Morgunblaðið - 23.06.2001, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2001 29
Af hverju þurfa mæður alltaf
að vera svona forvitnar og til-
ætlunarsamar?
SVAR:
Auðvelt væri að svara þessari
spurningu út frá almennu viðhorfi og
ef til vill fordómum um „eðli
kynjanna“ sem svo oft er vísað til í
daglegu lífi. Kunnara er en frá þurfi
að segja að konur eru til dæmis al-
mennt álitnar forvitnari – í merking-
unni rýnandi eða hnýsinn – en karl-
ar. Þær eru álitnar málglaðari,
skrafhreifnari, lausmálli eða fjas-
gjarnari en karlar – eftir því hvert
viðhorf ummælanda er. Karlar eru
hins vegar taldir lokaðri – í merking-
unni fálátur eða þumbaralegur – en
konur. Þeir eru taldir málefnalegri
en konur – fastari fyrir, minna til-
finningasamir, ónæmir eða „ferkant-
aðir“ eftir því hvert viðhorf ummæl-
anda er.
Þegar kona er forvitin kann það
samkvæmt þessu að fela í sér að hún
sé að verða sér úti um vitneskju um
annað fólk í þeim tilgangi að ná yfir
því einhvers konar völdum eða geta
látið til sín taka. Karlmaður sem er
forvitinn mundi á hinn bóginn þá
álitinn vera að sýna málefni áhuga í
þeim tilgangi að ljá því lið. Því mætti
einfaldlega svara spurningunni
þannig að það sé menningarbundið
og hefðinni samkvæmt að líta á for-
vitni sem einn af þeim kvenlegu eig-
inleikum sem óprýða – eða prýða –
venjulegar konur, og tilætlunarsemi
eða afskiptasemi sem einn af þeim
eiginleikum sem einkum prýða – eða
óprýða – konur í móður- og eiginkon-
uhlutverki.
Málvísindamaðurin Deborah
Tannen hefur rannsakað, greint og
fjallað um í bókum sínum (1990 o.fl.)
hvernig kynin nota mismunandi orð
um sömu hluti og hvernig sömu orð
fá aðra merkingu eftir því hvort kyn-
ið þau eiga við, og enn fremur hvern-
ig ólík orð eru notuð um sömu hegð-
un eftir því hvort karl á í hlut eða
kona. Kynin noti því sjálf orð og hug-
tök með ólíkri vísun og boðskipta-
hegðun þeirra sé oft eins og af tvenn-
um toga og þau tali ekki sama mál.
Stundum gengur þetta svo langt að
þau skilja ekki boðskap orðanna og
misskilningur verður með hrap-
allegum afleiðingum, meðal annars í
tjáskiptum á vinnustöðum og enn
frekar í nánum samskiptum eins og í
hjónabandi. Ein af bókum hennar
hefur verið þýdd á íslensku og gefin
út hjá Almenna bókafélaginu (1995):
„Þú misskilur mig“.
Þannig á líka málið og orðræðan,
hvað er sagt, með hvaða orðum og
hvernig það er sagt, sinn þátt í því að
móta gildismat og festa fordóma um
hvað sé kvenlegt eða karlmannlegt.
Öll tvískipting eða tvíhyggja (dual-
ism) og áhersla á að eitthvað sé
ósamræmanlegt (antagonism) er yf-
irleitt til þess fallin að efla and-
stæður, skapa bil og aðgreiningu og
draga úr jafnvægi eða jöfnuði. Þetta
á sér stundum eðlilegar, djúpstæðar
frumorsakir af líffræðilegum eða
menningarlegum toga sem í raun
þjónar litlum tilgangi að vísa til í nú-
tímasamfélagi. Stundum þjónar það
hins vegar hagsmunum eða pólitísk-
um tilgangi.
Að klifa á sérkennum og „eðli“
annars kynsins getur orðið til þess
að halda niðri eða veikja stöðu ann-
ars en styrkja stöðu hins. Annadís
Rúdolfsdóttir hefur fjallað um þetta
efni í doktorsritgerð sinni frá 1997
þar sem hún byggir á greiningu á
orðræðu í íslenskum minning-
argreinum um konur og hvernig þær
þjóna þeim tilgangi að viðhalda hefð-
bundinni ímynd um kvenleika og
menningarbundnum hugmyndum
um líf kvenna, hlutverk og hegðun,
eiginleika hins kvenlega sjálfs.
Í samskiptafræðum og þá ekki síst
kynjafræðum hafa rannsóknir mjög
beinst að mótun kynjanna og hvern-
ig fjölmargir þættir eru samverk-
andi í hinu flókna samspili manns og
samfélags. Eitt af tímamótaverk-
unum á því sviði er bók Carol Gillig-
an „In a Different Voice“. Í rann-
sókn sinni á ólíkri siðferðismótun
kynjanna setti hún fram kenningu
um grundvallarmun á piltum og
stúlkum í samskiptum. Meginhug-
tökin þar eru siðferðilegur réttur,
skyldu- og ábyrgðarkennd, sam-
sömun, gildismat, marksækni og
ferlishugsun.
Rit og rannsóknir Gilligans tengj-
ast kenningum og skrifum Nancy
Chodorow sem setti fram kenningu
um hvernig mæður tengjast dætrum
sínum öðruvísi en sonum og hvernig
þær ala upp og móta dætur sínar og
syni með ólíkum hætti, bæði félags-
lega og tilfinningalega. Hún leiðir
rök að því að þetta eigi sinn þátt í því
að konur hafa haft tilhneigingu til að
láta sig varða og tengjast persónu-
lega, hvort sem er í einkalífi eða
starfsverkefnum, en karlar taka
frekar mið af stöðu, markmiði og ár-
angri í eigin þágu.
Þetta má einnig lesa út úr starfs-
vali kvenna og karla. Í hefðbundnum
kvennagreinum er fengist við lifandi
manneskjur, rækt þeirra, umönun
og aðhlynningu. Í doktorsritgerð
sinni frá 1997 fjallar Þorgerður Ein-
arsdóttir um sérgreinaval í lækna-
stétt. Í niðurstöðum hennar er grein-
ing á því hvernig konur virðast að
svo stöddu velja sér sérfræðigrein í
samræmi við hefðina um að axla
ábyrgð á börnum og öldruðum og al-
mennri heilsu. Slíkar greinar krefj-
ast mikillar árvekni og eftirfylgdar
og virðist það vega þyngra en hag-
kvæmismat með hagsmuni fjölskyld-
unnar að leiðarljósi eins og gjarnan
hefur verið álitið. Enn síður virðast
konur meðal lækna velja sérgrein út
frá eigin framamöguleikum og virð-
ingarstiga samfélagsins.
Í þessu sambandi má minna á að
eðlislægt hlutverk kynjanna er í
frumatriðum ekki aðeins ólíkt heldur
andstætt. Sumir hafa bent á í anda
sálgreiningarkenningarinnar að
kynlífið og líffræðilega mótuð hlut-
verk skapi forsendur fyrir hegð-
unarmótun kynjanna. Við getnað
þrýstist sæðið frá karlinum inn í
konuna. Þar skilur hann það eftir og
yfirgefur – án þess að gera sér nein-
ar sérstakar áhyggjur af því hvað
um það verður, alltént fyrst um sinn.
Konan tekur við sæðinu og laðar það
að sér með eiginleikum sem stuðla
að því að festa sæðið í egginu sem
hún „býður fram“, halda saman
þessari heild, næra hana og vernda
inni í sér.
Fljótlega eftir að kona er hugrænt
og tilfinningalega meðvituð um að
getnaður hafi átt sér stað fer hún
ósjálfrátt að miða líf sitt við hags-
muni hins ófædda barns sem hún ber
undir belti. Fóstrið og síðan barnið á
allt sitt undir ábyrgðarkennd henn-
ar, umhyggju og jafnvel sjálfs-
afneitun. Hún ákveður að færa ýms-
ar fórnir og hætta margvíslegri
hegðun, sem kann að veita henni
sjálfri ánægju, einfaldlega ef hún
veit að það skaðar barnið. Hún er
upptekin af að afla sér upplýsinga
um hollustuhætti og hugsanleg áhrif
á fóstrið. Þessi forvitni, fróðleiksfýsn
og ráðstafanir sem fylgja í kjölfarið
snúast um forsendur lífsins. Áhrif
margvíslegra félagsþátta, menning
og framleiðluhættir hafa til skamms
tíma stuðlað að því að styrkja þessa
hegðun. Eftir að barnið er fætt er
þetta líf á hennar ábyrgð. Það kemur
fram líkamlega í brjóstagjöfinni og
andlega í þeim tilfinningalega sam-
runa sem rofnar stundum ekki fyrr
en eftir áratugi eða jafnvel aldrei.
Stundum birtist þessi sterka tilfinn-
ing fyrir velferð annarra – einkum
eigin barna – í ofvaxinni forvitni, til-
ætlunarsemi og afskiptum sem upp-
haflega eru sprottin af þessari lífs-
nauðsynlegu umhyggju og
ábyrgðarkvöð. Hún verður þá stund-
um að því sem kallað hefur verið
mæðrahyggja og felur í sér vísun til
eignarréttar og stjórnsemi gagnvart
fjölskyldumeðlimum.
Margt bendir til að á okkar tímum
sé mjög að draga úr þessum áhrif-
um. Kemur þar til aukin jafnstaða
kynjanna bæði í fjölskyldu og á
vinnumarkaði, en líka breytt rétt-
arstaða barna og feðra, meðal ann-
ars í skilnaðar- og forsjármálum.
Sigrún Júlíusdóttir, prófessor í félags-
ráðgjöf við HÍ.
Hvers vegna líta rastafarar
upp til Haile Selassie sem
eins konar hálf-guðs?
SVAR:
Rastafarar líta ekki á Haile Selas-
sie sem hálf-guð heldur sem guð að
fullu, líkt og kristnir líta á Jesú sem
guð en ekki hálf-guð.
Haile Selassie I (1892-1975) var
keisari Eþíópíu. Hann var sonur Ras
Makonnen sem var ráðgjafi Menel-
iks keisara II og hlaut upphaflega
nafnið Tafari Makonnen. Tafari gift-
ist barnabarni keisarans 1911 og
þegar Zauditu, dóttir Meneliks keis-
ara, komst til valda 1916 hlaut Tafari
titil ríkiserfingja, ras.
Ras Tafari varð konungur Eþíópíu
1928 og keisari 1930 en þá tók hann
sér nafnið Haile Selassie. Hann vann
að félagslegum og efnahagslegum
umbótum í landi sínu, til að mynda
með afnámi þrælahalds og tilraunum
til nútímavæðingar. Honum tókst þó
ekki að sporna gegn vágestum á
borð við atvinnuleysi, verðbólgu og
hungursneyðir og var steypt af stóli
árið 1974.
Á fyrsta fjórðungi 20. aldar kom
mikið út af bókum og greinum á
Jamaíku og í Bandaríkjunum þar
sem lögð var áhersla á þá kenningu,
sem átti sér þó lengri sögu, að
blökkumenn væru afkomendur Eþ-
íópíubúanna sem talað er um í Bibl-
íunni. Talað var um að allir blökku-
menn yrðu að safnast saman í
Afríku, og þá aðallega í Eþíópíu.
Þegar svartur messías kæmi til sög-
unnar fengju blökkumenn loks upp-
reisn æru eftir aldalanga kúgun.
Einn helsti leiðtogi þessarar hreyf-
ingar var Marcus Garvey (sem
fjallað er um nánar í öðru svari á Vís-
indavefnum). Hann sagði fylg-
ismönnum sínum að horfa til Afríku
þar sem krýning konungs yrði tákn
um betri tíma til handa blökkumönn-
um.
Krýning Haile Selassie 1930 sem
keisara Eþíópíu vakti heimsathygli.
Haile Selassie sagðist vera afkom-
andi Salómons konungs (og þar með
af ætt Davíðs) og drottningarinnar
af Saba. Nafnið Haile Selassie sem
hann tók sér við krýninguna merkir
„máttur þrenningarinnar“ og hann
var einnig kallaður konungur kon-
unganna, lávarður lávarðanna og
ljónið af ættkvísl Júda eins og talað
er um í Biblíunni, í Op-
inberun Jóhannesar.
Þarna var kominn svartur
konungur sem kenndur
var við ýmislegt sem vísað
er til í Biblíunni um mess-
ías. Margir úr hreyfingu
Eþíópíusinna töldu því að
þarna hefði spádómur
Garveys ræst og lausn-
arinn væri kominn. Líta
má á krýningu Haile Sel-
assie sem upphaf rastafa-
ritrúar sem er kennd við
fyrri titil hans, Ras Tafari.
Rastafaritrú byggist á
ákveðinni túlkun á Biblíunni sem
sögð er vera sú túlkun sem laus er
undan áhrifum hvítra nýlendusinna.
Heimur hvíta mannsins er Babýlon
en veldi hans mun á endanum falla
og rastafarar munu þá ráða. Afríka
er fyrirheitna landið, Síon, og
blökkumenn eru hinir réttu Hebrear
sem Biblían segir frá.
Rastafarar líta á Haile Selassie
sem guðlegan; sem hinn rétta mess-
ías. Rétt er þó að geta þess að Haile
Selassie deildi ekki þessum hug-
myndum með þeim og var sjálfur
kristinn. Ekki fara sögur af því ná-
kvæmlega hver viðbrögð hans við
rastafaritrú voru eða hvað honum
þótti um hana. Einnig hafnaði
Marcus Garvey því að Haile Selassie
væri messías. Garvey var því ekki
rastafaritrúar þrátt fyrir að vera tal-
inn einn af helstu spámönnum henn-
ar.
Um ein milljón manna aðhyllist nú
rastafaritrú, aðallega á Jamaíku og í
Bandaríkjunum. Áherslan á að safna
öllum blökkumönnum til Afríku hef-
ur minnkað og í staðinn er lögð
áhersla á að gera Jamaíku að væn-
legra þjóðfélagi fyrir fólk af afr-
ískum uppruna; að „afríkanísera“
hana.
Trúræknir rastafarar fylgja
ströngum reglum um mataræði sem
skal vera grænmetisfæði, laust við
öll aukaefni; svokallað Ital-fæði.
Þeir forðast kaffi, mjólk, áfengi og
gosdrykki. Einnig er talið mikilvægt
að klæðast fötum úr náttúrulegum
efnum. Notkun á maríjúana gegnir
mikilvægu hlutverki. Hjá þeim sem
taka trúna alvarlega er maríjúana
þó ekki notað til skemmtunar heldur
í trúarlegum tilgangi, til dæmis við
hugleiðslu. Eitt helsta tákn rastaf-
ara er ljónið, sem táknar Haile Sel-
assie, ljónið af Júda. Margir rastaf-
arar safna hári sínu í svokallaða
„dreadlocks“ sem er hárgreiðsla
sem fengin er með því að klippa
hvorki né greiða hárið og hefur
margfalda merkingu; meðal annars
táknar hún hinar svörtu rætur
þeirra og ljónið af Júda.
Í tengslum við rastafaritrú á Jam-
aíku varð til tónlistarstefnan ska og
upp úr henni síðan rock steady og
reggae. Reggae-tónlistarmaðurinn
Bob Marley (1945–1981) er vísast ár-
angursríkasti boðberi rastafaritrúar
til þessa.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir, stundakenn-
ari í heimspeki við HÍ og aðstoðarritstjóri
Vísindavefjarins.
Hvernig er orðið
„splúnkunýr“ til komið?
SVAR:
Uppruni forliðarins splúnku- í
orðinu splúnkunýr er óljós. Orðið
virðist ekki tökuorð og helst er gisk-
að á að um blendingsmynd sé að
ræða úr orðunum flunkunýr og
splundurnýr.
Flunkunýr á rætur að rekja til
dönsku flunkende ny af sögninni
flunke sem merkir ’blika, skína’ og
splundurnýr er einnig rakið til
dönsku splinterny ’spánnýr’.
Svo virðist sem splundur- hafi ver-
ið tengt sögninni splundra ’tvístra,
sundra’ við svonefnda alþýðuskýr-
ingu og þannig sé u-ið til komið.
Einnig mætti hugsa sér að orðin
flunkunýr og splinterny hafi runnið
saman í splúnkunýr.
Guðrún Kvaran, prófessor, forstöðumaður
Orðabókar Háskólans.
Af hverju þurfa mæður alltaf að vera
svona forvitnar og tilætlunarsamar?
SÍÐASTLIÐNA viku fjallaði Vísindavef-
urinn um eineggja tvíbura, viðskipti Kín-
verja og Bandaríkjamanna, sultu og marmelaði, ljóskæfu, orðið
„hæ“, fyrsta íslenska fjölmiðilinn, Þjóðverja, þríhljóða, rykmaura,
Dalai Lama, lendinguna á tunglinu 1969, hæð og lengd hluta,
kommóður, normalbrauð, sækýr, rastafaritrú, ævilengd refa,
minnstu eyju heims og sigurnagla.
VÍSINDI
svartur sandur á milli fjalls og fjöru.
Nær okkur eru Drangshlíðarfjall og
Raufarfell litlu vestar. Inn í Drangs-
hlíðarfjall skerst lítið dalverpi sem
heitir Melrakkadalur. Norðan í fjall-
inu eru tveir háir klettar, karl og kerl-
ing, sem dagaði þar uppi. Gönguslóð-
inn liggur síðan beint í norður og enn
um sinn um grasi gróið land, þar til
komið er á móts við Hornfellsnípu,
móbergsstapa vestan árinnar. Foss-
arnir sem verða á vegi okkar frá
Steinbogafossi eru Rollutorfufoss,
Skálabrekkufoss, Kæfufoss, Efri-
Skálabrekkufoss (stundum kallaður
litli Gullfoss) og Króksfoss sem marg-
ir telja þann tilkomumesta í allri
Skógánni. Hérna beygir áin til norð-
austurs og gönguleið okkar þar af
leiðandi einnig. Landið hækkar líka
talsvert. Helstu fossar þarna eru
Gluggafoss og Landnorðurstungu-
fossar sem eru þrír með stuttu milli
bili hver niður af öðrum. Eins og víða
á Íslandi eru örnefni á þessum slóðum
svolítið á reiki eftir því hvort menn
eiga rætur austan eða vestan Skógár.
Hér hefur verið reynt að fylgja hefð
austanmanna.
Þegar komið er yfir ána skal bílveg-
inum fylgt. Alla vega er fólki ráðlagt
að missa hann ekki úr augsýn enda
liggur leiðin nú um gróðurlaust land.
Við enda vegarins er Baldvinsskáli,
nefndur eftir Baldvin Sigurðssyni frá
Eyvindarhólum undir Eyjafjöllum,
kunnum fjalla og ferðagarpi. Annar
skáli er á Fimmvörðuhálsi í eigu
Ferðafélagsins Útivistar. Hann
stendur dálítið vestar og ofar en
gönguslóðin liggur. Eftir að komið er
framhjá Baldvinsskála má segja að
gengið sé að mestu í snjó þar til komið
er niður undir Heljarkamb. Hér er
líka mest hætta á þoku og því mik-
ilvægt að fara varlega til að villast
ekki. Leiðin niður Bröttufannarsker
og út á Heljarkamb er e.t.v. vandrat-
aðasti hluti leiðarinnar ef eitthvað er
að veðri. Sé veður hins vegar bjart er
þarna stórkostlegt útsýni til norðurs.
Að sjá niður á fjöll sem eru allt að 800
m há er sjón sem líður manni seint úr
minni. Næst okkur til hliðar eru jökl-
arnir tveir Mýrdals- og Eyjafjallajök-
ull og framundan fjöllin á Goðalandi,
Réttarfell, Útigönguhöfði og Morris-
heiði. Nafnið á heiðinni er búið til af
Jóni Söðla Jónssyni frá Hlíðarenda-
koti í Fljótshlíð sem var leiðsögumað-
ur ensks Íslandsvinar, á þessum slóð-
um á seinni hluta 19. aldar. Sá hét
William Morris. Heiðina nefndi Jón
eftir honum og kallaði Morrisheiði.
Miklir skriðjöklar ganga vestur úr
Mýrdalsjökli. Mest ber á Krossárjökli
og Tungnakvíslarjökli. Á milli þeirra
heita Teigstungur. Hæstu sker í þeim
eru Litfari og Moldi. Í fjarska norðan
Þórsmerkur ber mest á Tindfjöllun-
um og Tindfjallajökli. Héðan er líka
sérlega gott útsýni yfir syðri hluta
Laugavegarins, gönguleiðina milli
Landmannalauga og Þórsmerkur.
Leið okkar liggur nú niður Bröttu-
fönn yfir Heljarkamb og út á Morr-
isheiði. Af Heljarkambi má líka fara
til vinstri og niður Hvannárgil, ganga
síðan sunnan í Útigönguhöfða og
koma niður í Bása milli Höfðans og
Réttarfells. Ekki skal dregið úr feg-
urð gilsins sem er eitthvert mesta
augnakonfekt á öllu Þórsmerkur-
svæðinu. Engum skal þó ráðlagt að
fara þarna niður nema veður sé gott
og að kunnugur maður sé með í för.
Þegar komið er inn á Morrisheiði legg
ég til að fólk gangi inn á austurbrún
heiðarinnar. Útsýni þaðan er trölls-
lega fagurt. Sandur með kolmórauð-
um jökulám, skógarteigar, há fjöll og
jöklar, allt fyrir augunum samtímis.
Nyrst á Morrisheiði heitir Heiðar-
horn. Þangað er sjálfsagt að ganga í
góðu skyggni. Niður af heiðinni er
gengið um skarð sem er lítið eitt
sunnan við Heiðarhorn. Það er eini
staðurinn þar sem niðurganga er
möguleg. Gönguslóðinn liggur síðan
niður svokallaðan Kattarhrygg með
Strákagil á vinstri hönd og Útigöngu-
höfða sunnan þess. Þar með erum við
komin niður í Bása á Goðalandi og
göngu okkar lýkur.
Heimildir:
Albert Jóhannsson: Yfir Fimmvörðuháls,
Ársrit Útivistar 1990; 107- 117.
Árni Johnsen: Undir kinnum Eyjafjallajök-
uls. Sjónvarpið 1988
Þórður Tómasson: Munnlegar upplýsingar.
Höfundur er fararstjóri og stjórnar-
maður í Ferðafélagi Íslands.