Morgunblaðið - 13.01.2001, Blaðsíða 61

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2001 61
RÍKISSTJÓRN Ís-
lands hefur valið sér
andstæðing. Sá and-
stæðingur heitir Ör-
yrkjabandalag Ís-
lands, samtök fólks
sem tapað hefur
starfsorku, að hluta
til eða öllu leyti,
vegna veikinda eða
fötlunar. Flestir þess-
ara einstaklinga eiga
það sammerkt að hafa
lítinn framfærslulíf-
eyri. Þegar þetta
tvennt kemur saman,
fötlun og fátækt, leita
menn eftir því sem
talið er vera viðeig-
andi lýsingarorð eða heiti. „Þeir
sem minna mega sín“ eða jafnvel
„lítilmagnar“ eru lýsingar- og við-
urnefni sem iðulega eru viðhöfð
um öryrkja.
Nú kann vel að vera að í röðum
öryrkja séu einhverjir, einsog í öll-
um þjóðfélagshópum, sem minna
mega sín einsog kallað er eða eru
ekki mikils megnugir. Til forna
skildu menn þó að sá sem væri
veikur á einu sviði gæti komið að
gagni á öðru, samanber speki
Hávamála, haltur ríður hrossi,
hjörð rekur handarvanur.
Nafngiftir og lýsingar af þessu
tagi orka þó allar mjög tvímælis í
samfélagi sem vill kenna sig við
samhjálp og mannréttindi enda
iðulega skilin sem niðrandi af
hálfu öryrkja. Hitt orkar hins veg-
ar ekki tvímælis að raðir Öryrkja-
bandalags Íslands skipa kröftugir
og sterkir einstaklingar og forysta
bandalagsins hefur komið fram af
mikilli einurð og festu í baráttu
fyrir þeirri mannrétt-
indakröfu að öryrkj-
um yrði tryggður lág-
markslífeyrir til
framfærslu. Eftir
þrotlausa baráttu
ákvað Öryrkjabanda-
lagið að skjóta deilu-
máli sínu við ríkis-
valdið til æðsta
dómstóls landsins.
Hæstiréttur Íslands
kvað upp úr með dómi
sem segir að skerðing
örorkubóta með hlið-
sjón af tekjum maka
einsog tíðkast hefur
um árabil sé ekki í
samræmi við stjórnar-
skrá Íslands og mannréttindasátt-
mála sem við eigum aðild að. Eftir
að þessi hæstaréttarúrskurður lá
fyrir ætluðu flestir að öryrkjum
yrðu greiddar að lágmarki 51 þús-
und krónur á mánuði óháð hjú-
skaparstöðu. Ríkisstjórnin var
ekki á þessu máli. Hún skipaði
sérstakan háyfirdóm yfir Hæsta-
rétt. Hann ráðlagði ríkisstjórninni
að lækka þessa upphæð niður í 43
þúsund, taldi að þar með væri rík-
isstjórnin sloppin fyrir horn.
Svo verður þó ekki. Almanna-
samstök í landinu, verkalýðshreyf-
ingin, BSRB, ASÍ, BHM og Kenn-
arasamband Íslands ásamt
Landssambandi eldri borgara hafa
lýst yfir samstöðu með öryrkjum.
Allir skynja að öryrkjar hafa nú
dregið mannréttindafána að húni.
Undir þann fána mun þorri lands-
manna skipa sér. Við erum stolt af
því að skipa okkur í baráttusveit
undir sóknarfánum öryrkja, þess
fólks sem sýnt hefur siðferðilegan
styrk sinn og að það kann flestum
öðrum betur að bera höfuðið hátt.
Öllum má vera ljóst að sú rík-
isstjórn sem nú situr er mjög veik.
Þess vegna valdi hún sem and-
stæðing þann sem hún taldi veikan
fyrir. En vopnin hafa snúist í
hendi hennar. Hinn veiki reyndist
sterkur. Hann reyndist sterkur því
hann átti sér góðan málstað og var
reiðubúinn að berjast fyrir honum.
Á komandi dögum mun reyna á
siðferðisþrek alþingismanna sem
mynda stjórnarmeirihlutann. Mun
þeim auðnast að bera höfuðið hátt,
koma fram af sjálfstæði og reisn
eða munu þeir láta skipa sér fyrir
verkum? Þá myndi sannast að þar
færu lítilmagnar í andanum, þeir
einstaklingar sem raunverulega
minnst mega sín í okkar samfélagi.
Auðvitað bæri okkur þá að sýna
samúð. Ég óttast að okkur yrði
ekki öllum sú mildi gefin.
Ríkisstjórn Íslands og
aðrir sem minna mega sín
Ögmundur
Jónasson
Öryrkjadómurinn
Öllum má vera ljóst að
sú ríkisstjórn sem nú
situr er mjög veik, segir
Ögmundur Jónasson.
Þess vegna valdi hún
sem andstæðing þann
sem hún taldi veikan
fyrir.
Höfundur er alþingismaður og
formaður BSRB.
VIÐBRÖGÐ ríkis-
stjórnarinnar við ör-
yrkjadómnum eru að
fótum troða áfram
mannréttindi. Vegið
er að grundvelli lýð-
ræðisins og þrígrein-
ingu valdsins. Vald og
vilji ráðherranna gild-
ir – ekki dómur
Hæstaréttar.
Einræði
valdhafanna
Þetta er svo alvar-
leg ógnun við lýðræð-
ið í landinu og mann-
réttindi, að þessa
ósvinnu verður að
stöðva með öllum tiltækum ráðum.
Ný mannréttindaákvæði stjórnar-
skrárinnar frá 1995, sem eru horn-
steinn lýðræðisþjóðfélags, eru í
húfi. Hvernig þessu máli lyktar
fyrir Alþingi er prófsteinn á lýð-
ræðið og þetta nýja mannréttinda-
ákvæði stjórnarskrárinnar. Þau
eiga að tryggja jafnrétti og að fólk
hafi möguleika á að lifa með mann-
legri reisn. Hverjum einstaklingi
eru þar tryggð ákveðin lágmarks-
réttindi og lífskjör sem miðuð eru
við rétt hans sem einstaklings.
Þjóðin stendur nú frammi fyrir því
hvort mannréttindaákvæðin nái til-
gangi sínum eða hvort hér ríki ein-
ræði valdhafanna og þeim takist
að brjóta á bak aftur dóm Hæsta-
réttar og þar með mannréttinda-
ákvæði stjórnarskrárinnar. Það
reynir ríkisstjórnin nú með frum-
varpi sem lagt verður fyrir Alþingi
eftir helgi.
Skammta fólki
mannréttindi
Það hlýtur að vera áhyggjuefni
að þegar dómur fellur stjórnvöld-
um í óhag segir for-
sætisráðherra hann
nánast pólitískan og
líkir honum við slys. Í
geðvonskukastinu yfir
dómsniðurstöðunni er
síðan skipuð nefnd
lögfræðinga til að
túlka dóminn og
sveigja hann og
beygja að vilja for-
sætisráðherra, sem
skammtar fólki mann-
réttindi eftir eigin
geðþótta. Niðurstaða
ríkisstjórnarinnar er
að enn á að skerða líf-
eyri öryrkja vegna
tekna maka þótt úr
skerðingunni sé dregið. Sveigt er
að þessari niðurstöðu, m.a. til að
minnka líkur á að afnema þurfi
líka tengingu lífeyris við tekjur
maka hjá öldruðum. Jafnljóst er
þó að lífeyrir aldraðra er líka
tengdur við tekjur maka og 18
þúsund krónur á mánuði duga
þeim ekki heldur sem lágmarkslíf-
eyrir samkvæmt túlkun 65. og 76.
gr. stjórnarskrárinnar. Og auðvit-
að ætti ríkisstjórnin að sjá sóma
sinn í að skila aftur þegar í stað
öllum milljörðunum sem hún hefur
hlunnfarið lífeyrisþega um sl. 5 ár,
sem skrimta þurfa af 70 þúsund
krónum með því að slíta á tengsl
lífeyris og launa. En heilbrigðis-
ráðherra lætur þá enn bíða og set-
ur bara nefnd í málið.
Geðþóttaákvarðanir
og ólögmæt taka fjármuna
Það er með ólíkindum hvað rík-
isstjórnin leggst lágt við að
skammta öryrkjum eins lítil rétt-
indi og þeir mögulega komast af
með á sama tíma og hún greiðir
götu nokkur hundruð forríkra
kvóta- og fjármagnseigenda með
20 milljarða skattaívilnun á sl.
tveimur árum. Það liggur fyrir að
ólögmæt taka fjármuna hefur átt
sér stað sl. 7 ár, þ.e. lögleysa sem
gengur gegn mannréttindaákvæð-
um stjórnarskrárinnar. Sjálfskip-
aður hæstiréttur forsætisráðherra
vill aðeins greiða öryrkjum fyrir
hluta þess tíma, sem þessi mann-
réttindabrot áttu sér stað, auk
þess að skerða greiðslur í tvö ár af
þeim fjórum sem þeir ætla að
greiða. Ósvífnina gagnvart öryrkj-
um kóróna þeir svo með nánast
geðþóttaákvörðun um greiðslu
5,5% vaxta á skuld og vanskil rík-
issjóðs við öryrkja á sama tíma og
hið opinbera tekur 23% dráttar-
vexti af vanskilum og ógreiddum
skattaskuldum einstaklinga.
Prófsteinn á mann-
réttindi og lýðræði
Jóhanna
Sigurðardóttir
Öryrkjadómurinn
Í geðvonskukastinu yfir
dómsniðurstöðunni er
síðan skipuð nefnd lög-
fræðinga til að túlka
dóminn, segir Jóhanna
Sigurðardóttir, og
sveigja hann og beygja
að vilja forsætisráð-
herra, sem skammtar
fólki mannréttindi eftir
eigin geðþótta.
Höfundur er alþingismaður.
FÁTT er eðlilegra en
að gera mistök, það
kemur fyrir alla. Á hinn
bóginn er það heimska
eða helber ósvífni að
neita eða vilja ekki
draga lærdóm af þeim
mistökum. Þessi kenn-
ing eða ,,frasi“ var það
fyrsta sem kom upp í
hugann þegar viðbrögð
ríkisstjórnarinnar við
dómi Hæstaréttar í
svokölluðu ,,öryrkja-
máli“ voru kynnt með
lúðraþyt og blæstri á
blaðamannafundi í ráð-
herrabústaðnum. Á
fundinum kom fram að
ríkisstjórnin ætlar í einu og öllu að
fara að tillögum nefndar, sem hún
skipaði til að ,,skýra“ efni dómsins og
gera tillögur um úrbætur. Nefndinni
var m.ö.o. fengið það hlutverk eða
vald, að greina, skýra og túlka efni
dóms sem kvað á um mannréttinda-
brot stjórnvalda gagnvart öryrkjum.
Um leið fékk nefndin það hlutverk að
skilgreina þann rétt sem Hæstirétt-
ur dæmdi öryrkjum í máli þeirra
gegn stjórnvöldum.
Nefndarskipanin
Skipan nefndarinnar vakti strax
furðu mína. Ég átta mig ekki á því
hvernig það getur gengið að sá er
,,tapar“ dómsmáli skuli einhliða, án
samráðs eða fulltingis ,,sigurvegar-
anna“, skipa nefnd, sem er ætlað að
túlka og skýra ,,efni“ dómsins.
Nefndin, sem þetta hlutverk fékk,
var að sjálfsögðu skipuð starfsmönn-
um, vinum og velunnurum ríkis-
stjórnarinnar. Í framhaldinu hlýtur
að vakna spurning hvort stjórnvöld
hafi ekki í reynd, með skipun nefnd-
arinnar, verið að skipa sinn eigin
hæstarétt? Einhvers konar yfir- og
endurskoðunarrétt. Það er því ekki
að undra að ýmsir eigi erfitt með að
átta sig á því hvar hið raunverulega
dómsvald liggi nú um stundir, þrátt
fyrir skýr ákvæði stjórnarskrár þar
um.
Tillögur
nefndarinnar
Tillögur nefndarinnar komu eng-
um á óvart. Þær eru í samræmi við
annað. Dómurinn er skýrður eins
þröngt og kostur er. Öryrkjum er úr
hnefa stjórnvalda skammtaður rétt-
ur eins og hann horfir við stjórnvöld-
um. Það sem þó vakti einna mesta at-
hygli hjá mér var sú mikla áhersla
sem nefndin leggur á fyrningu
krafna. Af einhverjum orsökum
leggur hún stóra lykkju á sína leið til
að sýna fram á að kröfur, skv. nið-
urstöðu dómsins, séu að stórum
hluta til fyrndar. Í þessu sambandi
ber að hafa í huga að það er ekki
skylt að bera fyrir sig fyrningu.
Fyrningu má slíta með því að við-
urkenna kröfu. Vitaskuld hefðu
stjórnvöld átt að viðurkenna kröfur
öryrkjanna í stað þess að bera fyrir
sig fyrningu. Til þess að bíta höfuðið
af skömminni hafnar nefndin því svo
að fyrningu hafi verið slitið með út-
gáfu stefnu 1998, þrátt fyrir að
Hæstiréttur hafi talið að Öryrkja-
bandalagið væri réttur
fyrirsvarsaðili, eins og
fram kemur bæði í hér-
aðsdómi og Hæstarétti.
Í mínum huga er það
því hrein og klár ósvífni
af hálfu stjórnvalda að
bera fyrir sig fyrningu,
þegar kröfur á hendur
þeim eiga rót sína að
rekja til mannréttinda-
brota. Í mínum huga
fyrnast mannréttinda-
brot ekki.
Réttarríkið
Það er ekki sjálfgefið
að átta sig á því hvert
framhald málsins verð-
ur, en líklegt má telja að það stefni í
áframhaldandi málaferli. Það virðist
því vera óskhyggja ein þegar heil-
brigðisráðherra lýsir því yfir við
þessar aðstæður að tilllögur nefnd-
arinnar séu innlegg í einhvers konar
sátt. Hefði verið til staðar vilji hjá
stjórnvöldum til sátta í málinu
(þ.e.a.s. ef hægt er að tala um sátta-
vilja þegar fjallað er um niðurstöðu
Hæstaréttar) hefði þeim verið í lófa
lagið að óska eftir viðræðum við Ör-
yrkjabandalagið um það hvernig
fullnægja mætti efni dómsins, í stað
þess að skipa sinn eigin endurskoð-
unardóm. Hvort stjórnvöld eru með
þessu að gefa almennt fordæmi um
hegðan þeirra sem verða undir í við-
urkenningamáli skal ósagt látið. En
enginn vafi leikur á því að með
nefndarskipuninni gerðu stjórnvöld
lítið úr þeim rétti einstaklinga og
félagasamtaka, að geta borið álita-
efni sín og réttindi undir dómstóla.
Þegar þar er komið sögu réttarríkis
er farið að hrikta í stoðum.
Heimska eða
ósvífni?
Lúðvík
Bergvinsson
Höfundur er alþingismaður.
Öryrkjadómurinn
En enginn vafi leikur á
því að með nefndarskip-
uninni gerðu stjórnvöld,
segir Lúðvík Berg-
vinsson, lítið úr þeim
rétti einstaklinga og
félagasamtaka, að geta
borið álitaefni sín og
réttindi undir dómstóla.
www.leir.is
Súrefnisvörur
Karin Herzog
Silhouette