Bókasafnið - 01.04.1997, Blaðsíða 18

Þórhildur S. Sigurðardóttir
Bókasafns- og upplýsingaþjónusta fyrir fjamema
Þessi grein er byggð á meistaraprófsritgerð minni, Library and
information services to distance learners : the case of the
University College of Education, Iceland, við Háskólann í
Wales. Ritgerðin er um bókasafns- og upplýsingaþjónustu fyrir
nemendur sem stunda fjarnám og er að hluta byggð á könnun
sem gerð var meðal fjamema við Kennaraháskóla Islands (KHI)
haustið 1995.
Hvað erfjarnám og hvert er hlutverk
bókasafna í því samhengi?
Fjamám má skilgreina sem nám sem stundað er fjarri skóla-
stofu og fjarri stöðugu eftirliti kennara. Fjarnám er þó skipulagt
og stundað við tiltekna stofnun og nemendur njóta leiðsagnar og
fjarkennslu samkvæmt því skipulagi (Holmberg, 1991). Orðin
fjarnám og fjarkennsla verða hér notuð um námið sem fjarnemar
stunda og kennsluna sem þeir njóta.
Margar ástæður eru fyrir því að vænlegt þykir að bjóða upp á
fjarnám svo sem þróun búsetu, pólitískur þrýstingur, skólar hafa
ekki pláss fyrir fleiri nemendur, margir nemendur hafa ekki ráð
á að flytjast búferlum eða vilja ekki ferðast langar leiðir til að
geta stundað nám og loks þykir fjarkennsla góð aðferð til að
þjóna strjálbýlum svæðum (Aguilar og Kascus, 1991). Þeir sem
stunda fjamám gera það oft samhliða starfi til að öðlast tiltekin
réttindi eða bæta við sig námi/gráðu. Heimilisaðstæður, vinna
og búseta ráða því oftast að þessi kostur er valinn (Faibisoff og
Willis, 1987).
Bókasafnsfræðingar og aðrir sérfræðingar sem rita um fjarnám
og fjarkennslu í tímarit um bókasafnsmál virðast flestir sammála
um að allir nemar hafi jafnmikla þörf fyrir aðgang að bókasafns-
og upplýsingaþjónustu í sínu námi, hvort sem námið er stundað
í dagskóla, kvöldskóla eða fjarskóla, sem hlutanám eða fullt
nám. Hins vegar má lengi lesa í nýjum ritum um fjarkennslu og
fjarkennsluaðferðir án þess að rekast á orðið bókasafn eða bóka-
safnsþjónustu. Þó eru undantekningar þar á og má þar nefna
Börje Holmberg (Holmberg, 1991). Hann mælist til þess að í
námsvísum séu nemendur hvattir til að nota sem fjölbreyttastar
heimildir. Til þess að þeir geti það verði þeir að hafa greiðan
aðgang að bókasöfnum.
Erlendar heimildir
Við athugun á erlendum heimildum kemur í ljós að bóka-
verðir víða um heim hafa áhyggjur af því að fjarnemar fái ekki
jafn góða menntun og nemendur í staðbundnu námi. Þessa
skoðun byggja þeir einkum á því að fjarnemar hafi ekki jafn
greiðan aðgang og þeir sem stunda staðbundið nám að bóka-
söfnum og þeim leiðum að upplýsingum sem þar gefst kostur á.
Að mati margra bókavarða eru fjarnemar of víða mataðir með
námspökkum sem innihalda allt sem þeir þurfa til að ljúka til-
teknu námskeiði og því vantar alla hvatningu til að fara á bóka-
söfn til að leita frekari heimilda eða til að víkka sjóndeildar-
hringinn. Sumir fjarnemar halda því jafnvel fram sjálfir að þeir
þurfi ekkert á bókasöfnum að halda í sínu námi og rekur
Shillinglaw (Shillinglaw, 1992) þetta til þess að alla hvatningu í
þá veru vanti frá kennurum þeirra. Baker (Baker, 1995) telur
fulla þörf á að athuga kennsluhætti og markmið kennaranna til
að finna út hvernig megi fá þá til að gera bókasöfnin að virkari
þætti í kennslunni. Aðrir fjarnemar telja aðgang að bókasöfnum
forsendu þess að þeir fái stundað sitt nám á sómasamlegan hátt
(Unwin, 1994).
0vrelid (0vrelid, 1995) hefur komist að þeirri niðurstöðu að
það sé einkum þrennt sem hafi áhrif á eða hvetji fjamema til að
leita til bókasafna:
1. Námið er skipulagt sem blanda af fjamámskeiðum og stað-
bundnum námskeiðum
2. I náminu er hvatt til sjálfstæðra vinnubragða við lausn
verkefna
3. Nemandinn verður að skrifa og skila inn verkefnum
Bent hefur verið á margar leiðir til að auðvelda fjarnemum að-
gang að bókasöfnum. Þær tillögur eiga flestar við fjölmennar
þjóðir þar sem vegalengdir eru svo miklar að fjarnemar komast
sjaldan ef nokkurn tíma á bókasafnið í skólanum sem þeir
stunda nám við. Dæmi um slíkar tillögur eru sérstök bókasöfn
sem eingöngu þjóna fjarnemum, bókakassar eru sendir til tiltek-
inna staða og sérstök símanúmer eða símatímar fyrir fjarnema.
Við okkar aðstæður eru vangaveltur um tölvusamskipti, bein-
línuaðgang að skrám bókasafna, aðgang að efni á rafrænu formi
og sérstaka notendafræðslu fyrir fjarnema áhugaverðari, ekki
síst vegna þess að í skipulagi fjarskóla KHÍ er gert ráð fyrir
notkun tölvusamskipta. Fjarnemar koma í húsnæði KHI við
Stakkahlíð tvisvar sinnum á ári, allir eiga því kost á að koma í
safnið og að læra að nota það sem þar er í boði.
í Ástralíu (Crocker, 1982), Bandaríkjunum (Association of
College & Research Libraries 1990), Bretlandi (Fisher, 1988) og
Kanada (Canadian Library Association 1993) hafa verið útbúnar
viðmiðunarreglur um bókasafnsþjónustu við fjarnema. Þessar
viðmiðunarreglur hafa einmitt verið samdar vegna þess að
hefðbundin bókasafns- og upplýsingaþjónusta fullnægir tæpast
þörfum fjarnema. Óljóst er hversu víða eða bókstaflega er farið
eftir þessum viðmiðunarreglum en í þeim eru mörg verðug um-
hugsunarefni fyrir þá sem hyggjast skipuleggja bókasafnsþjón-
ustu fyrir fjarnema. Mathews (Mathews, 1991) minnir á að áður
en hafíst er handa við að skipuleggja eða endurskipuleggja
þjónustuna þarf að safna upplýsingum um hópinn sem á að
þjóna, skipulag námsins, hvernig þjónustan hefur verið fram að
þessu, hvernig hún hefur nýst og hvað gera má betur. Einnig ætti
að huga vandlega að samvinnu við önnur söfn.
í nýrri skýrslu frá Noregi, Bibliotek for fjernundervisning
(1996), er lögð mikil áhersla á að háskóli eða stofnun, sem
býður upp á fjarnám, beri ábyrgð á því að allir nemendur, nær
og fjær, hali jafngreiðan aðgang að bókasafns- og upplýsinga-
þjónustu. í þessu skyni er hvatt til formlegrar samvinnu þessara
stofnana við almenningsbókasöfn og/eða bókasöfn við fram-
haldsskóla eftir því sem betur hentar. Tekið er fram að mörg
þessara bókasafna hafi ekki bolmagn til að þjóna þessum
notendahópi enda séu þau ekki skyldug til þess en sveitarfélög
ættu að sjá sér hag í að efla bókasöfnin í þessu skyni. I form-
legum samningi fjarkennslustofnana og almenningsbókasafna
getur til dæmis verið kveðið á um fjárhagslegan stuðning og
tæknilega ráðgjöf auk greiðra millisafnalána almenningsbóka-
söfnunum að kostnaðarlausu.
18 BÓKASAFNIÐ 21. ÁRG. 1997