Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Blaðsíða 159

MINNISGREINAR ÁRNA MAGNÚSSONAR
161
tekning er þegar nefndir eru í Vallakirkju í Svarfaðardal „hirtir ij
af messing“ (Isl. fbrs. II, 455), sem vafalítið hafa verið vatnskarlar,
og er þetta vel þeginn fróðleikur. Tveir vatnskarlar eru enn til,
annar úr Holtastaðakirkju í Langadal, nú í Þjóðminjasafni Islands,
Þjms. 1854 (sjá Hundrab ár í Þjóöminjasafni, nr. 15), hinn frá
Vatnsfirði, nú í Nationalmuseet í Kaupmannahöfn (gifsafsteypa
Þjms. 2369). Báðir þessir vatnskarlar eru í ljónsmynd, vönduð lista-
verk, sem sverja sig í ætt til fjölmargra sinna líka í söfnum víða um
lönd.
Þessu til viðbótar koma svo vatnskarlar Árna Magnússonar, fjórir
talsins. Af þeim eru tveir í ljónslíki, einn sem hestur og einn sem
finngálkn. Og svo að lokum það að Árni Magnússon kallar tvo
vatnskarla, sem hann sá í Þykkvabæjarldausturskirkju „koparljón"
(sjá bls. 155). Ekkert af þessu kemur á óvart, heldur er það rétt eins
og við má búast.
Hér höfum við þá vitneskju um tíu íslenska vatnskarla (þ. e. úr
íslenskum kirkjum, því að íslenskir hafa þeir ekki verið, heldur
allir innfluttir). Þeir skiptast eftir gerðum svo sem hér segir: Ljón
sex, hirtir tveir, hestur einn, finngálkn eitt.
Þetta er mjög eðlileg niðurstaða. Meðal vatnskarla voru ljón
langtum algengust, „ljónið af Júda“, þ. e. táknmynd Krists. Af 30
vatnskörlum í Nationalmuseet eru 22 í ljónslíki. Telja má nokkuð
víst að mikill meiri hluti íslenskra vatnskarla hafi verið í slíkri
mynd. En fjölbreytnin hefur verið allnokkur; það sýna þessar heim-
ildir sem við þrátt fyrir allt höfum um vatnskarlana (vatnsdýrin)
í íslenskum kirkjum. Megnið af þeim heimildum eigum við að þakka
Árna Magnússyni og minnisgreinum hans.
(Um vatnskarla (aquamanilia) hefur mikið verið skrifað. Að því
er til Norðurlanda tekur vísast til Aron Andersson, Liturgiska karl,
KL X, 619—26. Af nýlegum greinum, sem gagnlegar eru, má nefna
Sigurd Grieg, Omkring akvamanilen fra Bæro í Hobol, Kunst-
industrimuseet i Oslo, Árbok 1968—69, bls. 33 og áfr., Fritze Lindahl,
En akvamanile fundet pá havets bund, Nationalmuseets Arbejdsmark
1971, bls. 71 og áfr. Þessar greinar vísa veginn til bestu yfirlitsverka
um vatnskarla. Um vatnskarla í íslenskum kirkjum sjá Fredrik B.
Wallem, De islandske kirkers udstyr i middelalderen, Aarsberetning
for 1910 (Foreningen til norske fortidsmindesmærkers bevaring),
bls. 15 og áfr., og Gu'öbrandur Jónsson, Dómkirkjan á Hólum í
Hjaltadal, Safn til sögu íslands V, 1919—29, bls. 355—57).
ll