Bókasafnið - 01.04.1997, Blaðsíða 10

Bókasafn Þingvallahrepps eða Lestrarfélag
Þingvallahrepps
I einhverjum tilfellum þar sem mikið hefur verið um sam-
einingar eða að söfn hafi runnið inn í önnur eða breytt um nöfn,
er hægt að rekja feril bókanna eftir stimplunum. Þar geta verið
allt upp í fjórir mismunandi stimplar.
Merkingar, t.d. hlaupandi númer, í samræmi við innfærslur í
aðfangabækur eru á mörgum bókanna. Ef aðfangabók er glötuð,
er hægt að áætla í grófum dráttum fjölda bóka í eigu félagsins út
frá númerunum. Einnig geta verið merkingar í samræmi við
flokkunarkerfi utan á bókinni og innan í henni.
Inni í bókunum geta leynst lausir útlánamiðar og þeir geta
einnig verið límdir innan á spjöld bókarinnar, þannig að hægt er
að rekja hversu oft hún fór í útlán, hverjir lásu, hversu lengi, o.s.
frv.
3.3 Forvígismenn og stjórnir
Þeir sem stóðu að stofnun lestrarfélaganna voru oftar en ekki
prestar, velmegandi bændur eða ungir menn, sem kynnst höfðu
nýjum hugmyndum og hrintu þeim í framkvæmd. Þeir sem
völdust í stjóm voru oft áhrifamenn í sinni sveit eða fólk sem var
menningarlega sinnað.
I mörgum félögum var gert ráð fyrir að bókavörður geymdi
bækumar og sæi um útlán. Það var því mikilsvert að til þessa
starfa veldist vandað fólk og einng var það mikilvægt að bóka-
vörðurinn hefði þetta embætti með höndum sem lengst, til þess
að bækurnar lentu ekki á flakki. Dæmi eru um að fólk hafi verið
bókaverðir áratugum saman og geymt safnið á heimili sínu. Það
stuðlaði að festu í starfseminni og yfirleitt blómguðust söfnin
undir stjórn þessa fólks. Einnig þekktist það að fjölskylda sá um
alla vinnu við safnið.
í einhverjum tilfellum lognuðust félög útaf eða lögðust í dá
við það að forsprakkarnir fluttu úr sveitinni. Stundum nægði að
einn maður færi og þá datt starfsemin niður.
3.4 Meðlimir
Mjög misjafnt var hversu margir félagsmenn voru í hverju
félagi. Dæmi eru um að þeir hafi einungis verið sjö eitthvert árið
en síðan allt upp í 25. Algengt var að einn félagsmaður hafi
verið á hverjum bæ í sveitinni og þá vanalega húsbóndinn á
heimilinu, þó að það hafi ekki verið algilt. Félagsmennirnir hafa
þá væntanlega verið ábyrgir fyrir meðferð bókanna og skilum þó
að aðrir heimilsmenn hafi að sjálfsögðu getað nýtt sér þær.
í nokkrum tilfellum er hægt að sjá í gjörðabókunum að fleiri
en einn var félagsmaður á sumum bæjum. f viðtölunum kom
fram að einhleypt vinnufólk gerðist stundum félagar og á stórum
heimilum var eðlilegt að fleiri en einn væri félagsmaður.
Einn viðmælenda sagði að félagsmönnum í hans lestrarfélagi
hefði verið fjölgað í tvo á hverju heimili til þess að fá hærri
styrki. Styrktarsjóður lestrarfélaga var stofnaður með Iögum um
lestrarfélög og kennslukvikmyndir frá árinu 1937. Úthlutanir úr
sjóðnum miðuðust við tekjur félagsins úr sýslu og/eða hrepps-
sjóði og fjölda félagsmanna, þannig að því fleiri sem greiddu
hæfilegt árgjald því hærri varð styrkurinn. (Nokkrar leiðbein-
ingar handa stjórnendum lestrarfélaga..., 1944.)
Ekki var algengt að konur væru félagsmenn og í sumum
hreppum voru engar konur skráðar sem slíkar. Þó er heldur ekki
hægt að segja að það hafi verið sjaldgæft og í nokkrum tilfellum
urðu konur bókaverðir.
3.5 Árgjöld og tekjur
Flestir viðmælenda töldu að það hefði verið ódýrt að vera í
lestrarfélagi. Þrátt fyrir að árgjöldin hafi verið lág var alltaf eitt-
hvað um að fólk gat ekki verið með sökum féleysis. Það kom
fram í viðtölunum að almenningur hafði ekki efni á miklum
bókakaupum og óvíða var mikið lesefni til á heimilum. Eini
útvegurinn til að komast í bækur fyrir t.d. fróðleiksþyrsta ung-
linga var að ganga í lestrarfélagið (sjá einnig Einar Ólafsson,
1989; Halldór Kristjánsson, 1984.)
Upphaflega nutu lestrarfélögin lítilla eða engra styrkja og því
voru tekjurnar bundnar við framlög félagsmanna. Til að auka
tekjurnar var farið út í að halda hlutaveltur, standa fyrir böllum
og fleiri uppákomum og í einhverjum tilfellum voru gamlar
bækur seldar. Það hafa þá væntanlega verið bækur sem allir
félagsmenn voru búnir að lesa eða bækur sem enginn hafði
áhuga á.
í gjörðabók Lestrarfélags Stóra-Núpssóknar er færsla frá 14.
janúar 1906: „Seldar bækur eftir messu á Stóra-Núpi“ Þar var
seld 21 bók og skráð hverjir keyptu og hvað þeir borguðu fyrir.
í Lestrarfélagi Þorlákshafnarveiðistöðvar voru bækur félagsins
seldar á uppboði í vertíðarlok og peningamir notaðir til að kaupa
nýjar bækur fyrir (Suðri, 1969). Einnig lögðu sjómennirnir inn
fisk í sameiginlegan sjóð til að kaupa bækur fyrir. Einn við-
mælenda nefndi að bækur frá lestrarfélaginu hefðu verið meðal
annars góss á hlutaveltu til styrktar félaginu.
Mjög fljótlega fóru þó félögin að fá styrki úr hrepps- eða
sýslusjóði, en það var mjög misjafnt hvernig að því var staðið og
hversu háar upphæðir það vom. Sýslusjóður Árnessýslu styrkti
bókasöfn í sýslunni allt fram til ársins 1988. En það er ekki fyrr
en með áðurnefndum lögum um lestrarfélög og kennslukvik-
myndir, sem félögin fengu fastan tekjustofn frá því opinbera.
3.6 Bókakostur
Þegar félög voru stofnuð var algengt að þeir félagsmenn sem
voru aflögufærir gáfu bækur til félagsins til þess að koma því í
gang og í einstaka tilfelli var um stórgjafir að ræða. Einnig
þekktist að fólk borgaði félagsgjöldin með bókum, allavega
hluta þeirra.
Samkvæmt lögum sumra lestrarfélaga var það formannsins að
ákveða hvaða bækur skyldu keyptar. I öðrum tilfellum gátu
félagsmenn eða félagsfundur komið með tillögur og síðan átti
formaðurinn að samræma óskirnar, allt eftir efnum og ástæðum
en annarsstaðar sá bókavörðurinn um bókakaupin.
I varðveittum aðfangabókum og bókaskrám sést að yfirgnæf-
andi meirihluti bókanna var á íslensku, enda voru ekki margir
sem gátu lesið sér til gagns á öðrum tungumálum á þessum tíma.
Þó er vitað um bókagjafir á erlendum tungumálum til lestrar-
félaga og a.m.k. í einu tilfelli, frá Lestrarfélaginu Baldri, hefur
varðveist bókaskrá yfir erlendar bækur. I henni eru 30 færslur
með bókum á Norðurlandamálunum.
Eitthvað var um að lestrarfélögin gerðust félagar í Sögu-
félaginu, Bókmenntafélaginu eða Máli og menningu og fengu
þannig útgáfur þessara félaga sjálfkrafa eða á mjög góðu verði.
Sumt af þessu efni hefur eflaust ekki fallið að almannasmekk
svo sem Fombréfasafn og Alþingisbækur Islands.
Nokkuð er um að aðfangabækur hefjist á upptalningu á ýms-
um útgáfum íslendingasagna og út frá því má álykta að þær hafi
skipað nokkuð veglegan sess í augum þeirra sem sáu um inn-
kaup á bókunum. Þær hafa verið meðal þess sem fyrst var keypt.
I llokkunarkerfunum sem áður er minnst á em fyrstu flokkarnir
í báðum tilfellum fslendingasögurnar og gefur það sömu
vísbendingu um hug fólks til fornsagnanna.
Ekki er hægt að sjá á þeim gögnum sem liggja til grundvallar
rannsókninni að einhver ágreiningur hafi verið uppi varðandi
bókakaup í einstökum félögum, en þó kemur fram í fundargerð-
um bæði lestrarfélaga og ungmennafélaga að umræður hafi
orðið um bókakaup.
10 BÓKASAFNIÐ 21. ÁRG. 1997