Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Side 92

98
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
hugmynd Árna, því áður en hann hóf starf sitt á Islandi gerði hann
sér í hugarlund að unnt væri að ljúka því á hálfu öðru ári (Arne
Magnussons brevveksling med Torfæus, Kbh. 1916, bls. XVIII). En
það er erfiðara að gera sér grein fyrir hinni algeru þögn sem ríkir um
manntalið í öllum opinberum skjölum frá þeim tímum. Þrátt fyrir
hin mörgu og löngu bréfaviðskipti, sem Árni á við rentukammerið
út af nefndarstarfinu á Islandi, ber manntalið aldrei á góma og þó
samtíma annálar geti þess með óttablandinni virðingu, eins og mann-
talsins á Egyptalandi forðum, þá verður hvergi vart neinnar for-
vitni um hver niðurstaða þess hafi orðið. Meira að segja Páll Vídalín,
sem í annál sínum gerir allnána grein fyrir nefndarstarfinu, — og
raunar má segja að hann fjalli svo til eingöngu um það, — hefur það
eitt um manntalið að segja að frá Staðastað (1702) „gáfu þeir orður
yfir allt landið til sýslumanna um fólksregistur og fjáruppskriftir,
og varð við þetta mikið hljóðskraf um byggðir, og þóttust menn
lítt vita, hvað gilda mundi“ (Annálar 1400—1800 I, bls. 676).
Hvergi í annálnum er vikið að því einu orði hvenær eða hvernig mann-
talið var tekið, hvað þá heldur hver niðurstaða þess hafi orðið.
I formálanum (Forberedelse) að ferðabók Ólavíusar segir Jón
Eiríksson:
„Det traf sig altsaa des lykkeliger, at der i Aaret 1777, ved at
eftersoge nogle andre Papiirer blandt det Magnæanske Legati Saml-
inger, bleve af en Hændelse fundne nogle Udkast, som syntes at
staae i nogen Forbindelse med denne hans Forretning (þ. e. jarða-
bókarstarfið), og deriblandt en Efterretning om, at adskillige der-
hen horende Papiirer vare endnu, imedens denne Commission havde
været, blevne sendte til Kiobenhavn, og henlagte til Bevaring i
Rente-Cammerets Archiv“ (bls. LXXI).
Þetta varð til þess að það hafðist upp á manntalinu og búfjár-
talinu en að því er Kálund upplýsir er nú ókunnugt um umrædda
„Efterretning“ (Arne Magnusson, Embedsskrivelser, bls. XVI nm,.).
Ef túlka ætti þögnina um niðurstöðu manntalsins svo að nefndar-
menn hefðu sent það til Hafnar þegar í stað, án þess að hafa þess
nokkur not, þá samrýmist það ekki því að Árni Magnússon hafi verið
frumkvöðull þess nýmælis sem manntalið 1703 var. Þeir Árni og
Páll hófu jarðabókarstarfið síðsumars 1702 og fylgdi þá hverri
jarðarlýsingu fjöldi heimilismanna. Virðist sú hafa verið tilætlunin
í fyrstu þó síðar yrði sú raunin á að heimilismannatalið fylgdi á
lausum miða hverjum hreppi. En hvaða tilgangi átti þetta að nokkru
leyti tvöfalda manntal að þjóna? Það verður naumast túlkað á annan