Morgunblaðið - 08.08.2002, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 FIMMTUDAGUR 8. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á
hverjum degi þurf-
um við að taka fjöl-
margar ákvarðanir.
Við þurfum að velja
á milli ýmissa kosta.
Þegar við vöknum þurfum við að
ákveða í hvaða föt við eigum að
fara. Þá þurfum við að ákveða
hvað við eigum að fá okkur að
borða. Svo verðum við að ákveða
hvort við eigum að labba eða fara
á bílnum í vinnuna.
Svona heldur þetta áfram allt
okkar líf. Ákvarðanirnar eru mis-
erfiðar og misafdrifaríkar. Þær
eru óaðskiljanlegur hluti lífsins,
því með hverri þeirra skilgreinir
maður sjálfan sig frekar.
Það er mikilvægt að við þurf-
um að horfast í augu við afleið-
ingar ákvarð-
ana okkar.
Öðru vísi lær-
um við ekki.
Öðru vísi get-
um við ekki
orðið betri
manneskjur.
Ef afleiðingarnar eru numdar á
brott brenglast líf okkar. Hegð-
un, sem undir venjulegum kring-
umstæðum er afdrifarík, verður
það ekki lengur.
Það er líka nauðsynlegt að fólk
fái að taka rangar ákvarðanir, ef
þær bitna aðeins á sjálfu því. Ef
hið opinbera vasast í gjörðum
okkar hættum við á svipaðan
hátt að geta lært af reynslunni.
Mistök eru hluti af því að vera
maður. Ef „æðra vald“ eins og
ríkisvaldið segir okkur hvernig
við eigum að haga lífinu verðum
við bara tannhjól í vél. Líf okkar
verður samkvæmt fyrirfram
skrifuðu handriti þeirra sem telja
sig geta haft vit fyrir okkur.
Enda geta menn ekki haft vit
fyrir öðrum. Hverjir ættu svo
sem að hafa vit fyrir hverjum?
Einstaklingurinn; sá sem verður
að þola afleiðingar gjörða sinna,
er sá eini sem er fær um að
ákveða athafnir sínar. Svo lengi
sem þær skaða ekki aðra.
Það er algengur misskilningur
og um leið röksemd fyrir for-
sjárhyggju, að einstaklingar hafi
ekki val. Drykkjumaðurinn sé til
að mynda svo háður áfenginu að
hann geti ómögulega rifið sig
upp úr neyslunni og hafið heil-
brigðara líferni. Hins vegar er
það einmitt svo að aðeins hann,
drykkjumaðurinn, getur breytt
lífi sínu. Hann hefur tvo kosti í
stöðunni. Annars vegar getur
hann leitað sér hjálpar og hætt
að drekka, með tímabundnum
líkamlegum og andlegum erf-
iðleikum, en hamingju til lengri
tíma. Hins vegar getur hann látið
undan fíkninni, látið sér líða
þokkalega í smástund, en haldið
áfram sama volæðinu.
Auðvitað er annar kosturinn
erfiðari í framkvæmd en hinn.
Það gefur augaleið að þessi mað-
ur er í afar erfiðri stöðu. En
hann er ekki fórnarlamb ytri að-
stæðna, eða sjúkdóms. Hann er
fórnarlamb sjálfs sín. Hann er
líka sá eini sem getur gert eitt-
hvað í málunum. Þetta er sú
heimspeki sem margar meðferð-
arstofnanir leggja áherslu á, að
einstaklingurinn beri einn
ábyrgð á eigin lífi. Honum býðst
hins vegar hjálp ef hann kærir
sig um.
Á sama hátt má nefna dæmi
um eistneska stúlku, sem stend-
ur frammi fyrir tveimur val-
kostum. Annars vegar býðst
henni að ferðast til annarra landa
og dansa nakin eða léttklædd
fyrir karlmenn á nektardans-
stöðum. Fyrir þessa vinnu fengi
hún sem nemur einni og hálfri
milljón íslenskra króna á mánuði.
Gerum ráð fyrir að henni þyki
niðurlægjandi að dansa nakin
fyrir karlmenn, hvort sem er á
sviði eða í klefa. Hins vegar get-
ur hún dvalið heima hjá sér
áfram, þar sem samanlagðar
tekjur fjölskyldunnar eru tuttugu
þúsund krónur á mánuði.
Þeir sem barist hafa á móti
nektardansi hafa talað um að
með honum nýti karlmenn, eig-
endur staðanna og viðskiptavinir,
sér neyð eistnesku stúlkunnar til
að niðurlægja hana. Þessir bar-
áttumenn hafa á þessari forsendu
viljað banna henni að stunda
nektardans.
Hvað liggur að baki slíkri af-
stöðu? Vilja baráttumennirnir
vernda stúlkuna? Fyrir hverju?
Sjálfri sér? Stúlkan hefur vegið
og metið þessa tvo kosti; mögu-
leikann á að tryggja framfærslu
fjölskyldu sinnar og niðurlæg-
inguna annars vegar og fátækt-
ina hins vegar. Hún hefur sjálf
tekið þessa ákvörðun, sem þýðir
að í hennar augum hefur fjár-
hagslegt öryggi meira vægi en
óþægindin við nektardansinn.
Baráttumennirnir eru, þegar
öllu er á botninn hvolft, ekki að
berjast fyrir hagsmunum eistn-
esku stúlkunnar. Þeir vilja að
hún verði áfram að búa við þessa
miklu neyð, sem þeir tala svo
fjálglega um að aðrir séu að nýta
sér. Stundum læðist að manni sá
grunur að baráttumennirnir séu
fyrst og fremst að reyna að sýna
fram á hve góðar manneskjur
þeir séu sjálfir.
Stjórnmál eiga að snúast um
að gera kosti fólks betri. Í Eist-
landi eiga þau að snúast um að
breyta þeim raunveruleika sem
eistneska stúlkan stendur
frammi fyrir; með öðrum orðum
bæta lífsgæði. Eftir því sem aðrir
valmöguleikar verða meira aðlað-
andi verður nektardans fjarlæg-
ari kostur fyrir hana. Ef hún get-
ur fengið góð laun annars staðar,
laun sem duga vel til framfærslu,
þarf hún ekki að taka svona
afdrifaríka ákvörðun.
Lífsgæði verða aðeins bætt
með auknu frelsi, minna reglu-
verki og minni íhlutun ríkisvalds-
ins. Ef fyrirtækjum og ein-
staklingum er leyft að blómstra
og njóta afraksturs erfiðis síns
eykst framleiðsla í þjóðfélaginu
og allir verða ríkari. Við þurfum
ekki nema að líta á sögu 20.
aldarinnar til að fá sönnun þess,
frjálslynd lönd hafa stungið hin
stjórnlyndari af á flestum svið-
um. Ef við lítum á nektardans
sem vandamál felst lausnin því
ekki í boðum og bönnum. Hún
felst þvert á móti í auknu frelsi
og þar með velmegun; þá er
tryggt að nektardansinn stundi
aðeins þeir sem hafa ekkert á
móti honum siðferðilega.
Valið er
okkar
Ef „æðra vald“ segir okkur hvernig við
eigum að haga lífinu verðum við bara
tannhjól í vél. Líf okkar fer eftir fyrir-
fram skrifuðu handriti þeirra sem telja
sig geta haft vit fyrir okkur.
VIÐHORF
eftir Ívar Pál
Jónsson
ivarjons@
yahoo.com
Á MIÐOPNU Morg-
unblaðs ritar Björn
Bjarnason greinar sem
ætla mætti að séu nokk-
urs konar leiðarljós
blaðsins. Þar á meðal er
„Ofstopi vegna virkjana
og stóriðju“ sem birtist
20. júlí sl. Ástæða þeirra
greinarskrifa er forsíð-
ugrein í bandaríska
dagblaðinu New York
Times 16. júlí, 2002 und-
ir heitinu „An Icelandic
Battle of Wildlife Ver-
sus Voltage“ eftir D.G.
McNeil jr.
Náttúruunnendum á
Íslandi hefur lengi þótt
orðræða stjórnmálamanna um þessi
mál heldur rýr en aðferðir stjórnar-
liða hafa einmitt einkennst af ofstopa,
hroka og skítkasti. Því miður er farið í
geitarhús að leita ullar að ætla sér að
öðlast skilning á umhverfismálum af
skrifum fyrrverandi menntamálaráð-
herra. En óneitanlega veita þau
nokkra innsýn í umhyggju og skilning
Björns Bjarnasonar á verðmætum
þjóðarinnar.
Umhverfis- og náttúruvernd varð-
ar menningu þjóðar, skilning hennar
á auðæfum sínum og þeirri upp-
sprettu vísdóms, fegurðar og and-
legrar uppbyggingar sem villt nátt-
úra er. Sá sem áttar sig ekki á þessu
fer villur vegar því menning snýst um
margt annað en tónlist, rit- og mynd-
list. Sú víðtæka listsköpun endur-
speglar hins vegar stóra samhengið –
það hvernig fólki líður í landinu.
Menning snýst líka um hamingjuna
að vera til; hafa skoðun, eiga frjóa um-
ræðu um allt milli himins og jarðar án
þess að eiga á hættu að missa æru,
starf og eigur fyrir það eitt að and-
mæla stjórnvöldum og pólitískum
frekjuhundum á þeirra snærum.
New York Times-greinin er ein af
fjölmörgum sem hafa birst víða um
heim undanfarið og fjalla um áform
íslensku ríkisstjórnarinnar að fórna
stórbrotinni náttúru landsins fyrir al-
þjóðlega auðhringa, spilla Íslandi og
ímynd þess. Áður hafa birst greinar í
Smithsonian Magazine, víðlesnu og
virtu náttúrufræðitímariti í Banda-
ríkjunum; GEO, þekktasta landfræði-
riti Þýskalands og Nat-
ional Geographic
Traveller. Stórblaðið
Washington Post og
dagblöð í Evrópu hafa
einnig fjallað um fórn-
ina miklu fyrir álver og
fréttin flýgur á Netinu
t.d. í Geotimes, tímariti
American Geological
Institute.
Þessi fórn þykir flest-
um fráleit; ímynd Ís-
lands hefur skaðast og
Íslendingar eru að
verða frægir – að en-
demum.
Greinin í Smithsoni-
an Magazine ýtti af stað
þessari miklu hrinu sem ekki sér fyrir
endann á. Þar er ALCOA að engu
getið enda greinin prentuð áður en
álrisinn kom til skjalanna. Björn
Bjarnason segir að áform ALCOA
um að reisa álver hér hafi hrundið
þessum skrifum af stað. Það er al-
rangt og staðfestir aðeins hve utan-
gátta Björn er í umræðunni. Áformin
– þetta furðulega viðhorf og heimska
– að vilja spilla fágætri náttúru, þjóð-
garðsígildi, fyrir álver er frumástæð-
an og stórfrétt.
Í stað þess að ræða málefnalega um
grein NYT og viðhorf sín gagnvart
náttúruspjöllum kýs Björn leðjuslag
stjórnmálamanns. Nú þegar mest á
ríður að halda höfði og horfa á náttúru
Íslands sem óþrjótandi auðlind þekk-
ingar og lista – í takti við framtíðar-
sýn um sjálfbært atvinnulíf, þá gefur
menningarpostuli sjálfstæðismanna
til kynna að umræðan snúist um
vinstri græna, NATO og varnarsam-
starf við Bandaríkin. Ég segi nú eins
og unglingarnir: „Djísaskræst“!
Í grein NYT, Smithsonian Magaz-
ine og GEO var vitnað í forsætisráð-
herra Íslands. Líklega vekja ummæli
hans mesta furðu útlendinga. Upp-
lýstir stjórnmálamenn um allan heim
eru flinkir í orðræðu um vistkerfi og
auðlindir, um villta náttúru og mik-
ilvægi verndunar. Davíð skilur ekki
um hvað málið snýst; segir mestu um-
hverfisspjöll Íslandssögunnar lítil.
Hálslón er lítið, að hans mati. Þetta
fullyrðir hann þrátt fyrir úrskurð
Skipulagsstofnunar og að niðurstaða í
Rammaáætlun ríkisstjórnarinnar um
virkjanir og verndarviðmið væri líka á
einn veg – að Kárahnjúkavirkjun
væri versti kosturinn vegna náttúru-
gæða sem færu til spillis. Hverja þyk-
ist forsætisráðherra blekkja? Útlend-
ingar eru ekki endilega fífl.
Að spilla sérstæðri náttúru,
óbyggðum og vistkerfum í stórum stíl
eins og hér er stefnt að er háalvarlegt
mál í veröld hnignandi náttúrugæða.
Engar hástemmdar yfirlýsingar um
menningu, fornsögur og landafunda-
afrek Íslendinga vega upp á móti svo
grófri skemmdarstarfsemi og
menntamálaráðherra sem ekki er
umhugað um náttúru landsins og ver
hana gegn Landsvirkjun og eyðilegg-
ingu stóriðju er máttlaus málsvari
menningar.
Sunnan Kárahnjúka í fyrirhuguðu
stæði Hálslóns eru fagurskapaðir set-
hjallar, fjölþætt gróður- og dýralíf og
fjölmörg ævintýraleg náttúrufyrir-
bæri.
Dalurinn er stundum nefndur Set-
hjalladalur og í þessum fágætu set-
hjöllum er varðveitt árþúsunda set-
myndunar- og veðurfarssaga sem er
dýrmæt fyrir vísindin og fræðslu á
heimsvísu, að mati vísindamanna.
Sethjallarnir gætu vel reynst mikil-
vægur hlekkur í framtíðarauðlind
Austurlands á sviði mennta og vís-
inda.
Hefur fyrrverandi menntamála-
ráðherra vakið athygli á þessu – eða
öllum þjóðararfinum sem fyrirhugað
er að fórna? Því miður. Hann er stór-
iðjutrúar.
Með Kárahnjúkavirkjun eru einnig
áformuð víðtækustu spellvirki á forn-
leifum þjóðarinnar. Voru þau áform
ástæða þess að Landsvirkjun var
troðið inn í helgasta vígi þjóðminja,
Þjóðminjasafnið, til að bæta ímynd
sína? Var það fyrir tilstuðlan fv.
Bjarnargreiði
Guðmundur
Páll Ólafsson
Umhverfismál
Hver á að vernda
náttúru, þjóðararf og
menningarverðmæti á
hálendi Íslands, spyr
Guðmundur Páll
Ólafsson, ef stjórnvöld
gera það ekki?
RÁÐSTEFNA Sameinuðu þjóð-
anna um sjálfbæra þróun sem nú
er skammt undan í Jóhannesar-
borg er framhald af ferli sem hófst
með Stokkhólmsráðstefnunni um
umhverfi mannsins 1972. Sá fund-
ur var fyrsta stóra þemaráðstefn-
an á vegum alþjóðasamfélagsins
um viðfangsefni sem snerta heims-
byggðina alla og margar ráðstefn-
ur hafa fylgt á eftir um málefni
eins og mannfjölgun, félagsleg
réttindi, húsnæðismál og stöðu
kvenna. Umhverfismál eru eins
konar samnefnari fyrir allt þetta
ferli. Ríó-ráðstefnan um umhverfi
og þróun 1992 markaði þáttaskil
þar sem ekki færri en 118 þjóð-
arleiðtogar undirrituðu yfirlýsingu
og lögðu drög að framkvæmda-
áætlun, sem síðan er oft vitnað til.
Grunnhugtök umhverfisréttar
voru þar fest í þessi, m.a. varúðar-
og mengunarbótareglan, og hug-
takið sjálfbær þróun hefur síðan
víða skotið rótum.
Hvernig hefur
miðað?
Uppgjörið að áratug liðnum frá
Ríó-ráðstefnunni sýnir heldur
bága niðurstöðu. Að mati Kofi
Annans aðalritara SÞ skortir mik-
ið á að staðið hafi verið við Dag-
skrá 21, eins og framkvæmdaáætl-
unin frá Ríó er kölluð. Á flestum
sviðum hefur miðað
hægar en áætlunin
gerir ráð fyrir og í
sumum efnum er
staðan mun verri en
fyrir áratug:
 Alþjóðasamfélagið
og aðildarríki SÞ hafa
ekki tekið samþætt á
efnahagslegum, fé-
lagslegum og um-
hverfislegum vanda-
málum, sem þó er
lykillinn að farsælli
lausn.
 Á heimsvísu hafa
menn gengið langtum
meira á auðlindir en
vistkerfin þola og
jafnframt hefur misskipting í lífs-
kjörum vaxið hröðum skrefum.
 Samræmda og langsæja stefnu
vantar á sviði fjármála, viðskipta,
fjárfestinga og tækni.
 Fjárveitingar hafa verið allsend-
is ónógar til að unnt væri að
standa við Dagskrá 21, opinber
þróunaraðstoð hefur minnkað og
stór hluti þróunarríkja ekki náð að
halda í horfinu.
Ný og erfið viðfangsefni hafa
bæst við eins og afleiðingar hnatt-
væðingar, upplýsinga- og sam-
göngubyltingin og útbreiðsla sjúk-
dóma eins og eyðni. Hnignun
hefur orðið á stórum svæðum, ekki
síst í Afríku og Rúss-
landi. Loftslagsbreyt-
ingar af mannavöldum
skapa ný og ófyrirséð
vandamál. Afstaða
Bush-stjórnarinnar í
Bandaríkjunum til
umhverfismála og al-
þjóðasamstarfs varpar
nú dimmum skugga á
viðleitni til úrbóta.
Sjálfbær þróun
meginþema
Heimsþing um sjálf-
bæra þróun (World
summit on sustainable
development, skamm-
stafað WSSD) er yfir-
skrift ráðstefnunnar í Jóhannesar-
borg. Hugtakið sjálfbær þróun
sem mótaðist fyrir um tveimur
áratugum fékk sinn sess í sam-
þykktum Ríó-ráðstefnunnar. Það
felur í sér að ákvarðanir og að-
gerðir á hverjum tíma megi hvorki
valda tjóni fyrir óbornar kynslóðir
né skerða möguleika þeirra til lífs-
afkomu. Umhverfisvernd er þar
lykilatriði. Dagskrá 21 er ætlað að
skila mannkyni öllu, þjóðríkjum og
byggðarlögum, á rétta leið í þess-
um efnum. Sem flestum er ætluð
þátttaka í þessari stefnumörkun
með virkri aðild að Staðardagskrá
21, þar á meðal sveitarfélögum,
Hjörleifur
Guttormsson
Hvað gerist í
Jóhannesarborg?