Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1995, Side 43

RÚTSHELLIR
47
fomminja í Danaveldi árið 1818, var hann að fjalla um hluti sem hann taldi
sannkallaðar fornaldarleifar. Smiðjuleifarnar sjálfar tala sama máli svo
óhætt er að slá því fram að Rútshellir sé ekki yngri en 500 ára. Hann er því
í hópi elstu húsakynna á Islandi og slær Hóladómkirkju og Viðeyjarstofu
fullkomlega út í því tilliti, sem þó hafa gert kröfu til nafnbótarinnar elstu
steinhús á Islandi. Skálinn á Keldum á Rangárvöllum gæti verið á svipuð-
um aldri og hefur hann þó verið endurbyggður æ ofan í æ en Rútshellir
hefur verið samur og jafn í aldanna rás. Einu keppinautar hans eru í hópi
manngerðu hellanna og vafalítið hafa verið gerðir hellar á undan honum,
að minnsta kosti er enginn byrjandabragur á því handverki sem einkennir
Rútshelli.
Heimildir
Árni Hjartarson, Guðmundur J. Guðmundsson og Hallgerður Gísladóttir. Manngerðir hellar á
íslandi. Reykjavík 1991.
Árni Magnússon og Páll Vídalín. Jarðabók I. Vestmannaeyja- og Rangárvallasýsla.
Kaufimannahöfn 1913-1917.
Eggert Olafsson. Ferðabók Eggerts Olafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á íslandi
árin 1752-1757. Reykjavík 1943.
Gehl, Walter. Untersuchungen im alten Godentum der Dalverjar. Mannus, Zeitschrift fiir
Deutsche Vorgesichte 1939. Bd. 31. H. 1. Leipzig.
Hallgerður Gísladóttir og Árni Hjartarson. Rútshellir. Lesbók Morgunblaðsins. Reykjavík, 1.
apríl 1995.
Jón Árnason. Islenzkar þjóðsögur og ævintýri I-VI. Árni Böðvarsson og Bjarni Vilhjálmsson
önnuðust útgáfuna. Reykjavík 1954-1961.
Kristján Eldjárn. Að setjast í aflgröf. Eldur er í norðri. Afmælisrit helgað Sigurði Þórarinssyni
sjötugum. Reykjavík 1982, bls. 211-220.
Olafur Pálsson. Eyvindarhólar. Frásögur um fornaldarleifar. Reykjavík, 1983, bls. 117-119.
Sýslulýsingar 1744-1749. Bjarni Guðnason bjó til prentunar. Reykjavík 1957.
SUMMARY
The article examines a very old man-made cave, Rútshellir, which is hollowed out of pala-
gonite in the south of Iceland. Many folk tales are associated with the cave. It consists of two
chambers: a broad vault and a smaller cave, called Stúka, at right-angles to it, with an opening
between the two. The innermost part of Stúka was hollowed out above the ceiling of the larger
cave, so forming a ledge which according to tradition was where Rútur, after whom the cave
was named, used to sleep. According to a story, the hole in this ledge was made by his enemies
in order to attack him. There are three 18th-century descriptions of Rútshellir; from this time
dates the earliest preserved folk tradition about the giant Rútur. Many people have examined
the cave; a party from the Nazi research establishment Ahnenerbc made a study of it in 1936
and interpreted it as a heathen temple. They saw the larger chamber as a hall where feasts
were held, while Stúka was supposed to be where animals were sacrificed, and they believed
they had found evidence of a sacrificial altar, a cup to collect blood and various other heathen
symbols. Dr Walther Gehl published an article on the study in the Zeitschrift fiir deutsche
Vorgeschichte.