Bókasafnið - 01.04.1997, Qupperneq 8

stöðurnar raktar hér á eftir. f fyrstu er yfirlit yfir þau almennu
lestrarfélög sem starfað hafa í Árnessýslu, tengsl þeirra við
ungmennafélagshreyfinguna og síðan verður farið yfir frum-
heimildir frá lestrarfélögunum og gerð grein fyrir þeim. Ein-
stakir þættir í starfseminni eru síðan teknir fyrir, eins og hvata-
menn að stofnun félaganna og stjórnir, meðlimir, árgjöld og
tekjur, bókakostur, bóklestur, útlán, húsnæði og aðbúnaður. Að
lokum verða dregnar saman niðurstöður og hvaða lærdóma má
draga af þessu verkefni.
3.0 Almenn lestrarfélög í Árnessýslu
Fjöldi þeirra almennu lestrarfélaga sem stofnuð hafa verið í
Árnessýslu er ekki alveg ljós, enda ber heimildum ekki saman.
Líftími þeirra var einnig mislangur og misjafnt hversu blómleg
starfsemin varð. Lestrarfélög breyttu einnig um nafn, einhver
þeirra runnu saman við önnur og einnig eru dæmi um að
lestrarfélögum hafi verið skipt milli annarra t.d. eftir breytingar
á hreppa- eða sóknarmörkum (sjá Ásgerður Kjartansdóttir 1982;
Suðri 1969).
Þau lestrarfélög sem falla undir rannsóknina teljast 24. Hið
fyrsta var stofnað 1851 og nefndist Lestrarfélag Skálholts-
Torfastaða- og Bræðratungukirkjusókna. Síðan voru ekki stofn-
uð almenn lestrarfélög fyrr en um 1890, þá voru þrjú talin
stofnuð og síðan var meirihluti hinna stofnaður fram til 1914.
Hið yngsta, Lestrarfélag Grafningshrepps er talið stofnað 1941
eða 1942 og starfaði einungis í fá ár og rann þá inn í Bókasafn
Ljósafosshverfis og Grafningssveitar. Lestrarfélögin sem
rannsóknin byggist á eru:
Lestrarfélag UMF Samhygð Gaulverjabæjarhreppi 1909
Lestrarfélag Stokkseyrar Stokkseyrarhreppi 1900
Bókasafn UMF Eyrarbakka Eyrarbakkahreppi 1927
Lestrarfélag Árnessýslu Eyrarbakkahreppi 1890
Lestrarfélagið Fróði Eyrarbakkahreppi ?
Lestrarf. UMF Sandvíkurhr. Sandvíkurhreppi 1909
Lestrarfélagið Baldur Hraungerðishreppi 1908
Lestrarfélag Villingaholtsh. Villingaholtshreppi 1912
Lestrarfélag Skeiðahrepps Skeiðahreppi 1905
Lestrarf. Stóra-Núpssóknar Gnúpverjahreppi 1890
Lestrarfélag Hrunasóknar Hrunamannahreppi 1890
Lestrarf. Hrepphólasóknar Hrunam,-og Gnúpvhr. 1914-15
Bókasafn UMF Biskupst. Biskupstungnahreppi 1911-1914
Lestrarf. Biskupstungna Biskupstungnahreppi 1892
Lestrarf. Skálholts-,
Torfastaða-og Bræðratungu-
kirkjusókna Biskupstungnahreppi 1851
Lestrarf. UMF Laugdæla Laugardalshreppi 1906?
Lestrarfélag UMF Hvatar Grímsneshreppi 1908
Lestrarfélag Framfarafélags
Grímsnesshrepps Grímsneshreppi 1891
Lestrarfélag Þingvallas. Þingvallahreppi 1924
Lestrarfélag Grafningshr. Grafningshreppi 19411942?
Lestrarfélagið Mfmir Hveragerðishreppi 1907 1911 ?
Lestrarfélag Hjallasóknar Ölfushreppi um 1908
Lestrarfélag Þorlákshafnar-
veiðistöðvar Ölfushreppi 1895
Lestrarfélag Selvogshrepps Selvogshreppi 1938
Fyrir utan þau almennu lestrarfélög sem hér er fjallað um, er
ljóst að ýmis önnur lestrarfélaga- og bóksafnsstarfsemi hefur
verið í sýslunni s.l. tvö hundruð ár. Fyrst skal telja Hið íslenska
bókasafns- og lestrarfélag Suðurlands sem var stofnað 1790.
Þetta var embættismannalestrarfélag og starfssvæðið náði yfir
allt suð-vestur horn landsins, frá Borgarfirði og austur um
Rangárvallasýslu. Félagið starfaði í um tvo áratugi og bækurnar
voru nær allar á erlendum málum. (Ásgerður Kjartansdóttir,
1982; Suðri, 1969.)
Á síðustu öld er talið að a.m.k. eitt lestrarfélag presta í anda
hinna Möllersku lestrarfélaga hafi verið stofnað í Árnessýslu, en
lítið er um það vitað. Annað lestrarfélag presta var stofnað um
aldamótin 1900 og starfaði eitthvað fram eftir öldinni í tengslum
við Prestafélag Suðurlands (Guðmundur Óli Ólafsson, 1987).
Bókasafn Lefolii-verslunar fyrir landbúnað og sjávarútveg
starfaði fyrir aldamót á Eyrarbakka og þá er einnig vafamál
hvort telja eigi með Bókasafn Þorlákshafnar sem komið var á fót
í tengslum við útgerðarfélagið Meitilinn á 6. áratugnum en lagð-
ist af fyrir 1960. Það taldi 119 bindi þegar það varð grunnurinn
að núverandi Bókasafni Þorlákshafnar, sem var stofnað 1965.
(Suðri, 1969.)
3.1 Tengsl við ungmennafélagshreyfinguna
Upp úr 1908 var farið að stofna ungmennafélög í Árnessýslu.
Mörg lestrarfélaganna voru stofnuð fyrir þann tíma og lifðu
áfram sjálfstæðu lífi. í öðrum tilvikum stóðu ungmennafélög að
stofnun lestrarfélags og eða tóku að sér rekstur eldra lestrar-
félags þegar fram liðu stundir. í gjörðabókum eða fundargerðum
ungmennafélaga má víða sjá skipan í nefndir á aðalfundum og
þá er kjörið í stjórn lestrarfélagsins og yfirleitt var það til
nokkurra ára í senn. Segja má að í sumum tilfellum hafi hag-
kvæmnissjónarmið ráðið um sameininguna, öflugt ungmenna-
félag gat stutt við bakið á lestrarfélaginu. í einhverjum tilvikum
lifði lestrarfélag eða bókasafn þótt ungmennafélagið legði upp
laupana.
Drjúgur þáttur í starfsemi ungmennafélaganna var efling
sjálfsmenntunar alþýðufólks og lestrarfélag var kjörið tæki til
þess. í sveitablaðinu Huginn, sem UMF Baldur gaf út í Hraun-
gerðishreppi skrifaði Gísli Jónsson árið 1911 hugleiðingu sem
hann nefndi „Nokkur orð um lestrafjelög og flcira". Þar lýsir
hann áhyggjum sínum yfir að skólaganga og bókakaup séu
ofviða öllum almenningi og að eina ráðið til að efla alþýðu-
menntun sé að stofna lestrarfélög. Síðan segir hann:
„Ungmennafjel. hafa víða komið á fót lestrafjel. innan
sinna vjebanda, síðan þau komu til sögunnar og er þeim
það skylt, þar sem þau hafa tekið svo hafleigt mark að
keppa að, sem sje að leytast við að auðga meðlimi sína í
allri þekkingu, líkamlegri og andlegri, sem orðið getur
íslensku þjóðinni til gagns og sóma, og það virðist enginn
efi á því, að þeim takist það, ekki hvað síst með lestra-
fjelögunum ...“
Gísli hvetur til þess að komið verði á fót lestrarfélögum í
hverri sveit og að áhersla verði lögð á að velja „nytsömustu
bækurnar" og nýta þær vel.
Seinna með tilkomu opinberra styrkja, urðu lestrarfélögin að
sveitabókasöfnum og þá slitnuðu tengslin við ungmennafélögin
aftur. Þó þekktist það að í stjórn lestrarfélagsins eða bókasafns-
ins sæti áfram fulltrúi ungmennafélagsins, ásamt fulltrúum til-
nefndum af hreppsnefnd. Þá eru einnig dæmi um að önnur félög
í hreppnum hafi átt fulltrúa í stjórninni, t.d. eins og kvenfélög,
allt eftir því hvernig samstarf í félagsmálum þróaðist.
3.2 Frumheimildir
Frumheimildir frá lestrarfélögunum hafa varðveist misvel og
einnig er misjafnt hvað mikið varð til al' heimildum um hvert
félag. I sumum félögum má fá nokkuð heillegt yfirlit, en lítið
sem ekkert hefur varðveist frá öðrum.
Helstu frumheimildirnar eru svokallaðar gjörðabækur, að-
8 BÓKASAFNIÐ 21. ÁRG. 1997