Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1976, Blaðsíða 157
MINNISGREINAR ÁRNA MAGNÚSSONAR 159
kirkjum og með hvaða hætti þeir bárust úr landi (og eyðilögðust?).
Nokkuð segja þeir einnig um áhuga Árna Magnússonar á gömlum
kirkjugripum (líklega helst úr kaþólskum sið).
Um vatnskarla yfirleitt vísast til dálítillar greinargerðar með
næsta minnisblaði, nr. 10.
10. Vatnskarl í Kirkjubæjarklausturskirkju.
„Vid Kirkiubæjar klaustur er einn vatzkall, giórdur so sem harpya,
o: qvennmanns andlit með klöm og vængium."
Minnisgreinin er með hendi Árna Magnússonar sjálfs. Þótt stutt
sé, vekur lýsing hans sterkt hugboð um vatnskarlinn á Kirkjubæjar-
klaustri. Harpya er kynjavera, ættuð úr grískri goðafræði, illvættur
með kvenmannsandlit, vængi og klær, stundum notuð sem ímynd
óseðjandi græðgi eða um grimma og vonda konu. Vatnskarlarnir
voru oftast í líki náttúrlegra dýra en stundum yfirnáttúrlegra, dreka
og flugskrímsla. Vatnskarlinn á Kirkjubæjarklaustri hefur verið
af hinni seinni og fátíðari tegund.
Um vatnskarla yfirleitt. 1 tilefni af þessum minnisgreinum Árna
Magnússonar um vatnskarla úr íslenskum kirkjum er ekki úr vegi að
fara nokkrum orðum um þessa gripategund yfirleitt og sérstaklega
hér á landi. Verður þó ekki um neitt fullkomið uppgjör að ræða.
í íslenskum miðaldaheimildum eru vatnskarlar iðulega nefndir.
Orðið er þar skrifað á ýmsa vegu, vatncarl, vatzkall, vaskall, watts-
kall, vadskal o. fl., sem ekki er ástæða til að tína til hér, því að ekki
er ætlunin að fjalla um orðið sjálft, heldur hlutina. Stundum er
vatnskarla getið meðal veraldlegra hluta, eins og t. d. í eignaskrá
Björns Guðnasonar 1509, j uazkall litell med tueimr gautum og þar
med munnlaug (Isl. fbrs. VIII, 266) og í skrá eftir dauða Gissurar
biskups Einarssonar 1548, Jtem vatzkall og munnlaug stor (tsl. fbrs.
XI, 655). En langoftast eru vatnskarlar nefndir meðal kirkjugripa
í máldögum og þá stundum í samferð við mundlaugar eins og í
dæmunum hér á undan. Slíkt er eðlilegt þar sem vatnskarlar voru
vatnsílát, eins konar könnur, sem vatni var hellt úr yfir hendur
manna við handþvott, en undir var mundlaug sem tók við vatninu.
Þannig var farið að í heimahúsum höfðingja og einnig í kirkjunum,
þegar hinn kirkjusiðalegi handþvottur átti sér stað. Prestur þó