Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Blaðsíða 7

GJÓSKULÓG OG GAMI,AR RÚSTIR
11
minna en 1703. Heiðabyggðin er horfin með öllu — sú saga er sögð
í Heiðaharmi Gunnars Gunnarssonar — en í Möðrudal er enn búið.
Nokkur nýbýli eru niðri í dölunum. Kauptúnið hefur vaxið fremur
hægt.
Sú mynd, sem hér hefur verið dregin upp, yrði sem fyrr getur í
höfuðdráttum svipuð víða á landinu, einkum á Norður- og Norð-
austurlandi: Á 17. og langt fram á 18. öld eru mörk byggðar inn til
landsins mun utar í dölum og lægra yfir sjó en þau höfðu verið ein-
hverntíma löngu áður. Víða fylgir sú sögn eyðibýlum inn til lands-
ins að þau hafi lagst í auðn í Svartadauða. En á 19. öld færist byggð
inn og upp á við að nýju og nær útbreiðslu, litlu minni en forðum
tíð, upp úr miðri 19. öld, enda fólksfjöldi í sveitum þá aftur að verða
svipaður því sem hann var mestur á þjóðveldistímanum — hann
jókst úr 47 þúsund 1801 í um 70 þúsund árið 1870 — og landþröng
var orðin áberandi í sveitum niðri, þareð land var þar orðið mun
rýrara en það var fyrr á tíð, en mölin og Vesturheimur ekki farin
að draga fólk til sín að ráði, enda verslunarcinokuninni ekki aflétt
að fullu fyrr en 1854.
En hvað um þær gömlu bæjarrústir á jaðarsvæðum inn til lands-
ins, á frumbyggjajaðrinum (pioneer fringe), hinni óstöðugu víglínu
milli byggðar og miðlandsauðnar, þær rústir sem sýna meiri út-
breiðslu byggðar en 1703 og sumsstaðar meiri en hún var mest á 19.
öld, rústir sem víða eru taldar vera frá tímum Svartadauða?
Áður en vikið er nánar að aldri þessara rústa er rétt að gera
nokkra grein fyrir rannsóknaraðferðum mínum við könnun á aldri
þeirra. Er þar fyrst að nefna beitingu gjóskutímatals, eða tefró-
krónólógíu, þ. e. aldursákvarðanir byggðar á könnun á útbreiðslu,
sérkennum og aldri gjóskulaga, en gjóska er nýyrði, smíðað af
Vilmundi landlækni að minni beiðni sem samheiti á eldfjallaösku,
vikri og gjalli. Af slíkum gjóskulögum er mikið í íslenskum jarð-
vegi og ber þar tvennt til: Hér á landi eru nokkrar megineldstöðvar,
svo sem Dyngjufjöll, Öræfajökull og Hekla, þess eðlis að þær gjósa
gjósku einkum í upphafi gosa og venjulega því meiri sem lengra
líður milli gosanna. í kvikuþróm þeirra verður einnig efnaaðgreining
milli gosa, með þeim afleiðingum að gosefnin verða æ súrari efst í
þrónum og gjóskan í upphafshrinu gosanna er venjulega andesít-
gjóska, brún á lit, eða jafnvel ljós dasít- eða líparítgjóska, ef um
mjög langt goshlé hefur verið að ræða. Þannig var gjóskan úr öskju-
gosinu 1875, sem áður var nefnd, hrein líparítgjóska. Annað sem
veldur því að mikið er um gjóskulög í jarðvegi hér á landi er það, að
J