Eimreiðin - 01.01.1895, Blaðsíða 27

27
leystist upp. Nú var það eigi lengur íjelagið, heldur konungur eða
öllu heldur stjórnin, er átti að svara til sakar í málinu, og urðu
því aðrar horfur á því. Var málið loks jafnað með sætt 1779, og
galt konungur hluthafendum 14,937 dali til að sleppa öllu tilkalli
til stofnananna. Upp frá því hafði hvorki Skúli nje aðrir hinna
gömlu hluthafenda neitt með þær að gjöra.
Eptir sættina voru stofnanirnar eins og verzlunin reknar á
kostnað konungs, en hann skaðaðist að mun á hvorumtveggjum
og trjenaðist að lokum upp á því. Var verzlunin eins og kunnugt
er gefin frjáls 1787 og ákveðið að selja skyldi verzlunarhús öll og
vörur. Stofnununum hrakaði sí og æ, mest af hirðuleysi verzlunar-
stjórnarinnar, og eigi gengu þar 1780—81 nerna 1-—2 vefir og það
eigi nema öðru hverju. Var því í orði haft að leggja þær niður,
en Jón Eiríksson fjekk því afstýrt rneðan hann lifði; kvað hann
skaðann stjórninni sjálfri að kenna, er sett hefði ónytjunga til að
veita þeim forstöðu, og hefði Skúli sýnt fram á, að þær mættu
vel bera sig. Eptir lát Jóns voru þær þó seldar, og mun Petræus
kaupmaður í Reykjavík hafa keypt flest húsin, en eptir þann tíma
lögðust verksmíðar smátt og smátt niður. Þó var þar enn eitthvað
gutlað við ullariðnað fyrst framan af þessari öld, en eigi er mjer
kunnugt hve lengi.
Þessi stutta frásögn um upphaf, vöxt og afdrif iðnaðarstofn-
ananna vona jeg að nægi til þess að sýna mönnum fram á, að
eigi lá allt lif í dái á íslandi á 18. öld, heldur bera þær vott um
framtakssemi, þrek og þolgæði, sem vel er þess vert, að þvi sje
haldið á lopt og sem vel mætti verða til fyrirmyndar hverjum tima
sem er. Þegar stofnanirnar fyrst komust á fót, mátti nærri því
svo segja, að verzlunarfjelagið hefði ráð þeirra í hendi sjer, og er
það sannarlega eigi meira en skylt, að tjá þeim mönnum lotningu
og þakklæti, er eigi einungis báru þær óskaddar yfir alla brotsjói
haturs og erfiðleika, heldur jafnvel efldu þær til að gefa af sjer
fje. Að ryðja braut þar sem engin er fyrir, að visa komandi kyn-
slóðum veg til framfara er ætíð lotningar og þakklætisvert. Iðnaðar-
stofnanirnar urðu að visu engin gullnáma, eins og sumir fáráðlingar
í fyrstu höfðu búizt við, en vel mátti svo segja, að þær um tima
væru komnar á góðan gróðaveg. Þvi fór fjarri að Skúli ráðstafaði
fje þeirra sparsamlega; hleypti hann þeint opt og tiðum í kostnað,
sem vel hefði mátt hjá komast og sem eigi miðaði til þess að auka
tekjur þeirra eptir á. Lá þetta í því, að Skúli hafði stöðugt hina