Bókasafnið - 01.04.1997, Blaðsíða 9

fangabækur, útlánabækur og í sumum tilfellum skjöl eða bréf,
skýrslur og svo rit úr eigu viðkomandi lestrarfélaga. Fundar-
gerðir, aðföng og útlán voru færð í stílabækur af ýmsum stærð-
um og gerðum, en bækur með svörtum, hörðum spjöldum virð-
ast hafa verið algengastar. Einhver regla eða hefð hefur komist
á um færslur og nær undantekningalaust hefur verið vandað til
við skriftirnar og rithöndin falleg og læsileg. Það er eins og fólk
hafi fengið útrás fyrir einhverja listræna hæfileika við að færa
þessar bækur.
Víðar er hægt er að finna upplýsingar um lestrarfélög en í
þeim heimildum sem hér verða taldar upp. Þar má nefna fundar-
gerðir ungmennafélaga, sveitar- og sýslusjóðsreikninga, hand-
skrifuð og síðar fjölrituð eða prentuð sveitablöð, ævisögur og
ýmis héraðsrit.
Gjörðabœkur
Þær upplýsingar sem eru í gjörðabókunum eru ákaflega
misjafnar. Ekki er allsstaðar fært jafn nákvæmlega og
upplýsingar fyrir sama félag geta verið breytilegar frá ári til árs.
Það sem helst er að finna í gjörðabókunum er:
1. Nöfn félagsmanna og heimili og oft hvort þeir borguðu
árgjald eða ekki og hversu mikið þeir borguðu.
2. Listar yfir keyptar bækur og/eða gefnar, verð og hvort inn-
bundnar eða ekki. Stundum er getið hvar eða hjá hverjum
þær eru keyptar og ef um afslátt hefur verið að ræða.
3. Reikningar félagsins, oftast endurskoðaðir og undirritaðir.
Þar koma fram tekjur, þ.e. árgjöld og ef einhverjir styrkir
hafa fengist eða ágóði af skemmtunum og slíku. Gjöldin
skiptast yfirleitt í keyptar bækur og bókband, póstburðar-
gjöld og í fyrstu er oft lagt út fyrir gjörðabókum, skápum eða
hillum.
4. Stuttar fundargerðir, en þó ekki algengt. Það var algengara í
byrjun að almennir fundir væru haldnir með félagsmönnum,
en síðar er eins og stjórnir félaganna hafi aðallega fundað.
5. Lög og reglur félagsins, ekki algengt. Eftir að félag var
stofnað, var venjan sú að kjósa þriggja manna stjórn með
formanni, gjaldkera og bókaverði. Ætla má að yfirleitt hafi
félaginu verið sett lög, þó ekki hafi þau varðveist eins vel og
margt annað efni frá lestrarfélögunum. Þau lög sem varðveist
hafa eru ýmist skrifuð inn í gjörðabækur félaganna eða eru á
lausum blöðum. Hættara er við að laus blöð hafi frekar lent í
glatkistunni, en bækurnar sjálfar og ekki þarf heldur að vera
að öll félögin hafi sett sér lög. Einungis tveir viðmælenda
minna könnuðust við lög frá gömlu félögunum, þannig að
ætla má að þau hafi ekki skipt öllu máli varðandi starf-
semina.
Aðfangabœkur - Bókaskrár
Aðfangabækurnar virðast koma til síðar en gjörðabækurnar,
þegar bókakaup aukast og söfnin stækka. Upphaflega var venjan
að keyptar bækur og gefnar voru færðar inn í gjörðabækurnar,
en því er síðan hætt og jafnvel byrjað aftur á byrjuninni þegar
hafist var handa við að færa inn í aðfangabækur. Þannig fékkst
betra yfirlit yfir bókakostinn.
Yfirleitt voru skráðir titlar nýrra bóka, stundum höfundur,
útgáfuár og útgefandi og síðan verð. Það er mjög mismunandi
hversu nákvæmlega er fært. Bækurnar voru skrifaðar inn jafn-
óðum og þær komu í safnið, alla vega það ár sem þær komu og
þeim var gefið hlaupandi númer, sem jafnframt var skrifað inn í
bókina um Ieið og hún var stimpluð. Yfirleitt var fært inn
hvenær nýtt ár hófst, þannig að auðvelt er að sjá hvenær bók
kom í safnið og hversu mikið bættist við árlega.
I einhverjum tilfellum voru tekin upp flokkunarkerfi. I Lestr-
arfélaginu Baldri í Hraungerðishreppi var tekið upp flokkunar-
kerfi, líklega á þriðja áratugnum. f lítilli stílabók sem varðveitt
er í Skjalasafni Arnesinga og er merkt: Bókaskrá Lestrafjelags-
ins Baldur, eru bækur félagsins flokkaðar á eftirfarandi hátt:
I Sögur
A: íslendingasögur
B: Fornaldarsögur
C: Æfisögur
D: Skáldsögur
1. íslenskar skáldsögur
2. Þýddar skáldsögur
E: Barnasögur
II Fræðirit
III Ymsarbækur
IV Tímarit
V Leikrit
VI Kvæði
Langstærsti flokkurinn eru þýddar skáldsögur, enda hefur
eflaust verið mest úrval af þeim og þær vinsælar. Svipað flokk-
unarkerfi, en ekki eins nákvæmt var notað í Lestrarfélagi Hruna-
sóknar. Þar er enn varðveitt töluvert af bókum sem eru merktar
samkvæmt gamla flokkunarkerfmu.
í sumum litlum söfnum í Árnessýslu eru enn notaðar aðfanga-
bækur og þar sem ekki er um spjaldskrár að ræða, er aðfanga-
bókin eina skráin yfir safnkostinn. Nær engin breyting hefur
orðið á færslunum s.l. hundrað ár.
Einstaka lestrarfélag lét fjölrita eða prenta skrár yfir bókaeign
sína og þá sérstaklega stærri félögin. Þær skrár komu fyrst fram
um 1940 og gátu verið bæði höfunda- og titlaskrár.
Utlánabœkur
Útlánabækumar em mjög misjafnar. Algengast var þó að hver
félagsmaður, heimili eða sveitabær ætti eina blaðsíðu eða opnu
í bókinni. Síðan em dálkar fyrir dagsetningu, númer eða titil
bókarinnar og skiladag. Þegar opnan var búin, var byrjað að
færa á nýja opnu. í sumum tilfellum er efnisyfirlit eða lykill
fremst í bókinni. Aftan við bæjarnafnið er þá vísað í blaðsíðutal.
Færslur í þessar bækur eru ekki eins vandaðar og í hinum bók-
unum og greinilegt að þær eru oft gerðar í flýti.
Skjöl, bréfog skýrslur
í fæstum tilfellum hefur varðveist mikið af skjölum eða bréf-
um frá lestrarfélögunum. Þar getur verið um að ræða lög félags-
ins á lausum blöðum, bréf frá bóksölum eða umboðsmönnum,
auglýsingar, reikningar og fylgiskjöl og í einstaka tilvikum
yfirlit yfir starfsemina eða einhverja atburði tengda félaginu. Oll
lestrarfélög sem nutu opinberra styrkja þurftu að skila inn
skýrslum til bókafulltrúa ríkisins. Eitthvað er til af þeim í skjala-
safni menntamálaráðuneytisins, á Þjóðskjalasafni og stundum
hafa afrit varðveist meðal annarra pappíra félagsins.
Bækur úr eigu lestrarfélaganna
Bækur frá gömlu lestrarfélögunum eru víða til í Árnessýslu.
Sumar þeirra eru enn til útláns í þeim söfnum sem hafa lifað.
Eitthvað var um að bækurnar tvístruðust og runnu inn í önnur
söfn, bæði skólasöfn og almenningsbókasöfn. Hluti þeirra dag-
aði uppi á einkaheimilum eða í geymslum félagsheimila og
skóla. Misjafnt er hvort þessar bækur eru á skrá eða ekki. Þessar
bækur þekkjast á stimplum eða áritunum með nafni viðkomandi
félags, eins og t.d:
Eign Lestrarjelags UMF Sandvíkurhrepps. Nr. 178
Lestrarfjelag Gnúpverja
BÓKASAFNIÐ 21. ÁRG. 1997 9