Morgunblaðið - 15.12.2001, Blaðsíða 50

MINNINGAR
50 LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
fimmtudag þyngdi
hæstiréttur dóm
héraðsdóms Reykja-
víkur yfir manni,
sem gerst hafði sek-
ur um hrottafengna líkamsárás og
nauðgun á ungri stúlku. Málið
hefur fengið töluverða umfjöllun í
fjölmiðlum, sem og manna á með-
al, enda verður glæpurinn að telj-
ast óvenju grimmilegur, svo mjög
að atvikslýsingar í dómnum eru
vart hafandi eftir. Víst má heita
að fórnarlambið muni aldrei bíða
þess bætur.
En skelfileiki brotsins var ekki
það eina sem fólki ofbauð. Þegar
héraðsdómur Reykjavíkur kvað
upp úrskurð sinn síðastliðið sum-
ar var réttlæt-
iskennd
margra mis-
boðið: hinn
seki hlaut að-
eins þriggja
ára fangels-
isdóm. Nú
hefur hæstiréttur þyngt dóminn í
fjögur og hálft ár, sem er vel, en
mig grunar þó að margir telji enn
að réttlætinu hafi ekki verið full-
nægt. Það er að minnsta kosti erf-
itt að verjast þeirri hugsun að
refsingin sé væg, borið saman við
dóma í efnahagsbrota- og fíkni-
efnamálum.
Eru misþyrmingar á borð við
nauðgun og hrottafengna líkams-
árás ekki það sem maður myndi
síst vilja ganga í gegnum? Er ekki
óumræðilega miklu skárra, þótt
slæmt sé, að verða fyrir innbroti,
þjófnaði, eignaspjöllum eða fjár-
svikum? Fyrir efnislegt tjón er þó
unnt að fá bætur sem samsvara
nokkurn veginn skaðanum. Með
ofbeldis- og kynferðisbrotum er
hins vegar unnið tjón á sál og lík-
ama sem sannarlega verður aldrei
bætt að fullu. Hví endurspeglast
þetta ekki í dómum yfir brota-
mönnum?
Umræða um væga dóma í kyn-
ferðisbrotamálum er að vísu eng-
an veginn ný af nálinni og búast
má við að þeir verði deiluefni um
langa hríð enn. En nú ber svo við
að nærtækt – og raunar óhjá-
kvæmilegt – er að gera sam-
anburð við dóm sem héraðsdómur
Reykjavíkur kvað upp í síðustu
viku.
Í því tilviki var maður dæmdur
til ellefu ára fangelsisvistar – já,
hann fær að dúsa inni í ellefu ár –
fyrir að smygla til landsins
nokkru magni af fíkniefnum.
Þessi maður hefur þó ekki gert
annað af sér en að flytja efnin inn;
hann neyddi engan til að neyta
þeirra. Í raun má því segja að
maðurinn hafi framið glæp án
fórnarlambs.
Með þessum orðum er ég alls
ekki að gera lítið úr þeim hörm-
ungum sem fíkniefnaneysla getur
leitt til, né lítilsvirða þjáningar
þeirra sem eiga ástvini er orðið
hafa fíkninni að bráð. En við verð-
um jú að gera ráð fyrir því að fólk
hafi frjálsan vilja, að ein-
staklingar beri ábyrgð á eigin
gjörðum – einnig fíkniefnaneyt-
endur. Sá sem flytur fíkniefni inn
til landsins er að sönnu brotlegur
við lög, en brot hans felst þó ein-
ungis í því að útvega vöru sem
spurn er eftir (hvort sem okkur
líkar betur eða verr).
Hvers konar réttlæti er það að
maður, sem framið hefur hrylli-
legan glæp er skilur eftir djúp sár
á líkama og sál annarrar mann-
eskju, sleppur með fjögurra og
hálfs árs fangelsi (og verður vís-
ast látinn laus nokkru fyrr), á
meðan fíkniefnainnflytjandinn,
sem hefur ekki beinlínis unnið
neinum mein, hlýtur ellefu ára
fangelsisdóm?
Nú árétta ég að fíkniefnainn-
flytjandinn framdi vissulega glæp
og er sennilega enginn engill. En
segir réttlætiskennd okkar ekki
að hið hræðilega ofbeldisbrot
gegn stúlkunni sé ennþá alvar-
legra? Hvernig má þá vera að
refsingin við því sé svona miklu
vægari? Þetta er undarlegt rétt-
læti. Ekki nema von að fólk spyrji
sig hvernig á þessu getur staðið.
Að minnsta kosti er ekki við
löggjafann að sakast, því refsi-
ramminn í kynferðisbrotamálum
er rúmur, eins árs fangelsi hið
minnsta og sextán ára fangels-
isdómur hið mesta. En hvers
vegna hafa dómstólarnir ekki nýtt
þetta svigrúm?
Vægar refsingar í nauðg-
unarmálum hafa í gegnum tíðina
gjarnan verið réttlættar með rétt-
aröryggissjónarmiðum. Unnt er
að fallast á þau rök að borg-
ararnir eigi að fá svipaða refsingu
fyrir svipuð brot: það er vissulega
ósanngjarnt að Jón, sem var sak-
felldur fyrir nauðgun í gær, hafi
einungis fengið eins og hálfs árs
fangelsi, en nafni hans, sem gerist
sekur um sama brot í dag, þurfi
að afplána sjö ára dóm. Ef við-
urlög við ákveðnum brotum þykja
of væg verður þannig að herða
þau smátt og smátt, ella er réttur
sakborninga fyrir borð borinn.
Gott og vel.
En aftur er óhjákvæmilegt að
gera samanburð við dómafram-
kvæmd í fíkniefnamálum, þar sem
önnur lögmál virðast af ein-
hverjum ástæðum gilda.
Fyrir nokkrum árum vöknuðu
stjórnmálamenn og almenningur
upp við vondan draum: nýtt fíkni-
efni var komið á markaðinn og
náði fljótt þónokkurri útbreiðslu.
Hálfgerð múgæsing greip um sig
og skyndilega fóru allir að sjá
djöfulinn sjálfan í e-töflum.
Þá var ekki að sökum að spyrja,
dómar fyrir innflutning fíkniefna
snarhækkuðu og nú má ekki bet-
ur sjá en að næst því að drepa
mann sé alvarlegasti glæpur sem
hægt er að hugsa sér að flytja inn
nokkrar litlar pillur með myndum
á. Jafnvel þótt innflytjandinn beiti
engan beinni nauðung né ofbeldi.
Í þessum málum er sem sagt
ekki þörf á sömu varfærninni og í
kynferðisbrotamálum, eða hvað?
Ef út í það er farið er raunar
full ástæða til að endurskoða al-
farið stefnu stjórnvalda í fíkni-
efnamálum. Það er óneitanlega
hræsnisfullt að ríkið, sem hefur
einkaleyfi á sölu útbreiddasta
vímuefnisins er jafnframt veldur
flestum skaða, meini dauðvona
sjúklingum að nota kannabisefni
til að lina þjáningar sínar, svo
dæmi sé nefnt. En það er efni í
annan pistil.
Undarlegt
réttlæti
En segir réttlætiskennd okkar ekki að
hið hræðilega ofbeldisbrot gegn stúlk-
unni sé ennþá alvarlegra? Hvernig má
þá vera að refsingin við því sé svona
miklu vægari?
VIÐHORF
Eftir Aðalheiði
Ingu Þorsteins-
dóttur
aith@mbl.is
✝ Svava Steinsdóttir fæddist áHrauni á Skaga 17. nóvember
1919. Hún lést á Heilbrigðisstofn-
uninni á Blönduósi 8. desember síð-
astliðinn. Hún var dóttir hjónanna
Steins Leó Sveinssonar hrepp-
stjóra og bónda á Hrauni, f. 17. jan-
úar 1886, d. 27. nóvember 1957, og
Guðrúnar Sigríðar Kristmunds-
dóttur húsfreyju, f. 12. október
1892, d. 24. október 1978. Systkini
Svövu eru Gunnsteinn Sigurður, f.
10. janúar 1915, d. 19. desember
2000, Guðrún, f. 4. september 1916,
d. 7. mars 1999, Rögnvaldur, f. 3.
október 1918, Guðbjörg Jónína, f.
30. janúar 1921, Tryggvina Ingi-
björg, f. 7. apríl 1922, Kristmund-
ur, f. 5. janúar 1924, Svanfríður, f.
18. október 1926, Sveinn, f. 8. sept-
ember 1929, Ásta, f. 27. nóvember
1930, Hafsteinn, f. 7. maí 1933, og
Hrefna, f. 11. maí 1935, d. 19. ágúst
1935.
Sambýlismaður Svövu frá 1949
var Lárus Björnsson, oddviti og
bóndi í Neðra-Nesi á Skaga, f. 3.
nóvember 1918, d. 28. apríl 1995.
Dóttir þeirra er Sigrún Kristín, f.
25. febrúar 1951, gift Sigurði Skag-
fjörð Bjarnasyni, f. 6. september
1947. Dætur þeirra eru Svava Guð-
rún, f. 30. maí 1972, í sambúð með
Halldóri Björnssyni, f. 9. maí 1974,
og Inga Lára, f. 28. nóvember 1973,
gift Stefáni Ómari Stefánssyni, f.
27. október 1973, þeirra barn er
Sigurður Lárus, f. 10. júní 1998.
Svava stundaði nám við Kvenna-
skólann á Blönduósi veturinn 1936-
37 og fór síðar til Reykjavíkur þar
sem hún vann einkum ýmis umönn-
unarstörf, m.a. á St.Jósefsspítalan-
um og barnaheimilinu Silungapolli.
Árið 1949 hófu Svava og Lárus bú-
skap á Mallandi á Skaga, fluttu
þaðan í Efra-Nes 1955 og 1967 í
Neðra-Nes, þar sem þau dvöldu uns
þau brugðu búi 1994 og fluttu á
dvalarheimilið Sæborg á Skaga-
strönd.
Útför Svövu fer fram frá Hóla-
neskirkju á Skagaströnd í dag og
hefst athöfnin klukkan 14.
Það var á laugardagsmorguninn
var sem pabbi hringdi og sagði:
„Hún Svava systir dó í morgun.“
Þessi tilkynning var kannski eitt-
hvað sem búast mátti við þegar um
fullorðna konu var að ræða, þrotna
að kröftum, sem legið hafði með há-
an sótthita í marga daga. En dauðs-
föll koma samt alltaf óvænt og þeim
er ekki hægt að venjast.
Svava í Nesi eins og hún var köll-
uð í daglegu tali fæddist á Hrauni á
Skaga 17. nóvember 1919 og var því
nýlega orðin 82 ára. Þar ólst hún
upp í stórum systkinahópi, en ellefu
af tólf komust á legg. Nú eru komin
skörð í þann dugmikla og samstillta
hóp, með fráfalli elstu systkinanna
Guðrúnar og Gunnsteins, sem létust
í fyrra og hitteðfyrra, og nú Svövu.
Eftir hefðbundið uppeldi þess
tíma, þar sem nóg var af störfum
fyrir vinnufúsar hendur á stóru og
umsvifamiklu heimili, hélt Svava
ásamt Guðrúnu systur sinni í
kvennaskólann á Blönduósi haustið
1938 þar sem þær dvöldu um vet-
urinn. Á næstu árum vann hún á
Reykjum í Hrútafirði og sjúkrahúsi
í Reykjavík en yfirleitt var hún
heima á Hrauni á sumrin. Það var
svo árið 1949 sem hún réðst sem
ráðskona að Mallandi á Skaga til
Lárusar Björnssonar sem varð
hennar sambýlismaður allt þar til
hann lést vorið 1995. Þau fóru frá
Mallandi að Efra-Nesi 1955 og voru
þá búin að eignast einkadótturina
Sigrúnu. 1967 voru þau Lárus enn á
faraldsfæti og fluttu sig um set að
Neðra-Nesi þar sem þau bjuggu allt
til haustsins 1994 er þau brugðu búi
og fluttu til Skagastrandar í skjól
þeirra Sigrúnar og Sigurðar eigin-
manns hennar.
Svava var ekki kröfuhörð kona á
lífsgæði eða veraldlega hluti.
Snemma markaði hún sér braut við
búskapinn og helgaði sig honum,
enda afar glögg á skepnur og natin.
Dugnaðurinn og eljusemin var óbil-
andi því aðstæður voru frumstæðar
og handaflið og handverkfæri það
sem treyst var á við flest störf, en í
þau gekk hún óvægin við sjálfa sig
og gilti þá einu hvort hún reif girð-
ingarstaura, stakk út eða stóð í
teignum við slátt. Nútíminn fór þar
að nokkru leyti hjá garði í Nesi,
húsakynnin voru köld og án þeirra
þæginda að mestu leyti sem kröfur
eru gerðar um. Og þrátt fyrir að
rafmagnið kæmi í Neðranes 1975 og
leysti af hólmi olíulampana og kert-
in gekk rafmagnseldavélinni illa að
komast í uppáhald hjá Svövu, sem
tók spýtnakyntu eldavélina framyfir
lengi vel. Þrátt fyrir að hún gæfi sér
ekki oft tíma fyrir eigin hugðarefni
var hún bókhneigð og víðlesin. Það
var þó tónlistin sem átti hug hennar
allan og söng hún í Ketukirkju í
áratugi, fallega og bjarta sópran-
rödd. Þessum hæfileikum skilaði
hún ríkulega til Sigrúnar og dætra
hennar, Svövu Guðrúnar og Ingu
Láru, sem ásamt pabba sínum hafa
sungið við margvísleg tækifæri og
stundum kallað sig Breiðablikskv-
artettinn eftir heimili þeirra á
Skagaströnd. Við fáein tækifæri
söng Svava með þessari músíkölsku
fjölskyldu og er ugglaust leitun að
þremur ættliðum sem stigið hafa á
svið með þeim hætti sem þau gerðu.
Eins lengi og við bræðurnir á
Hrauni munum voru Svava og Lár-
us okkar næstu nágrannar og því
órjúfanlegur hluti af því samfélagi
sem við ólumst upp í. Samgangur
var mikill á milli bæjanna og eins
fljótt og gagn var talið að vorum við
fengnir til að aðstoða við ýmiskonar
störf í Nesi, s.s. heyskap, rúning,
smalamennsku og fleira, því á þeim
tíma voru til störf í sveitunum sem
börn og unglingar gátu tekið þátt í
og lagt sitt af mörkum þótt kraftar
væru ekki miklir. Alltaf var nokkur
eftirvænting fólgin í því að vera
sendur inn í Nes því þar voru oft-
lega einhver sumardvalarbörn,
stundum frændfólk okkar sem gam-
an var að hitta. En það sem ein-
kenndi Svövu frænku öðru fremur
var þessi mikla hlýja og þakklæti
sem hún auðsýndi fyrir hvaða smá-
viðvik sem gert var henni til að-
stoðar og í endurminningunni var
komið fram við mann eins og full-
orðinn og gjarnan spurður álits eða
hafður með í ráðum, sem þótti ekki
lítið uppörvandi fyrir strákpeyja.
Og þótt þakklætið væri mikið og
innilegt fannst Svövu það létt í vasa
til handa þeim sem aðstoðuðu þau,
svo margar lambgimbrar skiptu um
eigendur í gegnum tíðina sem upp-
bót. Konfektkassi og bók í jóla-
bögglinum frá Nesi var líka jafn
öruggt og að jólin sjálf kæmu.
Svava ólst upp og bjó við aðstæður
sem sífellt færri núlifandi geta gert
sér raunverulega grein fyrir. Senni-
lega lýsa þessar ljóðlínur Davíðs
Stefánssonar lífshlaupi hennar bet-
ur en mörg orð.
Hún fer að engu óð
er öllum mönnum góð
og vinnur verk sín hljóð.
Sumir skrifa í öskuna
öll sín bestu ljóð.
Þegar Svava og Lárus brugðu búi
voru þau bæði þrotin að líkamlegum
kröftum eftir áratuga basl. En hug-
urinn var í lagi og allt fram á síð-
asta dag fylgdist Svava með fólkinu
sínu í gegnum Sigrúnu. Dóttur-
dætrunum sem hún var svo stolt af
og svo barnabarnabarninu honum
Sigga Lalla. Hún vissi allt um
gömlu sveitungana, aflabrögð á
Skaga og annað það sem hugur
sveitakonunnar eljusömu hneigðist
til.
Nú er hún horfin af sjónarsviðinu,
búin að hitta Lárus aftur og örugg-
SVAVA
STEINSDÓTTIR
Ég var um það bil
sautján ára þegar ég
fyrst leit hinn fagra
Vatnsdal.
Fyrir tugum ára fór
ég ríðandi að haustlagi, mig minnir
að komið væri fram í nóvember. Í
kolamyrkri fetaði hesturinn götuna
austur að Vatnsdalshólum, en þar
vissi ég að einhvers staðar væri að
finna veg sem lægi til hægri, og
trúði ég, að það væri hinn rétti
Vatnsdalsvegur. Það var líka rétt.
Ég kallaði til manns sem baukaði
við hliðgrind á leiðinni hvort ég
væri ekki á réttri leið að Hvammi.
Sagði hann svo vera, en hann væri
þó hinum megin árinnar, tveim
bæjarleiðum framar. Einhvern veg-
INGIBJÖRG
BJARNADÓTTIR
✝ IngibjörgBjarnadóttir
fæddist á Breiðaból-
stað í Vatnsdal 8.
júní 1923. Hún and-
aðist á Heilbrigðis-
stofnun Blönduóss
19. nóvember síðast-
liðinn og fór útför
hennar fram frá
Blönduóskirkju 1.
desember.
inn slampaðist ég á að
finna árvaðið og þegar
yfir kom var ég kom-
inn á mesta höfuðból
sem verið hefur í
Vatnsdalnum,
Hvamm.
Þetta var haustið
1931. Vatnsdalsá hefur
síðan borið mikið vatn
til sjávar.
Þá var tvíbýli í
Hvammi, bæði stórbú
og reyndar var til
þriðja býlið, það var
lítið og áttu það eldri
hjón. Stórt steinhús
var í Hvammi; jarð-
hæð, þá hæð og ris með stórum
kvisti og steyptum stöfnum. Í norð-
urenda rissins bjuggu þau Stein-
grímur Ingvarsson og Theódóra
Hallgrímsdóttir ásamt þremur son-
um sínum og stúlkubarni sem
fæddist síðar. Í suðurendanum
bjuggu hjónin Bjarni Jónasson og
Jenný Jónsdóttir. Þeirra börn voru
líka þrjú og Ingibjörg var þeirra
elst.
Á þessum árum bjó fjölmargt
fólk fleira að Hvammi, m.a. eldri
hjón í kvistinum, en auk þess
vinnuhjú og fleiri. Létu allir sér vel
líka, 18–20 manns að mér telst til,
og þótti ekki þröngt.
Gömlu hjónin í kvistinum eru
mér minnisstæð. Ingibjörg Krist-
mundsdóttir og Jón Baldvinsson.
Margt kvöldið að vetrum fórum við
Steingrímur upp til gömlu
hjónanna að spjalla og er mér Ingi-
björg sérstaklega minnisstæð sök-
um þess hversu eðlisvitur hún var,
sagði vel frá, var minnug og fróð
um flesta hluti. Það var stór hluti
af lífinu að heyra þessa gömlu konu
segja frá fólki og ýmsum viðburð-
um sem gerðust á löngu liðinni tíð.
Þessir sérstöku vitsmunir virðast
hafa erfst vel, því þessi gamla
kona, hún Ingibjörg Kristmunds-
dóttir, er langamma Ingibjargar
Sólrúnar Gísladóttur, borgarstjóra
í Reykjavík.
Í hópi þessa ágæta fólks ólst upp
hún Ingibjörn Bjarnadóttir. Hún
gekk alla tíð undir gælunafninu
Lillý og læt ég því hana hafa það
nafn í þessu greinarkorni.
Lillý var falleg frá unga aldri,
pínulítið þybbin, en það fór henni
afar vel. Hún var brosmild og hafði
afar gott skap og sómdi sér afar
vel hvar sem hún fór. Hún var
músíkölsk og lengi í kór Undirfells-
kirkju, en síðar einnig Blönduós-
skirkju eftir að hún fluttist búferl-
um þangað.
Alltaf var hún líka vel til fara,
„fín“ eins og sagt er. Sumir töldu