Frjáls verslun - 01.04.2000, Qupperneq 60

ENDURSKOÐUN
Nýlega var sagt frá því aö starfsmenn opinberrar rannsóknarstofu hefðu fundið leið sem
gæti orðið til þess að auka verðmæti sjávarafla um milljarða króna. Hver á að hirða
kaupauka af þeim hagnaði? Forstjórar fyrirtækja eða hinir hugmyndaríku vísindamenn?
lagður í lægra þrepi en almennar launagreiðslur. Meginhug-
myndin á bak við þessa tegund kaupauka er að forstjórar fyrir-
tækja og aðrir sem rétt eiga á slíkum kauprétti séu seldir und-
ir sömu áhættu og hluthafar fyrirtækisins eru í með hlutabréfa-
eign sína.
Til grundvallar kaupaukakerfi í formi hlutabréfakaupa er að
forráðamenn fyrirtækis eigi að fá að njóta ávaxtanna af hækk-
un hlutabréfa á markaði til jafns við eigendur. Hugsunin er sú
að enginn geti haft eins mikil áhrif á markaðsgengi fyrirtækis
og þeir sem stýra því og gangi fyrirtæki vel ætti það að öðru
jöfnu að leiða til hækkunar á gengi hlutabréfa.
En kaupaukakerfi í formi kaupréttar að hlutabréfum eru
ekki gallalaus fremur en þau kerfi sem byggjast á bókhaldstöl-
um. Til að mynda þarf ekki að vera rökrænt samband á milli
verðs á hlutabréfum og athafna forráðamanna fyrirtækja. Hag-
stæð skilyrði á hlutabréfamarkaði almennt, eins og verið hafa
undanfarin misseri (e. bull market), gætu jafnvel haft meiri
áhrif til hækkunar á gengi hlutabréfa fyrirtækisins sjálfs en
frammistaða þess gaf tilefni til. Því má t.d. halda fram um mörg
íslensk fyrirtæki um þessar mundir, enda virðist markaðsverð
hlutabréfa ýmissa fyrirtækja vera ofmetið miðað við árangur
þeirra, eins og hann birtist m.a. í reikningsskilum. Yið slíkar
aðstæður fer varla á milli mála að ekki er rökrétt að forstjóri
geti hirt verulegan kaupauka sem skýrist af hækkun markaðs-
verðs hlutabréfa sem hann á lítinn eða engan þátt í að skapa.
Spurning er hvort kaupaukar sem háðir eru frammistöðu
fyrirtækis eigi alltaf rétt á sér. í sumum fyrirtækjum eru skýr
tengsl á milli árangurs fyrirtækja og ákvarðana og athafna for-
Gjörnýttu
rýmió!
Meó FLEXImobile
hjólaskápunum er
hver fermeter nýttur
og aðgengi aó
gögnunum er eins
og best veróur
á kosió.
fría úttekt
á þínu skjalarými
sími 511 1100
Háteigsvegi 7
Reykjavík
Sími 511 1100
rymi@rymi.is
60
ráðamanna þeirra og skiptir þá engu hvort fyrirtækið er á
markaði eða ekki. Við þær aðstæður þarf ekki að efast um að
kaupaukar eiga fullan rétt á sér og það jafnvel þótt þeir sýnist
ósæmilega háir. Hins vegar hlýtur að mega efast um réttmæti
þess að útbúa kaupaukakerfi handa forráðamönnum fyrir-
tækja þegar eðli rekstrar er með þeim hætti að þetta beina
samband skortir. Hér skal því t.d. haldið fram að minni ágrein-
ingur ætti að vera um kaupaukakerfi hjá framleiðslufyrirtæki,
þar sem nýjungar í framleiðslu ráða úrslitum um afkomu, en
t.d. hjá ijármálastofnun sem hefur tiltölulega fasta tekjustofna.
Tekjustofnar fjármálastofnunar geta að vísu verið breytilegir
og að því leyti gætu kaupaukar komið til greina. Hins vegar
sýnist vera fráleitt að greiða myndarlega kaupauka hjá slíkri
stofnun þegar markaðsumhverfinu er frekar að þakka góð af-
koma fremur en að hana megi rekja til ákvarðana forráða-
manna slíkrar stofnunar. Samanburður á afkomu fyrirtækja og
stofnana í sömu atvinnugrein mætti einnig ráða nokkru um
það hvort efni séu til að greiða kaupauka.
Uppgötvun oplnberra vísindamanna En víkjum aftur að or-
sakasamhenginu. Nýlega var sagt frá því að starfsmenn opin-
berrar rannsóknarstofu hefðu fundið leið sem gæti orðið til
þess að auka verðmæti sjávarafla um milljarða króna. Gangi
það eftir og hagnaður verður hjá þeim fyrirtækjum sem i
greininni starfa sem rekja má til þessarar uppgötvunar, hver
á þá að hirða kaupauka af þeim hagnaði? Forstjórar fyrirtækja
eða hinir hugmyndaríku vísindamenn? Ef að líkum lætur
munu þessir opinberu starfsmenn verða að láta sér nægja
hrós fyrir vel unnin störf á meðan aðrir hirða peningalega
ávinninginn.
A tyllidögum er gjarnan sagt að góðir starfsmenn séu verð-
mætasta „eign“ fyrirtækja. Vafalaust er það sagt af heilum hug
en verður þó ekki að viðurkenna að starfsmenn eru misjafnir
og störf þeirra hafa mismikla þýðingu fyrir afkomu fyrirtækja,
og er ekki einmitt af þeim sökum nauðsynlegt að hafa launa-
mun? Ef rekja má hagnaðarauka fyrirtækis til tiltekinna starfs-
manna er í rauninni ósanngjarnt að aðrir fái kaupaukagreiðsl-
ur. Þannig er því þó iðulega farið og ástæðan fyrir slíkum
kaupaukum virðist fyrst og fremst vera sú að halda frið eða
byggja upp liðsandann í fyrirtækinu eða stofnuninni.
Með hliðsjón af þvi hvernig íslensk launakerfi eru upp-
byggð sýnist mér að ástæða sé til þess að stjórnarmenn fyrir-
tækja fari varlega í að koma á kaupaukakerfum fyrir forstjóra
og aðra starfsmenn, enda skortir okkur alla reynslu í þessum
efnum, og gildir þá einu hvort kerfin eru tengd afkomumæl-
ingum fyrirtækja eða hlutabréfamarkaði. Eðlilegan launamun
sem byggir á mismunandi ábyrgð, afköstum eða frammistöðu
að öðru leyti geta flestir starfsmenn sætt sig við, en ólíklegt
verður að teljast að Islendingar sætti sig við launakerfi sem
býður upp á þann gífurlega launamun sem tíðkast í sumum
löndum og er bein afleiðing kaupaukakerfa.
(1) Ymsar upplýsingar í þessari grein eru byggðar á
,Advanced Management Accounting“ eftir Robert Kaplan. 33
2_____JL -