Morgunblaðið - 13.01.2001, Blaðsíða 65

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2001 65
Í UPPHAFI Mann-
réttindayfirlýsingar
Sameinuðu þjóðanna
frá 1948 segir: ,,Það
ber að viðurkenna, að
hver maður sé jafnbor-
inn til virðingar og
réttinda, er eigi verði
af honum tekin, og er
þetta undirstaða frels-
is, jafnréttis og friðar í
heiminum.“ Dómur
Hæstaréttar 19. des-
ember 2000 fjallaði
eimmitt um þessi at-
riði, það er virðingu,
frelsi og jafnrétti.
Samkvæmt fram-
kvæmd Trygginga-
stofnunar hefur greiðslum til ör-
yrkja, sem ekki eru í sambúð, verið
háttað sem hér segir á undanförn-
um árum og er þá miðað við ör-
yrkja, sem engra eða lítilla tekna
nýtur og verðlag í janúar 2001:
Örorkugrunnlífeyrir kr. 18.424
Tekjutrygging kr. 32.566
Heimilisuppbót kr. 15.147
Sérstök heimilisuppbót kr. 7.409
Samtals kr. 73.546
Þessara lágmarksgreiðslna nýtur
öryrkinn, ef hann gætir þess að búa
einn og stofna ekki til sambúðar.
Geri hann það missir hann þegar í
stað og hvernig sem á stendur
heimilisuppbótina og sérstöku
heimilisuppbótina, samtals kr.
22.556, sem jafngildir því að hann
missir 30,67% tekna sinna. Hafi
maki öryrkjans tekjur, sem eru
jafnvel lægri en meðaltekjur verka-
manns, skerðist einnig tekjutrygg-
ingin og eftir því sem tekjur maka
eru hærri eykst skerðingin þar til
tekjutryggingin hverfur með öllu og
hefur hann þá misst samtals kr.
55.122 af heildartekjum sínum (kr.
73.546), sem jafngildir því að hann
hafi misst samtals 74,95% af tekj-
unum og haldi eftir kr. 18.424 til að
lifa á. Um það bil 2/3 hlutar þeirra
sem fyrir þessari skerðingu verða
eru konur.
Að áliti Öryrkjabandalags Íslands
er óheimilt að mismuna fólki með
þessum hætti vegna hjúskaparstöðu
og einnig vegna kynferðis. Hafði
bandalagið m.a. í huga þá breytingu
sem gerð var á stjórnarskránni
1995 er afnumin voru ákvæði í
stjórnarskrá um hin sjerstaklegu
málefni Íslands frá 1874 um það
skilyrði um styrk úr opinberum
sjóði, að sá sé ekki ,,skylduómagi
annars manns“ og í stjórnarskrá
konungsríkisins Íslands frá 1920 um
það skilyrði að öðrum sé ,,ekki skylt
að framfæra hann“. Með breyting-
unum 1995 var horfið gagngert frá
ómagaframfærslu bændasamfélags-
ins með allri sinni alkunnu niður-
lægingu sem almannatryggingalög-
um okkar var í upphafi ætlað að
útrýma. Ennfremur leit bandalagið
til nýs jafnréttisákvæðis í stjórn-
arskrá, sem bannar mismunun.
Öryrkjabandalagið ákvað að láta
á það reyna fyrir dómstólum hvort
heimilt væri að ganga svo langt í
mismunun vegna fjölskyldustofnun-
ar að heimilt væri að skerða tekjur
öryrkja um allt að 74,95%. Öryrkja-
bandalagið taldi að í stjórnarskrá
(76. gr.) væri hverjum öryrkja
tryggður réttur til lágmarksfram-
færslu án nokkurrar mismununar,
svo sem vegna hjúskaparstöðu (65.
gr.), en Öryrkjabandalagið taldi og
rétt að túlka bæri greind ákvæði í
ljósi og til samræmis við þjóðrétt-
arlegar skuldbindingar Íslands um
mannréttindi. Öryrkjabandalagið
gerði sér grein fyrir að það fyr-
irkomulag sem talið var í gildi væri
fjölskyldufjandsamlegt, það vægi að
virðingu öryrkjanna og það væri
andstætt rétti hvers manns til frels-
is. Að auki væri það kvenfjandsam-
legt þar sem fyrirkomulagið bitnaði
miklu oftar á konum en körlum. Að
jafnaði þurfa öryrkjar meiri aðstoð
á heimili en þeir sem
ófatlaðir eru og þeir
geta að jafnaði lagt
minna til heimilisins
með störfum sínum en
hinir ófötluðu. Því væri
mikilvægt að koma
málum þannig fyrir að
sá sem stofnaði til
sambúðar með öryrkja
þyrfti ekki að auka
tekjuöflun sína að
miklum mun þar sem
ábyrgð hans á heim-
ilinu væri mikil. Þess
utan var Öryrkja-
bandalaginu ljóst að
öryrkjar hafa margvís-
legan kostnað sem aðr-
ir búa ekki við og því þurfa þeir
hærri tekjur en aðrir. Með því að
lækka tekjur þeirra allt niður í kr.
18.424 væri ljóst að makinn yrði að
auka vinnu sína utan heimilis og það
bitnaði á þörf öryrkjans fyrir
umönnun og virðingu hans og frelsi.
Líkurnar á upplausn fjölskyldunnar
ykjust í samræmi við það.
Markmiðið með málsókn Ör-
yrkjabandalagsins var að vinna
gegn þessu úrelta og mannfjand-
samlega fyrirkomulagi og fá viður-
kenningu á því að nægilegt tillit
væri tekið til hagsbóta af sambúð
tveggja einstaklinga með fyrr-
nefndri skerðingu um kr. 22.566
sem jafngildir 30,67% skerðingu
tekna. Leit Öryrkjabandalagið svo á
að svonefndur grunnlífeyrir og
tekjutrygging samtals kr. 50.990
væri sá lífeyrir sem miða bæri við
sem algert lágmark.
Af hálfu Öryrkjabandalagsins var
á það lögð áhersla að sá hópur ör-
yrkja sem fyrirkomulagið næði til
væri tiltölulega lítill, að þeim hópi
væri mismunað og sú mismunun
ætti sér enga réttlætingu, heldur
væri hún þvert á móti óréttlát.
Hæstiréttur féllst á allar kröfur
og röksemdir Öryrkjabandalagsins
og lýsti fyrirkomulagið andstætt
fyrrnefndum ákvæðum stjórnar-
skrárinnar og því óheimilt allt frá 1.
janúar 1994 eða í sjö ár. Hæstirétt-
ur taldi að það lágmark sem að
framan er rakið og samanstendur af
svonefndum grunnlífeyri og tekju-
tryggingu, nú kr. 50.990, skyldi vera
lágmarksframlag Tryggingastofn-
unar ríkisins til öryrkja í hjúskap
með maka sem ekki væri öryrki og
hefði atvinnutekjur og skerðing
þessa lágmarks væri mannréttinda-
brot. Hæstiréttur taldi einnig að um
mismunun vegna hjúskaparstöðu
væri að ræða og lýsti hana brot á
mannréttindum öryrkja. Hæstirétt-
ur féllst þar með á að nauðsynlegt
væri að tryggja frelsi og virðingu
hvers manns og vinna að bættri
stöðu fjölskyldunnar.
Almennt hefur dómi þessum ver-
ið fagnað, enda gera flestir sér
grein fyrir að í honum felast skref
til betra lífs fyrir þennan hóp, auk
þess sem dómurinn vísar fram á
veginn um vernd og tryggingu
félagslegra mannréttinda. Enn-
fremur felast í dómnum fyrirheit
fyrir allan almenning um að mann-
réttindi allra séu ekki aðeins virt á
bók heldur og í reynd. Þeir sem
einkum hafa brugðist illa við dómn-
um eru forsætisráðherra og Morg-
unblaðið að nokkru. Af greinum
blaðamanna Morgunblaðsins sem
blaðamenn þess hafa skrifað undir
nafni er þó ljóst að starfsmenn
blaðsins skilja gildi dómsins og vís-
un fram á veginn. Ritstjórnin hefur
því haft aðgang að þekkingu og
réttum skilningi á dómnum meðal
sinna eigin starfsmanna, en hefur í
ritstjórnargreinum valið að lýsa
andstöðu við virðingu hvers manns,
frelsi og jafnrétti. Forsætisráðherra
og ritstjórn Morgunblaðsins hafa
ásakað Öryrkjabandalagið fyrir að
hafa ekki höfðað mál til að fá al-
menna hækkun lífeyris allra ör-
yrkja. Slíkan dóm er ekki unnt að fá
enda væri þá um pólitísk afskipti
dómsvaldsins af löggjafarvaldinu að
ræða. Sú barátta Öryrkjabanda-
lagsins fer hinsvegar fram hvern
dag ársins og felst í því að reyna að
hafa áhrif á stjórnmálamenn á Al-
þingi og sannfæra þá um réttlæti
þess og nauðsyn að bæta hag ör-
yrkja almennt. Með þessari afstöðu
sinni hefur Morgunblaðið siðferði-
lega skuldbundið sig til þess að
styðja við bakið á öryrkjum í hinni
almennu, daglegu baráttu fyrir
auknum mannréttindum þeirra,
eins og ég held reyndar að það hafi
oft gert. Ég er viss um að Ör-
yrkjabandalagið býður Morgunblað-
ið velkomið í hóp stuðningsmanna
sinna og það munar um stuðning
þess í hinni daglegu baráttu fyrir
breyttri afstöðu þingmanna.
Forsætisráðherra telur að Hæsti-
réttur hafi í dómnum lagt pólitískar
línur og dómurinn hafi verið slys. Í
fræðilegri umræðu á okkar dögum
um stjórnskipunarrétt er ekki litið
svo á að í túlkun dómstóla á stjórn-
arskrá felist pólitísk afskipti af lög-
gjafarvaldinu. Litið er svo á og það
er reyndar óumdeilt meðal fræði-
manna á sviði stjórnskipunarréttar
og mannréttindalaga að dómstólum
sé skylt að haga túlkun sinni þannig
á stjórnarskrá, að gætt sé þeirrar
verndar mannréttinda sem þar eru
vernduð, skýrðra í ljósi alþjóðlegra
skuldbindinga, svo og að gæta þess
að minnihlutahópum sé ekki mis-
munað. Hæstiréttur fór að þessu
leyti hefðbundna leið og ekki er að
finna pólitísk rök fyrir niðurstöð-
unni í forsendum dómsins. Í dóm-
inum er jöfnum höndum verið að
fjalla um hefðbundin mannréttindi,
þ.e jafnrétti og bann við mismunun
og félagsleg mannréttindi. Margir
stjórnmálamenn og jafnvel lögfræð-
ingar, sem ekki hafa fylgst með þró-
uninni hérlendis og annars staðar
búa við þá gömlu skoðun, að ákvæði
um félagsleg mannréttindi í stjórn-
arskrá og almennum lögum séu
innihaldslausar stefnuyfirlýsingar
og þeim verði ekki beitt fyrir dóm-
stólum. Þessum gamaldags kenn-
ingum hefur fyrir löngu verið varp-
að fyrir róða og gildi þeirra er
nákvæmlega það sama og gildi
ákvæða um borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi. Þrátt fyrir þetta
kom það mörgum stjórnmálamönn-
um og ritstjórn Morgunblaðsins á
óvart að minnihlutahópar geti í
reynd leitað til dómstólanna og
fengið viðurkenningu á kröfum sín-
um sem mannréttindum og að tími
bænarskjalanna sé liðinn undir lok.
Mikilvægast er þó að ekki verður
aftur snúið. Dómurinn eykur skiln-
ing almennings á því að unnt er að
sækja rétt sinn fyrir dómstólum og
að ríkisstjórn og Alþingi fara ekki
með alvald milli kosninga. Það vald
sætir verulegum takmörkunum til
verndar mannréttindum og minni-
hlutahópum. Dómurinn gefur fyr-
irheit um betra og réttlátara líf í
betra samfélagi og með honum er
stefnt að lýðræðislegu og félagslegu
réttarríki. Sigurlíkur andófsins eru
engar.
UM VIRÐINGU, FRELSI
OG JAFNRÉTTI
Ragnar
Aðalsteinsson
Dómurinn eykur skiln-
ing almennings á því,
segir Ragnar
Aðalsteinsson, að unnt
er að sækja rétt sinn
fyrir dómstólum og að
ríkisstjórn og Alþingi
fara ekki með alvald
milli kosninga.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
Í DV á þriðjudaginn
var birtist forystu-
grein eftir annan rit-
stjóra blaðsins, þar
sem veist var persónu-
lega að undirrituðum
með ásökunum um
ósannindi og aðrar
ávirðingar. Daginn
eftir, miðvikudag,
sendi ég svargrein til
ritstjórnar blaðsins
með ósk um að hún
birtist á fimmtudegin-
um. Óskinni var ekki
svarað og ekki birtist
greinin. Á fimmtudeg-
inum fékk ég síðan
tölvupóst frá ritstjóra
DV þar sem hann segir að verið sé
að ganga frá greininni til birtingar
og gerði ég þá ráð fyrir að hún ætti
að birtast á föstudeginum. Til að
ganga úr skugga um það hafði ég
samband við blaðið, en fékk þá þær
óvæntu upplýsingar að ekki stæði
til að birta greinina fyrr en ,,í
næstu viku“ – sem sé heilli viku,
eða meira, eftir að þær persónu-
legu árásir ritstjórans, sem voru
tilefni greinarinnar, birtust í
blaðinu. Ég talaði strax við aðstoð-
arritsjóra blaðsins og sagðist ekki
una þessum vinnubrögðum. Ég
hlyti að líta þannig á, að ef ekki
væri hægt að birta greinina á
föstudegi, á þriðja degi eftir að
blaðið fékk hana í hendur, hefði
birtingu einfaldlega verið hafnað.
Þetta sjónarmið ítrekaði ég síðan í
tölvupósti til ritstjórans. Ekkert
heyrði ég meira frá þeim félögum
og ekki birtist greinin. Lítið lagðist
fyrir ritstjórann í leiðaranum og
enn minna fyrir
,,frjálsa, óháða“ blaðið
í eftirmálanum.
Ég bið því Morgun-
blaðið að birta þessa
grein.
-------------------
Það var svosem
viðbúið að Jónas
Kristjánsson skyldi
bresta geðsmuni til að
ræða efnislega þær at-
hugasemdir sem ég
gerði við leiðara hans
um nýsetta bandaríska
reglugerð um heilsu-
farsupplýsingar. Þess í
stað þjónar hann lund
sinni í nýjum leiðara
með uppnefnum og fúkyrðum. En
tvisvar verður gamall maður barn
og lítið við því að segja – annað en
kannski það,að þetta er fremur
dapurlegur aftanroði á löngum
blaðamannsferli. Ritstjórinn hefði
kannski átt að ráða sig sem ,,blað-
urfulltrúa“ einhversstaðar áður en
svona var komið fyrir honum.
Að efni málsins: Ég sé ekki betur
en að flest það sem Jónas tiltekur í
síðari leiðaranum um bandarísku
reglurnar sé rétt. Gallinn er bara
sá, að þar nefnir hann hvergi aðal-
atriði málsins – og það eina sem ég
gerði athugasemd við í fyrri leið-
aranum – þ.e. hvort það þurfi skrif-
legt samþykki sjúklings til notk-
unar á fyrirliggjandi heilsufars-
upplýsingum við vísindarannsóknir.
Eftir stendur að svo er ekki – full-
yrðing ritstjórans var röng, enda
gerir hann enga tilraun til að finna
henni stað í síðari leiðaranum. Og
það skýtur reyndar svolítið skökku
við að Jónas skuli kalla Morgun-
blaðið til stuðnings rangri staðhæf-
ingu sinni – svo háðulegum orðum
sem hann fór um það ágæta blað
ekki alls fyrir löngu. Ég vil aftur
vísa til frumheimildarinnar og text-
ans frá bandarískum heilbrigðisyf-
irvöldum, þar sem segir berum orð-
um, að rannsóknir af þessu tagi
verði leyfilegar ÁN upplýsts sam-
þykkis, og það staðfesti heilbrigð-
isráðherra Bandaríkjanna, Donna
Shalala, á blaðamannafundi 20. des-
ember síðastliðinn. Áhugasamir
þurfa því ekkert að velkjast í vafa
um staðreyndir málsins – þær eru
öllum aðgengilegar í heild sinni á
heimasíðum bandarískra heilbrigð-
isyfirvalda, þar með talin útskrift
af fyrrgreindum blaðamannafundi
heilbrigðisráðherrans. Það þarf
nefnilega ekki að deila um hvað er
langt til Eyrarbakka – maður bara
mælir það, einsog skáldið sagði.
Þessar staðreyndir fær Jónas
ekki hrakið með fúkyrðum, og til
lítils fyrir hann að reyna að draga
Morgunblaðið með sér út á foraðið.
Ef ritstjórinn vill halda áfram að
uppnefna viðmælendur sína er hon-
um það auðvitað frjálst. Honum er
hins vegar ekki frjálst að væna fólk
og fyrirtæki um ósannindi án þess
að finna þeim orðum stað. Ein-
hvern veginn fer það honum samt
ágætlega.
Þegar geð-
vonskan ein
er eftir
Páll
Magnússon
Höfundur er framkvæmdastjóri
samskipta- og upplýsingasviðs
Íslenskrar erfðagreiningar.
Fjölmiðlun
Lítið lagðist fyrir rit-
stjórann í leiðaranum,
segir Páll Magnússon,
og enn minna fyrir
,,frjálsa, óháða“ blaðið í
eftirmálanum.
ÉG SKORA á svonefnd Holl-
vinasamtök Háskóla Íslands
að sjá svo um að Happdrætti
Háskóla Íslands hætti að
ávarpa Íslendinga með ensk-
um dægurlagasöng í útvarpi
og sjónvarpi. Háskóli Íslands
á að verja og vernda þjóðtung-
una. Þeir sem þjást af ensku-
sýkinni eiga að leita sér lækn-
inga. Auk Happdrættis
Háskóla Íslands starfrækja
DAS og SÍBS happdrætti. Ég
skora á viðskiptamenn happ-
drættanna að beina viðskipt-
um sínum til þeirra sem halda
í heiðri íslenska tungu og
fresta kaupum á Happdrætti
Háskólans uns það hefur orðið
við þessum tilmælum. Prófess-
or Haraldur Bessason, fyrrum
rektor Háskólans á Akureyri,
hefur leyft mér að hafa eftir
sér að hann ætli sér ekki að
kaupa miða í Happdrætti Há-
skóla Íslands fyrr en happ-
drættið hefur hætt að auglýsa
á ensku.
Pétur Pétursson, þulur.
Áskor-
un
UMRÆÐAN