Morgunblaðið - 08.11.2001, Blaðsíða 36

MENNTUN
36 FIMMTUDAGUR 8. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐA um brottfall úrskóla hefur aukist á und-anförnum árum, en það var
ekki fyrr en á níunda áratugnum
sem farið var almennt að líta á brott-
fall úr framhaldsskóla á Norð-
urlöndum sem félagslegt vandamál
sem gæti haft afgerandi afleiðingar
fyrir einstaklinga og þjóðfélag. Sókn
í bóklegt nám hefur aukist mjög á
síðustu áratugum. Árið 1965 luku
um 10% árgangs
stúdentsprófi, 10
árum síðar eða
árið 1975 hafði
þessi tala tvö-
faldast og var
komin upp í rúm-
lega 20% og árið 1995 var hlutfallið
komið yfir 40%.
Reynt hefur verið að skilgreina af-
leiðingar þess fyrir samfélagið að
hluti ungmenna ljúki ekki fram-
haldsskóla. Þegar litið er á brottfall
úr skóla frá sjónarhóli einstakling-
anna er gjarnan bent á hættu á at-
vinnuleysi og lægri tekjur. Þegar
menn hafa fundið fyrir atvinnuleysi
á Íslandi hefur komið í ljós að þeir
sem minnsta hafa menntunina eru
fjölmennastir í hópi atvinnulausra.
Meginniðurstöður á samanburði á
brottfalli nemenda á Íslandi og í
nokkrum öðrum nágrannalöndum
eru þær að hlutfall þeirra sem inn-
rituðust á bóklegar brautir í fram-
haldsskóla var hæst á Íslandi af
Norðurlöndunum en innritun í
starfsmenntabrautir lægst. Brottfall
af bóknámsbrautum var hærra á Ís-
landi en í umræddum löndum.
Athyglisvert er að tveir þriðju
þeirra íslensku nemenda sem hættu
í skóla eftir annað ár í framhalds-
skóla eða fyrr áttu heima utan
Reykjavíkursvæðisins. Þannig hefur
búseta á Íslandi áhrif á sókn í fram-
haldsskóla og getur skipt máli
hversu langt er í næsta skóla.
Sameiginleg einkenni brottfalls-nemenda virtust alls staðarvera mjög svipuð. Brottfalls-
nemendur á Íslandi og í nágranna-
löndum og Bandaríkjunum hafa sýnt
minni árangur í námi en aðrir, for-
eldrar þeirra hafa minni menntun en
foreldrar annarra og meiri líkur eru
á að brottfallsnemendur verði at-
vinnulausir en þeir sem ljúka námi
úr framhaldsskóla.
Með lögum um samræmdan fram-
haldsskóla árið 1988 opnaðist í
reynd aðgangur allra að framhalds-
námi eftir grunnskóla. Þrátt fyrir
skipulagsbreytingar á framhalds-
skólakerfinu, stofnun fjölda nýrra
skóla, opinn aðgang að framhalds-
skóla og stóraukinn fjölda nemenda í
framhaldsskóla breyttist inntak
námsins ekki mikið. Námsbrautir til
stúdentsprófs hafa í raun breyst
sáralítið á síðari hluta þessarar aldar
og námstækifærum í starfsmenntun
hefur ekki fjölgað mikið, þrátt fyrir
að það hafi í raun verið eitt af meg-
inmarkmiðum með breytingunum.
Námsplássum í iðnmenntun hefur
ekki fjölgað neitt að ráði og nú er
erfitt fyrir marga nemendur að finna
meistara eða fyrirtæki sem vill gera
við þá námssamning. Nýjar starfs-
menntabrautir hafa verið stofnaðar
en þær eru mjög fáar. Þetta þýðir að
fjöldi nemenda á í raun ekki annan
kost en að innritast á stúdentsprófs-
brautir þótt námið þar henti þeim
kannski ekki og veki ekki áhuga
þeirra.
Sérstakt átak sem gert var íDanmörku til þess að fjölgastarfsþjálfunarplássum getur
verið ein skýringin á því að brottfall
úr framhaldsskóla er minna þar en
annars staðar á Norðurlöndum.
Þegar nemendur voru spurðir um
ástæður þess að þeir hættu í skóla
nefndu margir námsleiða og áhuga-
leysi. Ekki er unnt að dæma um að
hve miklu leyti skipulag skólans og
námstækifæri voru þar áhrifavaldar.
En ljóst er að skipulag kerfisins
kemur a.m.k. í sumum tilfellum í veg
fyrir að nemendur ljúki námi bæði af
því að námstilboð eru einhæf og
námspláss í starfsmenntun skortir.
Í ljós kom að brottfall úr fram-
haldsskóla er með öðrum hætti á Ís-
landi en í nágrannalöndunum – það
er meira. Hærra hlutfall nemenda
innritast á stúdentsprófsbrautir á
Íslandi en annars staðar á Norð-
urlöndum. En hæst brottfall af stúd-
entsprófsbrautum var á Íslandi. Þær
rannsóknir sem notaðar voru við
þennan samanburð voru mjög ólík-
ar. Því er aðeins hægt að líta á nið-
urstöður sem vísbendingu um stöðu
mála.
Margar tillögur hafa veriðsettar fram um leiðir tilþess að draga úr brottfalli
nemenda úr framhaldsskólum hér á
landi. Sumir vilja inntökuskilyrði á
brautir eins og tíðkaðist á þriðja
fjórðungi 20. aldarinnar þegar svo-
nefnt landspróf var inntökuskilyrði í
menntaskóla. Aðrir sjá fyrir sér að
aukið framboð á starfsmenntun
handa öllum þeim sem ekki ljúka
bóknámi geti t.d. dregið úr atvinnu-
leysi, en jafnframt aukið framleiðni í
atvinnulífinu, bætt þjónustu og loks
styrkt stöðu Íslands á heimsmark-
aði.
Loks eru svo þeir sem vilja aðframhaldsskólinn sé opinnöllum eins og hann var um
skeið og leggja til að nýjar náms-
brautir verði stofnaðar til að mæta
mismunandi þörfum, hæfni og getu
nemenda. Þessi hópur vill draga úr
brottfalli með því að stofna fleiri
starfsmenntabrautir eða gera sumar
bóknámsbrautir starfsmiðaðar og
verði aukin náms- og starfsráðgjöf í
boði til að leiðbeina nemendum inn á
mismunandi brautir.
Byggt á bókinni Frá skóla til atvinnu-
lífs; Rannsóknir á tengslum mennt-
unar og starfs eftir Gerði G. Ósk-
arsdóttur, doktor í menntunarfræði
og fræðslustjóra Reykjavíkur. Útgef-
andi er Háskólaútgáfan árið 2000.
Verð: 1.980 krónur. Í bókinni eru
tengsl menntunar og starfs skoðuð
með hliðsjón af arðsemi menntunar
fyrir einstaklinga og fyrirtæki.
Brottfall úr skóla
INNSÝN
Eftir Sigrúnu
Oddsdóttur
sodds@strik.is
Höfundur er með BA í íslensku og
uppeldisfræði og uppeldis- og
kennslufræði.
TÓNLIST hefur á öllum tím-um í öllum samfélögumverið samofin lífi og starfimanna. Í gleði og í sorg, við
vinnu, heima og heiman, í átökum og í
friði, til örvunar, sefjunar og hvíldar,
alls staðar er tónlistin. Hún hefur
upphafið andann, sameinað, varð-
veitt söguna og útskýrt það sem orð
fá ekki sagt, ekkert svið mannlegrar
tilvistar er án tónlistar,“ stendur í
Aðalnámskrá grunnskóla. Þórdís
Guðmundsdóttir, tónmenntakennari
í Grandaskóla, lagði nýlega út frá
þessum orðum á ráðstefnunni Fjár-
sjóður til framtíðar sem fjallaði m.a.
um gildi lista í skólum.
Þórdís hallast að því að tónlistar-
uppeldi hafi ef til vill aldrei verið mik-
ilvægara en nú á tímum. Sú útrás í
tónmenntakennslu sem nemendur fá
fyrir tilfinningar sínar og tjáningu
þroskar nemendur og hjálpar þeim
að hennar mati til að takast á við
þessar kenndir eins og sorg og gleði.
Það er erfitt að koma orðum að því
hvað það er nákvæmlega sem gerir
tónmenntina svo mikilvæga einmitt í
grunnskóla. „Ég held þó að það geti
verið þessi galdur sem nemendur
upplifa þegar bekkurinn finnur sam-
hljóm þar sem allir hafa áhrif, að
framlag hvers og eins skiptir máli,“
segir hún.
Þórdís hef spurt nemendur sína
hvort þeir geti hugsað sér lífið án tón-
listar. Svörin eru öll á einn veg:
„Nei, allt yrði svo tómlegt og ein-
manalegt ef maður hlustaði ekki á
tónlist.“
„Nei, því tónlist setur lit á lífið.“
„Nei, því þá væru allir örugglega
þunglyndir og leiðir og ekkert til að
peppa þá upp.“
Tónmenntarkennslan á að vera
eðlilegur hluti af daglegu starfi nem-
andans í skólum, þáttur í skólamenn-
ingunni, að mati Þórdísar. „Nemand-
inn þarf að tileinka sér haldgóða
þekkingu á tónlist og geta leitað í
þann sjóð við hverjar þær aðstæður
sem um er getið í Aðalnámskránni,“
segir hún.
Hún vill að tónmennt í grunnskól-
um sé samfelld öll skólaárin og fjöl-
breytt eins og þeir nemendur sem
skólann stunda. „Tónmenntakennar-
inn þarf að geta nálgast markmiðin
með nemendum sínum á margvísleg-
an hátt og notað til þess margar að-
ferðir og leiðir,“ segir hún, „um leið
og þetta er krefjandi er það ögrandi
og skemmtileg glíma fyrir kennar-
ann.“
Tónmenntakennsla í grunnskólum
landsins er breytingum undiropin
eins og önnur kennsla. Flestir muna
eflaust að tónmennt hét áður söngur.
„Í dag er lögð æ ríkari áhersla á
sköpunarþáttinn, hljóðfæranotkun
og virka og gagnrýna hlustun,“ segir
Þórdís. „Kollegar mínir á árum áður
lifðu og hræðrðust í allt öðrum að-
stæðum en við gerum í dag.“ Með
breyttum samfélagsháttum og í því
hljóðumhverfi sem við búum við þarf
að nýta aðra miðla og aðferðir í tón-
menntakennslu þótt söngur verði að
sjálfsögðu áfram mikilvægur sem
einn af tjáningarmátum í tónmennta-
kennslu.“
Tölvur og tónlist
Aukin áhersla er nú lögð á að nem-
endur skapi tónlist og túlki hana og
ekki síður að þeir skynji tónlist,
greini hana og meti. Þetta síðar-
nefnda er þó sífellt að verða mikil-
vægara í heimi þar sem tónlist og
tónáreiti eru áberandi. Það er því
mikilvægt að búa yfir þekkingu á tón-
list og færni til að greina gæði.
styrkleiki, tónhæð lengdargildi,
hljómar og svo framvegis eru nem-
endum töm og gera þeim kleift að
nota tölvur sem tæki í sköpunar-
vinnu.
Þórdís lætur nemendur sína gjarn-
an svara sér skriflega nokkrum
spurningum eftir að þeir hafa unnið
verkefni. Einn nemandi hennar hafði
á orði eftir tölvutíma: „Það er svo
gott að geta valið úr svo mörgum
hljóðfærum og svo þarf maður ekki
að vera snillingur til að geta spilað.“
Skilningurinn á gildinu
„Er það þá nægjanlegt að tón-
menntakennarinn og nemendur hans
séu ánægðir?“ spyr Þórdís, „nei, tón-
menntin þrífst ekki sem eyland í
skólanum. Skilningur hins almenna
kennara á mikilvægi og gildi tón-
menntar er ómetanlegur. Það er ekki
nóg að hann kinki kolli og segi: „Jú,
það er mjög gott að þau syngi því þá
læra þau svo vel ljóð um leið.“
Þórdís segist geta staðfest að tón-
menntin hafi yfirfærslugildi á aðra
hæfni og þekkingu, svo sem samhæf-
ingu hugar og handar, lestrarþjálfun,
málþroska, formskynjun, samvinnu,
sögu og samfélagsskilning eins og
stendur í Aðalnámskrá. „En það sem
skiptir máli er að hinn almenni kenn-
ari og skólastjórnendur sýni raun-
verulegan skilning á því að einhverjir
óreglulegir tónar sem berast úr ýms-
um skúmaskotum skólans geti verið
byrjun á góðu hljóðverki eða fagurri
og frumlegri hljóðskreytingu við ljóð.
Skilji eðli sköpunarferilsins. Finnist
eðlilegt að frá tónmenntinni berist
trumbusláttur og nemendur komi
glaðir út dillandi sér í mambótakti.
Að kennarar séu virkir þátttakendur
í samsöng nemenda á sal og taki því
vel þegar einhver nemandi hans seg-
ir: „Þú fékkst örugglega tár í augun
núna“,“ segir hún og vill að tón-
menntin sé ævinlega eðlilegur þáttur
í skólalífinu.
Skortur á tónmenntakennurum
Þórdís ber þó einhvern kvíðboga
fyrir framtíðinni því tónmenntakenn-
arar bíða ekki í röðum eftir að fá að
kenna í grunnskólum landsins. Full-
búnar tónmenntastofur með góðum
hljóðfærakosti og námsefni fyrir alla
aldursflokka eftir tónmenntakennur-
um eru einnig fáar. „Líkja mætti
þessu við smíðastofu þar sem bara
væru hamrar eða textílstofu einungis
með prjónum. Nemendum og kenn-
urum væri tjáð að ef þeir sýndu fram
á góðan árangur með þessum tækj-
um fengju þeir ef til vill hefil og
saumavélar á næsta ári,“ segir hún.
Í Kennaraháskóla Íslands eru
fimm tónmenntakennaranemar núna
á öðru ári og einn á þriðja ári. Í tón-
menntakennaradeild í Tónlistarskól-
anum í Reykjavík eru nú aðeins nem-
endur á þriðja ári og munu þeir
útskrifast í vor. Þetta þýðir að þaðan
útskrifast engir tónmenntakennarar
árin 2003 og 2004. Hvað er til ráða?
„Íslendingar eru þekktir fyrir stórá-
tök og vonandi verður þannig einnig
nú,“ segir Þórdís, og að ekki vanti
áhugann hjá grunnskólanemendum
og foreldrum þeirra. Tónlistarnám sé
mikils virði í þeirra augum af eftir-
spurninni að dæma.
Tónmennt/Gildi listmenntunar var til umræðu á ráð-
stefnunni Fjársjóður til framtíðar. Gunnar Hersveinn
endursegir hér nokkur atriði um gildi tónmenntakennslu.
Samband tónlist-
ar og tilfinninga
Morgunblaðið/Kristinn
Nemendur í 7. bekk í Granda-
skóla nota tölvur í tónmennta-
tímum og semja tónlist á hljóm-
borð og tengja við tölvur.
 Of fáir útskrifast á næstu árum
sem tónmenntakennarar
 Nemendur skynja galdur í upplifun
á samhljómi í tónmenntatímum
Ráðstefnan „Fjársjóður til framtíðar“ var haldin á vegum mennta-
málaráðneytisins í samvinnu við Bandalag íslenskra listamanna, Kenn-
arasamband Íslands og Samband íslenskra sveitarfélaga í Borgarleik-
húsinu laugardaginn 6. október sl.
Tinna Gunnlaugsdóttir, forseti BÍL, sagði þar m.a.: „Aukið vægi list-
kennslu og skapandi starfs í skólum snýr þannig ekki bara að börn-
unum okkar í dag, heldur einnig því samfélagi sem þau koma til með að
móta þegar þau fullorðnast.“ ... „Við þurfum að sammælast um að nauð-
syn sé á átaki til að hvetja ungt fólk til aukinnar andlegrar virkni og
búa það þannig sem best undir fullorðinsárin og nýjar og síbreytilegar
áherslur á komandi tímum.“
Fjársjóður til framtíðar
Þórdís hefur reynslu af tónlistar-
kennslu með tölvum og ráðleggur
tónmenntakennurum að skella ekki
skollaeyrum við tímans þunga nið og
þeirri þróun sem orðið hefur í tölvum
og tölvuforritum hvað tónlist varðar.
„Ég skal fúslega viðurkenna að ég
spyrnti við fótum þegar mér var boð-
ið að taka þátt í þróunarvinnu í tölv-
um fyrir tveimur árum,“ segir hún.
„Ég sá ekkert skapandi við tölvur
þvert á móti hafði ég fyllt flokk þeirra
sem varað höfðu við of mikilli tölvu-
notkun þar sem ég taldi að það gæti
svæft frumkvæði, sköpun og sjálf-
stæða hugsun nemenda.“
Núna er tölvan kærkomin viðbót
við hljóðfærakostinn fyrir eldri nem-
endur, að hennar mati. Sú tónsköpun
og tónlistarsmíð sem nemendur
vinna í tölvu byggist nefnilega á
þeirri tónlistarupplifun og þeirri tón-
menntakennslu sem þeir hafa áður
fengið. Grunnþættir tónlistar og tón-
listarhugtök eins og form, blær,
’ Í KHÍ eru fimmtónmenntakenn-
aranemar á öðru ári
og einn á þriðja ári. Í
tónmenntakenn-
aradeild TR eru nú
aðeins nemendur á
þriðja ári. ‘