Morgunblaðið - 02.03.2002, Qupperneq 45

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. MARS 2002 45
Það vill löngum
sannast að saga leik-
listarinnar gleymist
fljótt, ef henni er ekki
haldið nógu vel til
haga. Í síðustu viku var
kvödd í Reykjavík mæt
kona, komin fast að áttræðu, sem á
unga aldri lét að sér kveða á leiksvið-
inu með þeim hætti að flestir töldu
víst að hún myndi eiga þar góða
framtíð fyrir höndum. Svo fór þó
ekki. Erna Sigurleifsdóttir var ekki
eina dæmið um konu af hennar kyn-
slóð sem hafði fulla burði til að
leggja leiklistina fyrir sig, en varð að
fórna henni í þágu bús og barna. Ég
kynntist Ernu dálítið síðustu árin
sem hún lifði, en ekki svo að ég teldi
mig rétta manninn til að minnast
hennar hér í blaðinu, enda var það
ágætlega gert af fólki sem þekkti
hana nánar en ég. Því get ég þó ekki
neitað að mér fannst leikferli hennar
gerð fremur lítil skil af þessu tilefni,
þó að minnst væri lauslega á hann í
æviágripi og kveðjuræðu við útför.
Þetta er skiljanlegt; Erna mun lítið
hafa fært hann í tal á síðari árum og
varla bryddað á honum að fyrra
bragði við nokkurn. Engu að síður
verður hver að eiga það sem hann á.
Þó að leikhúsár hennar yrðu ekki
mörg á sögulegan mælikvarða, þá er
nafn hennar skráð eftirminnilega í
annála leiklistarsögunnar á merki-
legu skeiði, árunum eftir 1950. Þó
ekki sé nema þess vegna er ástæða
til að rifja stuttlega upp með hvaða
hætti hún kom inn í leikhúsið, því að
hún var vissulega töluverð „stjarna“
þá stund sem hún stóð þar við. Erna
var fædd á Bíldudal árið 1922 og
voru foreldrar hennar komnir af
vestfirskum ættum. Hún ólst upp til
fermingaraldurs fyrir vestan ásamt
þremur systkinum, en fluttist þá
suður með fjölskyldunni. Hún stund-
aði nám fyrst í Flensborg og síðan
Kvennaskólanum, en ég þykist vita
að leikhúsið hafi heillað hana
snemma. Um þetta leyti var að
vakna hér ofurlítil skilningsglæta á
því að leikarar þyrftu að mennta sig
eins og aðrir listamenn. Skólahald á
því sviði var þó á miklu frumstigi;
Haraldur Björnsson og Soffía Guð-
laugsdóttir gerðu reyndar nokkuð að
því að veita ungu fólki tilsögn, en það
var varla fyrr en Lárus Pálsson kom
til sögunnar eftir 1940 að umtals-
verður vísir að íslenskum leiklistar-
skóla skapaðist. Erna mun hafa sótt
tíma hjá Haraldi, en nemandi Lár-
usar var hún ekki eftir því sem ég
kemst næst. Samkvæmt leikaratali
Lárusar Sigurbjörnssonar var
fyrsta hlutverk hennar á sviði vinnu-
kona í sýningu Fjalakattarins á
Manni og konu veturinn 1944-45.
Fjalakötturinn var leikfyrirtæki
þeirra Indriða Waage, Haralds Á.
Sigurðssonar, Emils Thoroddsen og
síðar Tómasar Guðmundssonar og
setti mest upp revíur en stöku sinn-
um alvarlegri verk. Indriði var fræg-
ur fyrir það hversu næmur hann var
á hæfileika ungra leikara og má rétt
til staðfestingar nefna að í Manni og
konu léku auk Ernu bæði Róbert
Arnfinnsson og Herdís Þorvalds-
dóttir, en Indriði átti drjúgan þátt í
að ýta Herdísi út í leiklistina. Næstu
ár tók Erna þátt í mörgum revíum
Fjalakattarins og síðar Bláu stjörn-
unnar, auk þess sem hún lék þó
nokkuð í útvarp og a.m.k. einu sinni í
kvikmynd, Síðasta bænum í dalnum
eftir Óskar Gíslason. Í revíunum var
hún gjarnan unga ástfangna stúlkan
á móti Róberti, sem var sjálfkjörinn í
elskhugana, og segir í dómi í Þjóð-
viljanum árið 1947 að þau kunni „að
leika ástfangið fólk létt og fjörlega,
án þeirrar þvingunar, sem þjáir
suma hinna yngri leikara okkar und-
ERNA
SIGURLEIFSDÓTTIR
✝ Erna Sigurleifs-dóttir fæddist á
Bíldudal 26. des.
1922. Hún lést á
Landakotsspítala 7.
febrúar síðastliðinn
og fór útför hennar
fram frá Fossvogs-
kirkju 21. febrúar.
ir slíkum kringum-
stæðum“. Annars sýn-
ist mér hún þá ekki
hafa vakið mikla eftir-
tekt blaðadómara,
enda voru slík ungpíu-
hlutverk sjaldnast
þannig vaxin að þau
reyndu á hæfileikana.
En Indriði Waage hef-
ur greinilega fundið að
hér var feitt á stykki,
enda kom það brátt á
daginn. Árið 1950 rann
upp örlagaríkur tími
fyrir íslenska leiklist.
Þjóðleikhúsið tók til
starfa þá um vorið og flestir töldu
einsætt að Leikfélag Reykjavíkur
hefði lokið hlutverki sínu og myndi
verða lagt niður. Á hinu nýja og vel
búna sviði virtust allar aðstæður
kjörnar til að sameina bestu krafta
þjóðarinnar í öflugum hópi reyndra
og menntaðra atvinnuleikara. Til
allrar hamingju hélt leikfélagið þó
áfram starfi og það sem meira var:
veitti Þjóðleikhúsinu strax frá upp-
hafi þá samkeppni sem listgreinin
þurfti á að halda. Á fyrsta starfsvetri
hins endurreista félags, 1950-51,
sýndi það ekki færri en fjórar nýjar
sýningar. Fyrstur var nýlegur
bandarískur gamanleikur, Elsku
Rut, sem varð feikivinsæll, og um
jólin kom rómuð sýning á Marmara
Kambans sem hafði þá aldrei verið
fluttur áður hér á landi og raunar
hvergi nema í Þýskalandi. Báðar
voru sýningarnar undir stjórn Dan-
ans Gunnars R. Hansen, sem var að-
alleikstjóri L.R. næstu ár og vann
þar ómetanlegt gagn, þó að hann
reyndist að vísu mistækur. Erna
Sigurleifsdóttir varð ein aðalleik-
kona L.R. á þessum tíma. Hún var
hin unga kynbomba sem heillaði
menn upp úr skónum með seiðandi
yndisþokka og lífi. Erna var ákaf-
lega fríð kona, svo sem myndir sýna
glöggt, en hún var engin postulíns-
brúða, leikur hennar bjó yfir safa og
þrótti. Einn heimildarmaður minn
lýsir rödd hennar svo fyrir mér að
það hafi verið „svolítið loft á henni“
og hún jafnvel virkað eilítið hás eða
nefmælt, þó að hún væri það ekki.
Þessi rödd hafði þau áhrif á sumar
ungar leikkonur að þær þráðu fátt
heitar en koma sér upp slíku galdra-
tæki og hefur ein þeirra sagt mér að
hún hafi stælt hana svo að talkennari
sinn hafi síðar átt í mesta basli við að
fá sig til að tala á þann hátt sem
henni sjálfri var eðlilegt. Erna tók
þátt bæði í Elsku Rut og Marmara,
lék titilhlutverkið í fyrri leiknum og
lítið hlutverk í Marmara. Hún fékk
vinsamlega dóma fyrir hvort
tveggja, en verulega athygli vakti
hún tæpast fyrr en í Pi-pa-ki, kín-
verska leiknum sem varð einn mesti
leikstjórnarsigur Gunnars R. Han-
sen og Reykvíkingar þyrptust á vet-
urinn 1951-52. Þar lék hún unga eig-
inkonu úr alþýðustétt sem verður
fyrir því að maður hennar er neydd-
ur til að kvænast prinsessu einni til
að komast til vegs og virðinga hjá
Kínakeisara. Má hún berjast harðri
baráttu og þola miklar hörmungar
fyrir ást sína. Fyrir leik sinn í Pi-pa-
ki fékk Erna ágæta dóma. Sigurður
Grímsson talar um leiksigur í Morg-
unblaðinu og Agnari Bogasyni í
Mánudagsblaðinu þykir sæta furðu
hversu öruggum tökum hún taki
hlutverkið. Dómari Þjóðviljans, Ás-
geir Hjartarson, er heldur varfærn-
ari og skrifar: „Fullkomið öryggi
skortir hana ennþá og framsögnin
mætti verða skýrari á sumum stöð-
um, en hún er falleg og angurmild og
lýsir fórnfýsi og ást hinnar harm-
þrungnu eiginkonu af innileik,
smekkvísi og hjartahlýju; Erna
verður framvegis talin í fremstu röð
hinna ungu leikkvenna.“ Það er helst
að gagnrýnendum þyki hún fullsæl-
leg eftir að hafa gengið í gegnum
mikla hungursneyð, þó að Agnar
segi leikstjóranum varla láandi að
vilja ekki skemma fegurð leikkon-
unnar. Það var enginn hægðarleikur
fyrir L.R. að halda uppi reglu-
bundnu og metnaðarfullu starfi eins
og högum þess var þá komið. Félagið
gat vitaskuld ekki greitt leikendum
laun í líkingu við Þjóðleikhúsið og
hafði aðeins tvo reynda og almennt
viðurkennda leikendur að treysta á,
Þorstein Ö. Stephensen og Brynjólf
Jóhannesson. Flestir aðrir voru
miklu minna sjóaðir, margir hreinir
viðvaningar og ekki nema eðlilegt að
hinir efnilegustu leituðu upp í Þjóð-
leikhús um leið og tækifæri bauðst,
ef menn ætluðu á annað borð að gera
listina að lífsstarfi. Erna fékk einnig
sitt stóra tækifæri þar, aðalkven-
hlutverkið í franska gamanleiknum
Topaz eftir Marcel Pagnol undir
stjórn Indriða Waage. Þetta varð
mjög vinsæl sýning og átti Erna sinn
þátt í því, ef marka má leikdóma sem
voru allir mjög lofsamlegir. Sigurður
Grímsson er t.d. riddaralegur og
segir eftir að hann hefur lýst leik
Ernu: „Frú Erna hefur tekið undra-
verðum framförum í list sinni á
stuttum tíma, enda hefur henni und-
anfarið verið falið hvert hlutverkið
öðru meira. Er þess að vænta að hún
bætist brátt í hinn glæsilega hóp
ungra kvenna, sem fastráðnar eru
við Þjóðleikhúsið.“ En sú ósk rættist
ekki. Þetta varð eina för Ernu á svið
Þjóðleikhússins og Iðnó aðalstarfs-
vettvangur hennar. Það var því að
sjálfsögðu mikill missir fyrir leikhús-
ið þegar hún hvarf þaðan árið 1954.
Eiginmaður hennar, Árni Ársælsson
læknir, sem hún giftist árið 1949,
hafði þá fengið starf í Færeyjum og
fluttist fjölskyldan þangað til
tveggja ára dvalar. Eftir það lék
Erna aðeins einu sinni með L.R.,
Steinunni í Galdra-Lofti árið 1956,
en síðan hélt fjölskyldan aftur utan
og í þetta sinn varð útivistin lengri,
því að þau sneru ekki aftur til Ís-
lands fyrr en árið 1970. Þá var orðið
of seint að taka þráðinn upp að nýju.
Í Færeyjum starfaði Erna raunar
nokkuð við leikhúsið og setti a.m.k.
upp eina sýningu, Mýs og menn
John Steinbecks, sem hún hafði leik-
ið áður í hér heima undir stjórn Lár-
usar Pálssonar. Mun það hafa verið í
fyrsta skipti sem íslenskur leikhús-
maður vann með þarlendum og er
mér sagt að samstarfið hafi orðið
ýmsum minnisstætt. Erna lék á ár-
unum 1950-54 alls átta hlutverk hjá
L.R., flest allstór og sum burðarhlut-
verk eins og Lúkretía hin hviklynda í
gamanleik Holbergs, Hviklynda
konan, sem var sýndur í tilefni af
200. ártíð skáldsins vorið 1954. Þó að
hún hefði byrjað feril sinn í revíum
var kómedían tæpast nein sérgrein
hennar og hlutverk Lúkretíu, sem er
sífellt að skipta skapi leikinn á enda,
eldraun fyrir leikarann. Ásgeir
Hjartarson kemur hrifningarskorti
sínum til skila á kurteislegan hátt,
eins og hans var oftast háttur, og
kveður Ernu komast vel úr þessum
vanda, „þó að hlutverkið gæti að
sjálfsögðu orðið tilkomumeira í
höndum reyndari og þroskaðri leik-
konu“. Hann segir Ernu eiga til góð-
an sálrænan skilning, mikinn skap-
hita og einbeitni, „en svo mörg og
stór eru geðbrigði hennar að ekki er
að furða þótt maður kannist við sumt
úr fyrri hlutverkum“. Rétt er að taka
eftir því sem Ásgeir segir um „sál-
rænan skilning“ Ernu sem hann tel-
ur einn af kostum hennar sem lista-
manns. Erna var sem sé annað og
meira en kyntákn; hún var tvímæla-
laust efni í gáfaðan skapgerðarleik-
ara, hefði hún fengið að þroskast í þá
átt. Í því hlutverki hennar sem varð
mönnum einna minnisstæðast, konu
Charleys í Músum og mönnum, fékk
hún tækifæri til að gera hvort
tveggja: nýta kvenlega töfra sína og
lýsa umkomulausri og einmana
manneskju sem lifir í ástlausu hjóna-
bandi og fær að lokum að gjalda fyr-
ir eirðarleysi sitt og ófullnægju dýru
verði. Erna hlaut prýðisdóma fyrir
þessa túlkun, þó að kannski væri
enginn jafn hrifinn og Agnar Boga-
son sem skrifar: „Það sætir furðu
hversu „seiðandi hreyfingum“ frúin
nær í hlutverki sínu og þá sérlega í
byrjun og í hlöðuatriðinu. Þessar
hreyfingar, sem riðið hafa flestum
yngri og eldri leikkonum okkar að
fullu, verða frú Ernu eðlilegar í túlk-
un.“ Dómarinn bætir við að „plastic“
sé versti óvinur íslenskra leik-
kvenna, líkami og handleggir virðist
aldrei hafa hlotið þá sviðsæfingu
sem þeim sé alveg nauðsynleg: „Gott
er að vita til þess, að frúin breytti um
málróm í seinna atriði 1. þáttar, en
málrómur hennar hefur háð henni. Í
hlöðuatriðinu bar leikur hennar af,
svo að jafnvel Þorsteinn varð að
grípa til hjálparmeðala til þess að
hafa í fullu tré við hana.“ Ég býst við
að fáir leikarar, ef nokkrir, sem
neyðast til að kveðja sviðið eftir jafn
glæsta byrjun og Erna átti, verði
nokkurn tímann innst inni alveg
sáttir við örlög sín. Ekki fann ég þó
annað en hún liti beiskjulaust aftur
til þessa tíma í lífi sínu, enda átti hún
margar ánægjulegar minningar frá
honum. Hún fór góðum orðum um
samstarfsmenn sína, þá sem hún á
annað borð vildi tala um; lét sér í
hæsta lagi nægja kankvíslega glettni
ef eitthvað annað bjó undir. Einn
maður var henni þó auðheyrilega
öðrum kærari; það var Gunnar R.
Hansen, sem leikstýrði henni oftar
en flestir aðrir, og duldist ekki að
með þeim hafði myndast djúp vin-
átta sem ýmis merkileg bréf frá hon-
um til hennar eru enn til vitnis um.
Hún var hlý í viðmóti og átti ugg-
laust enn þó nokkuð eftir af þeim
eldi skapsmunanna sem hafði á árum
áður kynt undir list hennar. Það var
gaman að koma á heimili hennar sem
var mjög smekklega búið og sýndi
næmt auga listamannsins fyrir því
sem er í senn fagurt og sérkennilegt.
Leikkonan Erna Sigurleifsdóttir var
fyrirheit sem rættist ekki nema að
nokkru leyti. En hún var fagurt fyr-
irheit og þau eru einnig þáttur af
þeirri sögu leiklistarinnar sem við
eigum að varðveita og halda á lofti.
Jón Viðar Jónsson.
Þorsteinn Ö. Stephensen (Lenni) og Erna Sigurleifsdóttir (kona
Charleys) í Músum og mönnum eftir John Steinbeck árið 1953.
.    (    
/%    /   %

    
(    

% 
   

;5.:
)6


 3  

 
.
!!/ 
13*.
!!/ 
.
!!/ .
!!/  

 4"

( =

.
!!/  .
!! ( 

9
!9
! 
.!  .
!!/ 
.1
-3*.
!!/ 
A!"/

*.
!!   ( 
   
.
!!/    -
.!
 
.    /% 
 
0  %
     

 
% 
  

89 
; 0
1
/+

%4 4
!#        (

! ! 
0 / 3  
8"
 

8"
  D !, 
1

1*1

1

1*