Eimreiðin - 01.01.1895, Síða 46

4 6
að vátryggingargjald þeirra kunni þá að hækka um nokkra aura eða
jafnvel krónur frá því sem nú er. Lýsir sjer í þessu sem fleiru sá al-
menni skortur á góðu fjelagslyndi og amönnun fyrir velferð þjóðfjelags-
ins i heild sinni, sem nú liggur svo mjög í landi á Islandi, og er
hörmulegt til þess að vita, ef slikur smásálarskapur og sjálfræðisandi
skyldi verða jafngóðu málefni og þörfu fyrirtæki að fótakefli.
Orðið »frelsi« er mjög víðtækt og óákveðið orð, enda er það opt
misbrúkað. Pað er handhægt að gripa til og skjóta fyrir sig sem skildi,
þegar menn vilja forðast að leggja á sig nokkur bönd, þótt þau miði
til almenningsheilla og góðrar fjelagsskipunar. En sú þrá, sem. lýsir sjer
í því að forðast slik bönd, það er ekki rjett nefnd frelsisþrá, heldur
miklu fremur sjálfræðisþrá, og af henni er því miður of mikið til á
Islandi.
Litum til forfeðra vorra. Hvernig litu menn á þetta mál á þjóð-
veldistímanum, hinni miklu frelsisöld Islendinga? Hikuðu menn sjer þá
við að leggja slik bönd á sig? Nei, öðru nær. Pá var meiri fjelagsandi
og umhyggja fyrir almenningsheill en svo. Pá, þegar sól frelsisins skein
i heiði og í hádegisstað hjá oss Islendingum, þá var hver einasti búandi
á öllu landinu skyldaður með lögum til þess að vátryggja íbúðarhús sin
og kirkjur. I hinum fornu lögum Islendinga (Grágás, Staðarhólsbók
260—61) segir meðal annars svo:
»Hús eru þrjú í hvers manns híbýlum, þau er til skaðabóta eru mælt, ef
upp brenna. Eitt er stofa, annat eldhús, et 3. búr, þat er konur hafa matreiðu í.
Ef maðr á bæði eldhús ok skála, þá skal maður kjósa á samkvámu um várit,
hvárt hann vill heldr at menn ábyrgist með honum eldhús eða skála. Ef kirkja
eða bœnahús er á bce manns, þá er þat et tjórða hús til skaðabóta talit, þar er
þat er til. Ef nökkurt brenn upp fyrir manni þessa húsa, er nú eru talið, þá skal
hann heimta til búa sína 5 ok láta virða skaða sinn, þann er orðinn er. Þeir
skulu skaða þann virða, er at húsi er orðinn, ok at klæðum ok at gripum þeirn,
er inni hafa brunnit. Þann einn klæðnað eða gripi skal til skaðabóta telja, er
húsbóndi átti ok hvern dag þurfti at hafa. Eigi skal gersimar né vöru enga til
skaðabóta telja. Mat skal til skaðabóta telja, ef inni brenn. Ef kirkja brenn upp,
þá skal með henni til skaðabóta telja kirkjutjöld ok sönghús ok klukku, þá er
bezt hefir verit, þá er inni hafi brunnit, ef fleiri hafa verit enn ein, ok þat skrúð
hennar allt, er hvern dag þarf at hafa. Slíkt er mælt um bœnahús et sama. Nú
hvertki sem upp brenn þessa húsa, þá skal þar ok hálfan skaða bœta, at þeim
hætti sem áðr var tínt.«
Vátryggingin var með þeim hætti, að íbúar hvers hrepps mynduðu
eitt ábyrgðarfjeíag fyrir sig og ábyrgðust þannig hver með öðrum þann
skaða, er verða kynni. Þó mátti sá, er fyrir tjóni varð, jafnan bera
hálfan skaða sjálfur, en hinum helmingnum var jafnað niður eptir eign-
arhundruðum á alla aðra hreppsbúa, er urðu að gjalda þeim, er hjá
hafði brunnið, tiltölulegan hluta, og væri það eigi goldið á tilteknum
tíma, mátti taka það lögtaki eða með dómi. Sá hiuti skaðabótanna, sem
kom á hvern íbúa hreppsins, mátti þó aldrei nema meiru en svo, að 6
álnir væru goldnar af hverju hundraði 6 álna aura, eða með öðrum
orðum næmi 1 °/0 af eign manna. Eigi vóru menn heldur skyldir að
gjalda hinum sama manni brunabætur optar en þrisvar.
Þessi innbyrðis vátrygging náði þó eigi að eins til húsa, heldur og
til fjár. Nú getur pestin og aðrar drepsóttir á örstuttum tíma eyðilagt
mestan eða allan bústofn bóndans, svo að hann getur allt í einu komizt
svo að segja á vonarvöl, þótt hann hafi áður verið bjargálnamaður eða