Morgunblaðið - 08.09.2002, Qupperneq 10

H
eimsviðburðir
gera ekki allt-
af boð á undan
sér. Þegar ég
vaknaði upp að
morgni ellefta
september í
fyrra tók á
móti mér, líkt öðrum íbúum á norð-
austurströnd Bandaríkjanna, ynd-
islegur síðsumarsmorgun. Sól skein
í heiði og ekkert benti til að nokkr-
um klukkustundum síðar ætti heim-
urinn eftir að breytast til fram-
búðar.
Þegar tvíburaturnarnir í New
York hrundu 11. september hrundi
samtímis stór hluti hinnar viðteknu
heimsmyndar. Það er vart hægt að
ofmeta þau djúpstæðu áhrif er þessi
atburður hafði á bandarísku þjóðina.
Ráðist hafði verið á Bandaríkin á
heimavelli, á meginlandi Norður-
Ameríku, í fyrsta skipti í sögunni, ef
frá er skilin innrás Breta árið 1812.
Milljónir um allan heim fylgdust
með því í beinni útsendingu er
World Trade Center, eitt helsta
tákn bandaríska draumsins, breytt-
ist í rjúkandi rúst. Einnig hafði ver-
ið ráðist á Pentagon, höfuðstöðvar
varnarmálaráðuneytisins, eina
helstu miðstöð bandaríska valda-
kerfisins. Um nokkurra klukku-
stunda skeið virtist sem allsherjar-
árás væri hafin á Bandaríkin.
Enginn vissi hvað væri að gerast
eða hver stæði að baki árásinni.
Fregnir bárust af því að farþega-
þota hefði hrapað í Pennsylvaníu,
aðrir sögðu vél hafa farist á landa-
mærum Ohio og Kentucky. Sjón-
varpsstöð sagði frá því að fregnir
hefðu borist af sprengingu við
bandaríska utanríkisráðuneytið og
óðamála fréttamaður lýsti hvernig
reykur bærist frá Old Executive
Building skammt frá Hvíta húsinu.
Önnur sagði sprengju hafa sprungið
skammt frá þinghúsinu. Því var
haldið fram að árás hefði verið gerð
á sumarhús forsetans í Camp David.
Einungis fréttin um flugvélina í
Pennsylvaníu reyndist eiga við rök
að styðjast. Öngþveitið var algjört.
Á því ári, sem síðan er liðið, hafa
miklar breytingar átt sér stað.
Eitt af fórnarlömbum ellefta sept-
ember var það sakleysi sem að
mörgu leyti einkenndi bandarískt
samfélag. Það sakleysi lýsti sér lík-
lega best í því hvernig öryggisgæslu
á flugvöllum var háttað til skamms
tíma. Allt skipulag flugvalla mið-
aðist við þægindi farþega og skil-
virkni, öryggismál voru aukaatriði.
Opinberar byggingar og mannvirki
voru sömuleiðis að miklu leyti ber-
skjölduð gagnvart þeirri ógn er
stærstu ríki Evrópu höfðu fyrir
löngu orðið að takast á við. Varnir
Bandaríkjanna beindust út á við,
enginn bjóst við að óvinurinn myndi
þora að ráðast gegn innviðum
bandarísks samfélags. Raunar litu
fæstir svo á að hryðjuverkasamtök á
borð við Al-Qaeda ógnuðu Banda-
ríkjunum, þrátt fyrir árásir liðs-
manna samtakanna á herskipið USS
Cole í Jemen og sprengjutilræðin
gegn sendiráðunum í Tansaníu og
Kenýu og herstöðinni Khobar Tow-
ers í Sádí-Arabíu.
Áhrif árásanna voru gífurleg.
Þrjú þúsund manns lágu í valnum.
Ekki hermenn, heldur einstaklingar
sem ekkert höfðu gert af sér annað
en að mæta til vinnu eða stíga upp í
flugvél. Meðal fórnarlambanna voru
jafnt verðbréfamiðlarar sem ræst-
ingakonur, hvítir og svartir.
Flugsamgöngur og kauphall-
arviðskipti lágu niðri dögum saman.
Bandaríkin einangruðust frá um-
heiminum, milljónir voru stranda-
glópar. Herþotur héldu uppi eft-
irlitsflugi yfir helstu stórborgum
Bandaríkjanna. Allt eins var búist
við að fleiri árásir væru í uppsigl-
ingu.
Nýr heimur, nýtt hættumat
Frá upphafi var ljóst að viðbrögð
Bandaríkjanna yrðu hörð. Það liðu
ekki margar klukkustundir frá árás-
inni á World Trade Center þar til að
Bandaríkjastjórn taldi sig hafa
óyggjandi sannanir fyrir því að
Osama Bin Laden bæri ábyrgð á
henni. En þótt árásirnar væru
stríðsyfirlýsing var árásaraðilinn
ekki ríki heldur samtök. Það voru
ekki sovéskar eldflaugar heldur ein-
staklingar er rændu flugvélum sem
breyttu Manhattan í vígvöll.
Ellefti september breytti öllu
hættumati Bandaríkjanna og raunar
flestra vestrænna ríkja. Það sem
mun ógna grundvallarhagsmunum
okkar í fyrirsjáanlegri framtíð eru
ekki brynvarðar herdeildir er æða
áfram yfir sléttur Mið-Evrópu held-
ur samtök og einstaklingar er nýta
sér nútíma tækni í samskiptum og
eru reiðubúin að valda stórfelldu
tjóni tjónsins vegna. Þessi nútíma
hryðjuverkamenn, samtök á borð
við Aum Shinrikyo í Japan er gerðu
árás með sarín-gasi á lestarstöð og
höfðu áður reynt að dreifa milt-
isbrandsveirunni, einstaklingar á
borð við Ramzi Youzef, er gerði til-
raun til að sprengja World Trade
Center árið 1993, og Al-Qaeda sam-
tök Osama Bin Laden eru í eðli sínu
frábrugðin hryðjuverkasamtökum
fyrri ára.
Samtökum á borð við RAF, Act-
ion Directe, ETA og PLO. Hversu
óljós og brengluð sem markmið
þeirra kunna að hafa verið héldu
fyrrnefnd samtök því fram að að-
gerðir þeirra væru liður í baráttu,
hvort sem markmiðið var endalok
hins borgaralega þjóðskipulags eða
sjálfstætt ríki Palestínumanna. Fyr-
ir nýja hryðjuverkamanninum vakir
ekki að breyta heiminum heldur ein-
ungis að tortíma hluta hans. Drif-
kraftur hans er hatur en ekki hug-
sjónir. Með aðstoð Netsins, farsíma
og gervihnattasíma geta þessir
hryðjuverkamenn byggt upp sam-
skiptanet og samhæft aðgerðir sínar
óháð aðstoð hefðbundinna ríkja.
Gjarnan nýta þeir sér lönd þar sem
ríkisvaldið hefur hrunið sem mið-
stöð fyrir starfsemi sína, s.s. Afgan-
istan, Sómalíu, Súdan og hluta Jem-
en.
Hvað ef …?
Ellefta september kom í ljós að
þessir menn geta valdið gífurlegu
tjóni með tiltölulega hefðbundnum
aðferðum sem nútíma herafli stend-
ur engu að síður berskjaldaður fyr-
ir. Það sem heldur vöku fyrir mörg-
um sérfræðingum á sviði
öryggismála er að fyrr eða síðar
kemur að því, líklega fyrr en flesta
grunar, að leiðir hinna nýju hryðju-
verkamanna og tækniþróunar á
sviði gjöreyðingarvopna skerast.
Hvað ef það hefði ekki verið breið-
þota er sprengdi World Trade Cent-
er heldur lítil kjarnorkusprengja,
eða svokölluð geislasprengja, hefð-
bundin sprengja umlukt geislavirk-
um efnum, sem er mun einfaldari í
framleiðslu? Dettur nokkrum manni
í hug að Al-Qaeda hefði ekki notað
gjöreyðingarvopn ef samtökin hefðu
ráðið yfir þeim? Jafnvel frumstæð
og lítil kjarnorkusprengja hefði get-
að lagt Manhattan í rúst að miklu
leyti, eða þá tortímt stjórnkerfinu í
Washington D.C., London eða Par-
ís. Það þarf ekki einu sinni sprengju
til að valda ótrúlegu tjóni. Mörgum
geislavirkum efnum, s.s. cesi-
um-137, væri hægt að dreifa með
einföldum úðara í loftræstikerfi
bygginga án þess að nokkur tæki
eftir því og menga þannig tiltekið
svæði um ókomin ár. Hvað með
kauphöllina í New York, Disney
World eða breska þinghúsið í West-
minster? Eða þá neðanjarðarlestina
í París? Þótt geislavirkt cesium sé
ekki jafn hættulegt og t.d. úran og
plútóníum þyrfti líklega að loka
Disney World og Métro að eilífu eft-
ir slíka aðgerð. Vitað er að samtök á
borð við Al-Qaeda hafa lagt mikið á
sig til að verða sér úti um geislavirk
efni þótt talið sé að þau hafi ekki
haft erindi sem erfiði enn sem kom-
ið er.
Sérfræðinga greinir á um í hverju
mesta ógnin felst. Sumir nefna
kjarnorkuvopn, er gætu drepið tugi
og jafnvel hundruð þúsunda íbúa
stórborgar á nokkrum sekúndum og
í raun þurrkað borgina út af kort-
inu. Í Sovétríkjunum fyrrverandi er
að finna birgðir af kjarnkleyfum
efnum er myndu duga í um 80 þús-
und kjarnorkusprengjur. Einungis
brot af þessu magni er í öruggri
geymslu. Og með hverju ríkinu er
bætist í hóp kjarnorkuveldanna
aukast líkurnar á því að efni, þekk-
ing og jafnvel vopn fari á flakk. Það
er ekki leikur einn að verða sér úti
um allt sem þarf til sprengjugerð-
arinnar, sem sést kannski best á því
að enn hafa engin hryðjuverka-
samtök beitt þeim. Flestir sem til
þekkja telja hins vegar líkur á því að
það muni gerast fyrr eða síðar. Það
er hægt að draga úr líkunum með
margvíslegum hætti en það verður
aldrei hægt að útiloka það.
Aðrir óttast lífefnavopn meir en
kjarnavopn þegar horft er til fram-
tíðar. Kjarnorkuvopn eiga ekki eftir
að þróast mikið frá því sem nú er,
þau eru nokkurn veginn eins hrika-
leg og þau geta orðið. Á sviði líf-
efnahernaðar eru möguleikarnir
hins vegar óendanlegir. Líftækni og
erfðatækni hafa ekki einungis valdið
byltingu í læknavísindum mannkyn-
inu til heilla heldur ekki síður í
skuggaveröld lífefnavopnanna.
Nokkur bréf er innihéldu milt-
isbrandsveiruna settu bandaríska
stjórnkerfið á annan endann síðast-
liðið haust, byggingum Bandaríkja-
þings var lokað og veruleg röskun
varð á póstþjónustu. Almenningur
þorði varla að koma nálægt póst-
kössum eða opna bréf. Allt sem
þurfti til var örlítið af hvítu dufti er
sett var í umslög og póstlagt. Enn
hefur ekki tekist að upplýsa hver
stóð að baki þessum árásum þótt
böndin berist frekar að bandarísk-
um vísindamönnum heldur en ísl-
ömskum ofstækismönnum.
Það eru hins vegar til mun hættu-
legri veirur en miltisbrandsveiran.
Hvað með Marburg eða Ebólu? Eða
þá svartadauða eða kúabólu? Þótt
kúabólu hafi verið útrýmt fyrir
Dagurinn sem
Reuters
Með hruni tvíburaturnanna í New York hrundi stór hluti hinnar viðteknu heimsmyndar.
11.9. 2001
Eftir Steingrím Sigurgeirsson
10 SUNNUDAGUR 8. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ