Morgunblaðið - 02.03.2002, Blaðsíða 31

NEYTENDUR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. MARS 2002 31
NAUÐSYNLEGT er aðtryggja stöðu íslenskraneytenda gagnvart bönk-um, að því er segir í nýrri
skýrslu á vegum Norrænu ráðherra-
nefndarinnar um kjör í bankaþjón-
ustu á Norðurlöndum. Í skýrslunni
segir að kostnaður við bankaþjónustu
sé næstmestur á Íslandi, innlánsvext-
ir næsthæstir og að samningsskil-
málar í íslenskum bönkum séu stutt-
ir, ófullkomnir eða ekki fyrir hendi.
Þá segir að íslenskir bankar hafi einir
norrænna banka ótakmarkaðan rétt
til einhliða breytinga á viðskiptaskil-
málum og að staða ábyrgðarmanna
sé formlega mjög veik á Íslandi mið-
að við hin Norðurlöndin.
Lagt er til að eftirlitsstofnanir fái
heimild til þess að yfirfara alla samn-
inga banka (til dæmis Fjármálaeft-
irlitið) og að sanngirni í samningsskil-
málum og grundvallar neytenda-
vernd sé tryggð. Einnig er mælt með
athugun á því hvort nauðsynlegt sé
að setja heildarlöggjöf um fjármála-
þjónustu.
Þá er talin þörf á að tryggja sam-
keppni á bankamarkaði og auka frá
því sem nú er, auk þess að komið sé í
veg fyrir markaðsbresti, það er þætti
sem hamla því að full og óheft sam-
keppni ríki. Jafnframt er lagt til að
upplýsingastreymi milli neytenda og
banka sé bætt, að hreyfanleiki neyt-
enda milli banka sé aukinn og að virk
lausn í deilumálum sé tryggð.
Aukið frjálsræði en neytandinn
í lakari stöðu en áður
Miklar breytingar hafa orðið á
peningamarkaði í norrænu löndunum
síðastliðin 10-15 ár. Í stað miðstýr-
ingar og magnstýringar á útlánum og
opinberrar vaxtaákvörðunar ríkir nú
frjálsræði. Eitt skilyrði þess að virk
samkeppni ríki er að neytendur hafi
fullkomnar upplýsingar um framboð
bankaþjónustu og að þær séu bæði
sambærilegar og gagnsæjar; það er
auðskiljanlegar. Ólafur Klemensson,
hagfræðingur og aðalhöfundur
skýrslunnar, segir að bæði sé skortur
á þessum upplýsingum hjá bönkum
hér á landi sem og gagnsæi og því
„vanti mikið upp á“ að mögulegt sé
fyrir einstaklinga að bera saman kjör
bankastofnana, þar sem þeir hafi
hvorki tíma né ráðrúm til þess að
verða sér úti um nægilega þekkingu á
viðskiptaháttum bankanna til þess að
geta tekið ákvörðun um hvar hag-
kvæmast sé að eiga viðskipti.
Helmingi ódýrari í Finnlandi
Samanburður á kostnaði við
bankaþjónustu sýnir að bankaþjón-
usta í Finnlandi kostar um helming
þess sem sambærileg þjónusta kost-
ar annars staðar á Norðurlöndum.
Bankaþjónusta kostar mest í Noregi
og næstmest á Íslandi, sem fyrr er
getið, og kemur fram að verðbólgu-
stig og stýrivextir Seðlabanka skýri
ekki þann mun sem er á kostnaði við
bankaþjónustu. Skýringin hljóti því
að liggja í mismunandi dýru banka-
kerfi. Ólafur segir beint samhengi
milli kostnaðar við þjónustu íslenskra
banka og þess að útibúum banka og
sparisjóða og starfsfólki hafi ekki
fækkað hér á landi, en samkvæmt
skýrslunni fjölgaði útibúum um 4%
frá 1990-1999 og fjöldi starfsmanna
stóð í stað. Bendir Ólafur á að 102
íbúar séu á hvern bankastarfsmann á
Íslandi, 167 íbúar á hvern banka-
starfsmann í Noregi, þar sem kostn-
aður er hæstur, og 50 í Svíþjóð, svo
dæmi séu tekin.
Miklar breytingar hafa orðið á nor-
rænum bönkum undanfarin ár, svo
sem vegna endurskipulagningar til
þess að auka hagræði og arðsemi.
Samkeppni hefur jafnframt aukist og
mikil samþjöppun orðið með samein-
ingu og yfirtöku. Fleiri þættir sem
leitt hafa til áhrifa á bankamarkaði
eru aukin alþjóðavæðing, aukin
breidd í fjármálaþjónustu og aukið
vægi verðbréfaviðskipta, svo og ný
tækni í bankaþjónustu, til dæmis net-
bankar og rafrænar upplýsingar.
Hagræðing hefur aukist í kjölfar
þessara breytinga og frá 1990 til 1999
hefur starfsfólki í bankastofnunum
fækkað verulega. Mesta fækkunin
hefur orðið í Finnlandi, eða 80%, en
hún hefur að meðaltali verið 26% á
Norðurlöndum.
Útibúum hefur jafnframt fækkað
mikið á sama tímabili, eða um 116% í
Finnlandi (úr 2.821 í 1.306), og um
31% að jafnaði á Norðurlöndum.
Fram kemur að töluverður munur sé
á hagræðingu milli landanna og
minnst hagræðing hafi orðið á Íslandi
og í Noregi.
Ófullkomnir skilmálar og
einhliða samningar banka
Hvað skilmála í bankaþjónustu
varðar eru samningsskilmálar að
meginefni svipaðir á öllum Norður-
löndum. Yfirleitt eru þeir ítarlegir
eða allítarlegir nema á Íslandi, þar
sem þeir eru stuttir, ná til færri at-
riða, mun ófullkomnari eða alls ekki
fyrir hendi. Algengt mun vera að slík-
ir skilmálar séu ein síða hér á landi en
5-8 síður í Finnlandi, svo dæmi sé
tekið. Lagaramminn hefur breyst
mikið hvað þetta varðar á Norður-
löndum, segir í skýrslunni, nema á Ís-
landi, en til grundvallar þeim breyt-
ingum liggur tilskipun ESB frá 1993
um óréttmæta viðskiptahætti, sem
myndar lágmarkskröfur í þessu sam-
bandi. Árið 1996 fékk Konsumverket
í Svíþjóð auknar heimildir til eftirlits
með skilmálum í fjármálaþjónustu og
sama ár voru settar í Finnlandi ít-
arlegar reglur um samningsskilmála.
Árið 2000 voru síðan sett í Noregi yf-
irgripsmikil lög um fjármálasamn-
inga. Eru norsku lögin markmiðs-
setjandi á sviði neytendaverndar í
fjármálaþjónustu og hljóta að vera til
fyrirmyndar annars staðar á Norð-
urlöndum, segir jafnframt, en laga-
setningar í fyrrgreindum löndum
miða allar að því að styrkja stöðu
neytenda.
Helstu einkenni skilmála eru ein-
hliða og ótakmarkaður réttur banka
til þess að breyta vöxtum, kostnaðar-
þáttum og þjónustugjöldum á gild-
andi fjármálasamningum, sem víðast
hvar hefur verið takmarkaður. Að-
eins á Íslandi hafa bankar enn ótak-
markaðan og einhliða rétt til þess að
breyta viðskiptaskilmálum.
Að öllu jöfnu eru ákvæði í skilmál-
um þess efnis að viðskiptamaður geti
sagt upp viðskiptasamningum. Mis-
munandi er milli landa hvort bankar
hafi rétt til að mótreikna og færa af
innlánsreikningum vexti eða annan
kostnað vegna annarra viðskipta við-
komandi við banka, svo sem vegna út-
lána eða greiðslukorta. Sá réttur er
mjög takmarkaður samkvæmt lögum
í Svíþjóð og Noregi, mótreiknings-
réttur virðist ekki þekkjast í Dan-
mörku og Finnlandi en dæmi eru um
slíka skilmála hjá íslenskum bönkum.
Skilmálar varðandi ábyrgðarmenn
eru mjög mismunandi á Norðurlönd-
um. Staða ábyrgðarmanna er form-
lega mjög veik á Íslandi þótt sam-
komulag Neytendasamtakanna frá
1998 við banka bæti þar úr. Laga-
setningar er þörf í þessu sambandi
hér og svo er einnig í Danmörku þar
sem leitast hefur verið við að leysa
málið með siðareglum, auk þess sem
margir bankar veita ekki lengur lán
gegn sjálfskuldarábyrgðum.
Lagt er til að lögfest verði heimild
til fjármálaeftirlitsstofnana að setja
fram bindandi leiðbeiningar um form
og innihald samningsskilmála og
jafnframt að ekki megi taka skilmála
í notkun fyrr en eftirlitsstofnun hefur
yfirfarið þá. Mælt er með að í leið-
beiningum um samningsskilmála
þurfi að koma fram að samningar
verði að vera skriflegir og að einhliða
réttur banka til þess að breyta kjör-
um og skilmálum verði takmarkaður.
Auk þess er lagt til að ekki verði
hægt að breyta föstum skuldum á
skuldabréfum og að sjálfskuldar-
ábyrgðir verði mjög takmarkaðar. Þá
er mælt með að tilgreint verði í skil-
málum hvaða leiðir til úrlausnar
standa til boða í deilum milli við-
skiptamanns og banka.
Jóhannes Gunnarsson, formaður
Neytendasamtakanna, segir „skil-
málaleysi til vansa fyrir íslenskar
bankastofnanir“ og að upplýsinga-
banki um vexti og þjónustugjöld yrði
til þess að skapa nauðsynlegt aðhald í
bankakerfinu. „Bankinn hefur allt í
hendi sér með þeim skilmálum sem
nú eru settir. Neytandinn getur að
vísu mótmælt eða sagt upp samningi,
en tilviljanakennt samband milli
banka og neytanda er ekki fallið til
annars en að skapa óöryggi fyrir
þann síðarnefnda.“
Jóhannes segir að kvartanir til úr-
skurðarnefndar um viðskipti við fjár-
málafyrirtæki hafi verið fimm árið
2000 og 40 árið 2001 og að ein ástæða
þess geti verið breytt neyslumynstur,
þar sem kaup heimilanna á fjármála-
þjónustu hafi aukist. Þróunin í þá átt
hafi verið „mjög ákveðin“ og verði
það væntanlega áfram.
Fram kemur í skýrslunni að lítill
minnihluti neytenda, eða um 5%,
skipti um banka þrátt fyrir óánægju
með þjónustuna og er ein ástæða
þess talin trygglyndi viðskiptavina
við „bankann sinn“ auk þess sem
bent hefur verið á skort á tækifærum
fyrir neytendur til þess að bera sam-
an kjör á þjónustu bankanna. Annað
sjónarmið sem vert er að nefna er
ólíkt neyslumynstur íslenskra við-
skiptavina bankanna og viðskipta-
vina norrænna banka, svo sem fjöldi
yfirdráttarreikninga og mikil
greiðslukortanotkun.
Það er mat Landsbankans sam-
kvæmt skýrslunni að um 1% við-
skiptavina segi upp viðskiptum vegna
óánægju með þjónustuna. Í upplýs-
ingum frá SPRON segir að hlutfallið
sé 1-2% samkvæmt þeirra eigin rann-
sókn.
Fram kemur að íslenskir bankar
hafi leitast við að ýta undir trygg-
lyndi viðskiptavina með því að bjóða
upp á „pakkasamninga“ sem feli í sér
tiltekna þjónustu og kjör, í einu tilviki
tryggingar, en þar segir jafnframt að
helmingur viðskiptavina stærsta
banka landsins, Landsbankans, hafi
gert slíka samninga við bankann.
Bankar hér koma ekki vel út í skýrslu um kjör í bankaviðskiptum á Norðurlöndum
Dýr þjónusta og
einhliða skilmálar
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ólafur Klemensson hagfræðingur og Jóhannes Gunnarsson, formaður
Neytendasamtakanna, kynntu nýja skýrslu um bankaþjónustu.
Íslenskir bankar hafa
einir norrænna banka
ótakmarkaðan rétt til
einhliða breytinga á við-
skiptaskilmálum. Helga
Kristín Einarsdóttir
fjallar um nýja skýrslu
þar sem borin eru sam-
an kjör þjónustu í nor-
rænum bönkum.
hke@mbl.is