fóru
á skipin. Hann sagðist alltaf skipta
við þá sem bjóði besta verðið. Skip-
ið fer síðan vestur um land, meðal
annars til Reykjavíkur.
Að sögn Sveins Hjartar Hjart-
arsonar, hagfræðings LIÚ, er al-
menn þátttaka hjá útgerðarmönn-
um í olíukaupunum enda sé hún á
mjög góðu verði. Hann segir að
olían sé seld á um 24 krónur lítrinn
en listaverð olíufélaganna sé 30,28
kr. og þótt félögin veiti stórkaup-
endum afslætti sé verð þeirra
langtum hærra en danska olíu-
félagsins. Að sögn Sveins Hjartar
er þegar búið að selja alla olíuuna
úr skipinu.
I Vestmannaeyjum var um 600
tonnum dælt á um 15 skip sem eru
um það bil helmingur Eyjaflotans.
Magnús kaupir venjulega olíu af
Olíufélaginu hf. og segist ekki hafa
orðið var við viðbrögð þess. „En ég
get sagt að mitt olíufélag hefur ekki
hótað mér, eins og önnur virðast
hafa gert,“ segir Magnús en vill
ekki skýra orð sín nánar. Hann
kveðst vona að áfram verði hægt að
kaupa olíu beint af olíuskipum, ekki
veiti af því að spara í ohukaupum
því olíuverðið sé að ganga af út-
gerðinni dauðri. Helst þyrfti verðið
að lækka meira svo sjómennirnir
færu að njóta þess líka. Sveinn
Hjörtur teiur að miðað við reynsl-
una af komu olíuskipsins nú sé lík-
legt að þetta verði viðvarandi kost-
ur fyrir útgerðarmenn. Það fari þó
eftir því hvort olíufélögin bregðist
við samkeppninni.
Verðlækkun um áramót
Geir Magnússon, forstjóri Olíu-
félagsins hf., segir að LÍÚ hafi í
haust beðið Úthafsolíu, sem er
sameiginlegt fyrirtæki olíufélag-
anna, um að gera könnun á því hvað
myndi kosta að fá gasohuna keypta
beint á fiskiskip á hafi úti. Það hafi
reynst dýrara en að taka olíuna í
landi auk þess sem minna færi í
gegnum landskerfið og það myndi
bitna á þeim sem væru bundnir við
að taka olíuna þar.
Segir Geir að heimsmarkaðsverð
á olíu hafi verið að lækka, eins og
öllum ætti að vera kunnugt, og því
væri hægt að kaupa einstaka farma
á verði dagsins og selja á lægra
verði en olíufélögin sem þyrftu að
liggja með fast að tveggja mánaða
birgðir til að þjóna viðskiptavinum
sínum um allt land. Það væri hins
vegar spurning hvort LÍÚ sætti sig
við svona þjónustu almennt. Nefnir
sem dæmi að opið yrði á Isafirði
einn daginn og á Ákureyri hinn.
Varla geti LÍÚ ætlast til þess að ol-
íufélögin sitji eftir með dýru þjón-
ustuna en Geir tekur fram að eftir
sé að meta stöðuna. Menn verði að
gera sér grein fyrir því að slíkar
breytingar hefðu afleiðingar, meðal
annars byggðaröskun.
Sveinn Hjörtur segir að munur á
verði frá danska olíuskipinu og ol-
íufélögunum liggi í lægra innkaups-
verði og væntanlega einnig lægri
álagningu. Segir hann mikilvægt að
útgerðimar hafi þann valkost að
kaupa olíu um leiðslu í stað þess að
fá hana af bílum. Það hljóti að leiða
til sparnaðar þegar um sé að ræða
mikið magn. Geir Magnússon segir
að ef eitthvað finnist í þessu ferli
sem hægt sé að gera ódýrara standi
ekki á Olíufélaginu að laga það.
Samúel Guðmundsson, forstöðu-
maður áhættustýringar hjá Olís,
segir að miðað við þróun heims-
markaðsverðs á olíu og dollar liggi
fyrir að útsöluverð hjá olíufélögun-
um lækki talsvert um mánaðamót-
in. Hann segir að olíufélögin verð-
leggi olíuna miðað við meðaltal
mánaðarins á undan. Olíuskipið
kaupi olíuna hins vegar fyrir
nokkrum dögum, á mun lægra
verði. „Þetta er ekkert sérstaklega
lágt verð, miðað við heimsmarkaðs-
verðið sem þá var og þá þjónustu
sem verið er að bjóða,“ segir Sam-
úel.
Geir Magnússon segir enn ekki
ljóst hversu mikið útsöluverð 01-
íufélagsins á bensíni og olíu lækki
um áramótin. Hann segir að
minnkandi eftirspurn í desember
hafi oft leitt til lækkunar á heims-
markaðsverði sem síðan gangi til
baka eftir áramót en vonandi hald-
ist verðlækkunin að þessu sinni.
Yfirmaður Evrópudeildar IMF, Michael Deppler, til hægri, á fréttamannafundi ásamt bankastjóra
tyrkneska seðlabankans, Gazi Ercel, til vinstri, og aðstoðarfjármálaráðherra Tyrklands, Selcuk Dem-
iralp, í Ankara vegna aðstoðar IMF við tyrknesk stjórnvöld.
Tyrkland og Alþjóða
gjaldeyrissjóðurinn
eftir Rudi
Dornbusch
© Project Syndicate.
OLLUM að óvörum skall
á fjármálakreppa í
Tyrklandi. Á fáeinum
dögum hvarf sem svar-
ar sex milljörðum dollara af er-
lendum gjaldeyri í tilraunum til að
veija líruna. Áðeins 18 milljarðar
eru eftir, sem dugar varla í viku ef
grípa þarf til allra tiltækra ráða til
varnar genginu.
Ólíkt því sem gerst hefur í öðr-
um kreppum kom IMF [Alþjóða
gjaldeyrissjóðurinn] tímanlega á
vettvang, og hafði í farteskinu
bæði peninga og stefnufyrirheit
sem til þurfti til að björgunaráætl-
animar væru trúverðugar. Því
skal hrópað tvöfalt húrra fyrir
IMF íyrir að koma í veg fyrir
óþarfa kreppu. Tyrkneskir emb-
ættismenn eiga ennfremur hrós
skilið fyrir að fara að reglum IMF.
Allar götur síðan kreppan skall
á í Asíu 1997 hefur stefna IMF
sætt gagnrýni. Á meðan atburða-
rásinni vindur fram í Tyrklandi
ættum við að spyrja: Er annars
kostur en að lúta forræði IMF?
Sársaukinn af völdum hárra vaxta
í skamman tíma samkvæmt boð-
orði IMF verður að ég tel mun
minni en það sem yrði ef komið
yrði á fjármagnsstjórn eða ef
gjaldmiðillinn eða bankar myndu
hrynja.
Tyrkland hefur rambað á barmi
kreppu í mörg ár. Fjárlaga- og við-
skiptahallinn er mikill, almennar
skuldir háar, bankar eru slæmir
og erlendar skammtímaskuldir
eru miklar miðað við forða. Tyrk-
nesk stjórnmál - allt frá mannrétt-
indabrotum og íslamskri bók-
stafstrú tii djúpstæðrar spillingar
- flækja málin jafnvel meira. í ljósi
þess hversu mikið af eldfimu efni
er að finna er undarlegt að ekki
skuli hafa blossað upp fyrr.
Nærtækasta ástæðan fyrir
þessari kreppu var lítilvæg. Tyrk-
neskur banki varð fyrir því að
rúmenskt dótturfyrirtæki varð
gjaldþrota. Áhlaup á tyrkneska
bankann fylgdi í kjölfarið. Aðrir
bankar sem höfðu vafasama hluta-
fjárstöðu og/eða áttu í lagalegum
vandræðum sættu þrýstingi. Fjár-
magn byrjaði að streyma út úr
landinu. Þetta er það markaðsvið-
mið sem er að koma í Ijós: Það er
Ólíkt því sem gerst
hefur í öðrum krepp-
um kom IMF tím-
anlega á vettvang
og hafði í farteskinu
bæði peninga og
stefnufyrirheit sem
til þurfti til að björg-
unaráætlanirnar
væru trúverðugar.
Því skal hrópað tvö-
falt húrra fyrir IMF
fyrir að koma í veg
fyrir óþarfa kreppu.
reiknað með því að bankar séu
ætíð vanhæfari en þeir líta út fyrir.
Til að byrja með tók tyrkneski
seðlabankinn að sér hlutverk
örþrifalánardrottins og hélt slæm-
um bönkum á floti. Þetta jók ein-
ungis á áhlaupið á innlánin og
tæmdi gjaldeyrisvarasjóði. Innan
fárra daga höfðu tyrknesk stjóm-
völd áttað sig á því að þau vom að
endurtaka mistökin sem Indónes-
ar gerðu 1997. Gjaldeyrissjóðir
myndu tæmast við tilraunir til að
bjarga vafasömum bönkum, en
samt, á endanum, myndu bæði
bankarnir og gjaldeyririnn tapast.
Þá kom IMF til skjalanna.
Tyrkland er nú í meðferð hjá IMF
sem felur í sér verðhjöðnunar-
áætlun sem byggist á gengis-
skráningu og lýtur ströngum efna-
hagsmarkmiðum, takmörkun á
aukningu á eignum seðlabankans
innanlands (þ.e. björgunaraðgerð-
ir kostaðar með peningaprentun),
auk umbóta í bankakerfinu. Það
var reyndar IMF sem stóð fyrir
því að vextir vom látnir fara upp
úr öllu valdi, og einnig þeirri
ákvörðun á taka vafasama banka
til skiptameðferðar. Vextir jukust
um mörg þúsund prósent, en ein-
ungis fáir dagar liðu uns peningar
komu aftur til Tyrklands.
“Þegar vextir lækkuðu lítillega
bámst aftur sem svarar hátt í tveir
milljarðar dollara. Von er á meiru
þar eð stjórnin hefur náð láns-
traustsmarkmiðum sínum. Háir
vextir og sérstakar efnahagsað-
gerðir munu aðvitað hægja á hag-
vexti, en það er nauðsynlegt til að
ná tökum á verðbólgu. IMF-með-
ferðin kann líka að ryðja úr vegi
hindmnum á einkavæðingu Turk
Telecom og ójósar vísbendingar
um óstöðugleika kunna að verða til
þess að Evrópa flýtir inngöngu
Tyrklands í Evrópusambandið.
Enn er þó of snemmt að lýsa yf-
ir sigri. Erlendir bankar sem
stunda lánaviðskipti í Tyrklandi
kunna að fara að draga úr áhættu
sinni og það myndi þýða að mun
meira gengi á forða en IMF veitti.
Ennfremur auka áframhaldandi
háir vextir - sem em enn í neyðar-
ástandshæð - á halla og skuldir og
skaða bankakerfið. Það er freist-
andi að spyrja hvort það hefði ekki
einfaldlega verið betra að gefa
gjaldeyrisskráninguna bara
fijálsa. En í efnahagslífi þar sem
verðbólga er mikil, líkt og í Tyrk-
landi, og í samhengi við mikinn
vöxt hefði mikil verðrýmun ein-
ungis komið verðbólgu aftur af
stað og kreppa hefði aftur skollið á
í landinu.
Ef IMF hefði ekki lagt fram
nauðsynlegt fjármagn hefði þurft
að beita strangri fjármagnsstjórn-
un. Hefði Tyrkland farið þá leið
myndi líklega hvert einasta ríki
sem lendir í vandræðum í framtíð-
inni hafa farið sömu leið. Það er al-
varlegt mál er varðar allan heim-
inn. IMF hafði þetta svo
sannarlega í huga en slíkar
áhyggjur hefðu ekki hindrað
Tyrki. Það munaði mjóu.
Það er enn önnur áhugaverð
hlið á þessari íhlutun IMF. Innan
IMF, í bandaríska fjármálaráðu-
neytinu, meðal nokkurra þýskra
embættismanna og í öðram mik-
ilvægum fjármálamiðstöðvum rík-
ir nú mikið vantraust á öllu sem
lítur úr eins og fast gengi. Argent-
ína er reyndar eitt af síðustu ríkj-
unum þar sem svo er búið um
hnútana, og hún er í gjörgæslu hjá
IMF. Því kom þá ekki til greina að
láta gengið fljóta? IMF hvikaði
ekki frá fyrirætlunum sínum
vegna þess að hann gerði sér grein
fyrir því að vandinn í Tyrklandi
varðaði bankana, ekki gengið. Það
ber að óska IMF til hamingju með
að hafa áttað sig á þvi að gengið
felur ekki í sér lausn á öllum
vandamálum.
Rudi Dombusch er Ford-prófess-
or (hagfræði og alþjóðastjómun
við MIT. Nýjasta bókin eftir hann
er Keys to Prosperity.