Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Blaðsíða 81

BERGRISTUR Á HVALEYRI
87
Ártöl steinanna eru hin mikilvægustu til tímasetningar á ristunum
ef þau eru ófölsuð. Helstu líkur til þess að ártölin séu frá þeim tíma
sem þau nefna eru þrenns konar.
1 fyrsta lagi er staðsetning ristanna á hæsta steininum. Þar eru
teiknin og ártölin svo óreglulega staðsett að ekki eru líkur til að
þau hafi verið sett á sama tíma. Óregluleg dreifing í rúmi bendir til
óreglulegrar dreifingar í tíma; slíkt kemur heim við hin mismunandi
ártöl og mælir þannig gegn fölsun.
1 öðru lagi hafa menn á dögum Jónasar Hallgrímssonar (1841)
ekki verið sammála um uppruna ristanna; yngsta ártalið á steinun-
um er 1781 og eru þá sexjtíu ár milli þess og sagnanna sem Jónas
hefur, en það er nógur tími til þess að velkja munnlega sögu svo að
mörg verði afbrigði hennar.
I þriðja lagi eru ýmis auðkenni ristanna, einkum þó að ártölin
umlykja fangamörk sem eru gerðþróunarlega mismunandi en gerðir
þeirra sýna nokkra fylgni við ártölin. Það er kunn fornfræði að
mismunandi gerðir hluta og teikna benda til mismunandi tíma (typo-
logi).
Hér á eftir verður drepið á nokkur atriði varðandi þróun marka
og fangamarka á Islandi og stöðu Hvaleyrarrista í þeirri þróun.
Þróun íslenskra marka og fangamarka er menningarsögulegt efni
sem að vissu leyti er tengt innsiglafræði (sfragistik) og fornbréfa-
fræði (diplomatik). Einnig er það tengt réttarsögu með fornum
lagagreinum um mörk og einkunnir. Breytingar á gerð og notkun
marka og fangamarka eru háðar víðtækum samfélagslegum breyting-
um og um efnið verður því ekki fjallað nema mjög yfirborðskennt í
grein sem þessari.
Áður en lengra er haidið er rétt að minnast ögn á nokkur orð og
merkingar þeirra. Orðið fangamark má skýra með orðum Jóns Sig-
urðssonar þótt merking þess sé ef til vill nokkru víðtækari en hann
segir: „Þesskonar mark, sem vottar um eign einstaks manns á hlutn-
um eða einræði yfir honum er kallað fángamark.“2i Orðið „bú-
merki“ mun vera þýðing á danska orðinu bomærke, sennilega hefur
islenska orðið um þetta einkum verið mark. Orðið bandrúnir eða
bundnar rúnir (jafnvel samanstungnar rúnir) er notað um rúnastafi
sem settir eru hver ofan í annan; þannig geta þeir myndað eitt teikn
fyrir hvert orð, sbr. „Rista má rúnastaf einn fyrir ord hvört“.25
24 JS. 496, 4to. Skýring í Finn Magnusen (1841) bls. 184: „bogstaviig over-
sat: fangne eller bundne Tegn“ er mjög vafasöm.
25 Finn Magnusen (1841) bls. 165.